Уул уурхайн бүтээгдэхүүний бирж топ шийдэл биш юм бол...

Манай улс 2022 онд Уул уурхайн биржийн тухай хуулийг баталснаар энэ салбарын бүтээгдэхүүнийг биржээр арилжаалж байна. Тоо яривал, 2024 оны 12 дугаар сарын байдлаар үндсэндээ 800 гаруй удаагийн биржийн арилжаа хийжээ.

Биржээр арилжаалах гол шалтгаан нь манай улсын хувьд ил тод байдал болон зах зээлийн бодит үнийг тогтоох нэгдүгээр асуудал байв.

Олон улсын жишгээр,

• Ил тод, шударга үнэ тогтоох
• Зах зээлийн эрэлт, нийлүүлэлтийг тодорхойлох
• Эрсдэлийг бууруулах (фьючерс арилжаагаар)
• Хөрөнгө оруулагч, үйлдвэрлэгчдийг холбох зэрэг ойлголтууд бий.

Манайд гашуун туршлага болсон Чалкогийн урт хугацааны гэрээнээс үүдсэн алдагдалтай хэлцэл, улс төрийн нөлөөлөл зэрэг олон зүйлээс шалтгаалан олон улсын жишигт нийцүүлэн Уул уурхайн биржийн тухай хуулиар энэ салбарыг нэг ёсондоо  эмхэлж, цэгцэлж авсан нь энэ. Мөн стратегийн бүтээгдэхүүн гэдэг утгаараа төр оролцож, өөрийн төрийн өмчит компаниараа дамжуулан арилжаагаа нээлттэй байдлаар хийх болсон.

Ингээд биржээр 37.5 сая тонн уул уурхайн бүтээгдэхүүн арилжаалж 16 их наяд орчмын орлого олсон бөгөөд нүүрсний арилжаанд 8.5 хувийн өсөлт, төмрийн хүдрийн өсөлт 5.8 хувиар нэмэгдсэн. Биржээр худалдаалж эхэлснээс хойш гаднаас манай уул уурхайн салбарыг сонирхогчдын тоо нэмэгдсэн гэх зэрэг эерэг үзүүлэлтүүд ч бий.

Олон улсад ч гэсэн биржийн арилжаагаар л явагддаг. Лондонгийн металлын бирж, Нью-Йоркийн бирж, Шанхайн фьючерсийн бирж гэх зэрэг уул уурхайн бүтээгдэхүүн ихэвчлэн фьючерс болон спотоор зах зээл дээр арилжаалагддаг. Фьючерс нь тодорхой хугацааны дараа бүтээгдэхүүнийг тогтсон үнээр нийлүүлэх гэрээ бөгөөд спот нь одоогийн зах зээлийн үнээр шууд арилжаалахыг хэлдэг. Мөн урт хугацааны гэрээ буюу томоохон үйлдвэрлэгч, хэрэглэгч хоёр урт хугацааны худалдан авах гэрээ байгуулах зарчмаар явж болдог. Рио Тино групп гэхэд л Хятадын гангийн үйлдвэрүүдтэй олон жилийн гэрээ байгуулж, тогтмол нийлүүлэлт хийх жишээтэй.

Жижиг компаниудад бирж шийдэл биш

Гэхдээ биржээр арилжаалахад үүсдэг цөөнгүй асуудлын нэг нь зах зээлийн тогтворгүй байдлаас үүдэлтэйгээр үнэ нь эрэлт нийлүүлэлтийн огцом өөрчлөлтөд ихээхэн өртөж, орлогын хэлбэлзэл үүсгэдэг.

Мөн жижиг компаниуд томоохон олборлогч компаниудтай өрсөлдөх нөхцөл тун бага буюу бирж өөрөө бүтээгдэхүүнд тавидах шаардлагууд нь олон улсын стандартыыг мөрдүүлдэг учир илүү их хөрөнгө оруулалтыг шаардаж энэ нь энэ салбарын жижиг компаниудад мэдээж сорилт болох нь дамжиггүй. Зарим компаниуд урт хугацааны тогтвортой гэрээг илүүд үздэг бол биржийн арилжаанд богино хугацааны үнийн хэлбэлзэлд өртөх эрсдэл ч бий. Биржийн зардал нь өөрөө брокер, шимтгэл, бүртгэл, зэрэг олон нэмэлт зардлуудтай учир биржийн бус арилжаанаас мэдээж өртөг илүү.

Одоогийн бодит нөхцлөө харвал, манай улсын хувьд уул уурхайн салбарт экспортоо тэлэх ганц боломж нь мэдээж өртөг хямд ачаа тээврийн дэд бүтэц буюу голлох чиглэл болох Гашуунсухайт-Ганцмодны боомтын төмөр замын хил холболт. Гол худалдан авагч талтайгаа холбогдох гээд байгаа гарц нь энэ. Гэтэл удалгүй УИХ-аар хэлэлцэгдэх “Чайна Энержи”-тэй хийх гэрээнд яагаад манай биржийг Хятадын тал үл тоов.

Тэдний зүгээс цаашид хийх нүүрс худалдан авах гэрээндээ биржийн үнээр тогтоохгүй өмнөх Чайналкогийн урт хугацааны гэрээний үнээр тогтооно гэдэг саналаа тулгасан. Өөрөөр хэлбэл Хятадын дотоодын нүүрсний үнэ болон Австралиас далайн тээврээр, илүү хямд боломжийн үнээр авах боломжтой нөхцөл, сонголтуудын дэргэд танай биржийн өндөр үнээр авахгүй гэдгээ илэрхийлсэн юм. Чайналкогийн урт хугацааны гэрээний үнэ гэдэг нь тэдний талаас үнийг тогтоож, нүүрсний үнэ тогтоосон үнээс нь өсвөл дагаж өсөхгүй. Үнэ буурахад дагаж буурна” гэх агуулга бүхий заалт.

Манай биржээр борлуулагдаж байгаа нүүрсний өртөг өндөр байгаад Хятадын тал удаа дараа шахалт үзүүлж, худалдан авалт хийгээгүй. Он гарснаас хойш үндсэндээ нүүрсний худалдан авалт царцчихсан. Удалгүй нээлтээ хийх хаврын чуулганаар “Чайна Энержи”-тэй хийх гэрээг хэлэлцэх бөгөөд гэрээг дагалдан орж ирэх хуулиудын дунд Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хууль бий.

Бирж топ шийдэл гэж нэг алхмаар урагшилчихаад нэг удаад худалдан авагч талтай урт хугацааны гэрээ хийхэд нийцүүлж хуулийг өөрчилнө гэдэг өөрөө ухралт юм.

Т.БАТСҮРЭН