Ар, Өвөрмонголыг нэгтгэх сүүлчийн оролдлого

1944 оны нэгдүгээр сарын 22-ны өдрийн оройн 11 цагт И.Сталин Чойбалсанг Кремльд урьж зоог барьжээ. Тэнд Сталинаас гадна Молотов, Т.Маленков, А.Берия, А.Микоян, Зөвлөлтийн элчин И.Иванов нар байлцжээ. Тэд бие биенийхээ эрүүл мэндийн төлөө хундага өргөж, ууж идэхийн завсарт Монголын тухай яриа болжээ. И.Сталин “Чойбалсан бол ганцхан Гадаад Монголын удирдагчаар зогсохгүй мөн нэгэн адил Дотоод Монголын удирдагч мөн” гэжээ.

Үүнээс үүдэн тэнд байсан хүмүүс Халхаас бусад монголчуудын тухай яриа дэлгэсэн байна. А.Микоян: “Тэдгээр монголчууд эрх чөлөөгөө олбол танай Монгол их өргөжих болно.” гэж хэлчихжээ. Чойбалсан “Тэр тийм бишээ. Би Монголыг өргөн болгох гэсэн юм биш. Миний бодоход тэдгээр монголчууд эрх чөлөөгөө дор дороо олох нь чухал гэж үзэж байна.

Тэгэж эрх чөлөөгөө олж авцгаасны сүүлд яахаа өөрсдөө мэднэ биз” гэхэд Сталин: “Зөв, зүйтэй” гэж дэмжсэн гэнэ. Хөндөж ярьсан бас нэгэн зүйл бол Монголын ард түмний шашин мөргөлийн асуудап байв. И.Сталин “Ардын шүтэх, бишрэхийг хаах хэрэггүй. Яахав ардууд шүтэг, бишрэг, мөргөг. Сүм хийдийг ч нээж онгойлгох хэрэгтэй. Харин лам нар чинь та нарын гарын дор байх хэрэгтэй. Тийм лам нар танайд бий юу?” гэхэд Чойбалсан “Тийм лам нарыг олж, бий болгох болно.” гэжээ. Эл ярилцлагын улс төрийн холбогдолтой зүйл товчдоо иймэрхүү бөгөөд оройн 23 цагаас шөний гурван цаг хүртэл үргэлжилжээ.

1945 оны наймдугаар сарын есөнд ЗХУ Японд дайн зарлав. Мөн сарын арванд БНМАУ Японд дайн зарласан тухай Улсын Бага Хурал, Засгийн газрын тунхаглал нийтлэгдэв. Цэрэг, дайчдыг дайнд үдэж мордуулахдаа Х.Чойбалсан үндэс угсаа, хэл соёл, зан заншил, шашин мөргөл нэгтэй Өвөрмонголын ард түмнийг Япон, Хятадын дарлалаас ангижруулах нь Ардын хувьсгалт цэргийн байлдааны нэг зорилт мөн гэж тэмдэглэжээ.

Энэ бол Өвөрмонголын ард түмэнд өөрсдийнх нь хувь заяаг өөрсдөөр нь шийдвэрлүүлэх бололцоо олгох гэсэн шударга зорилт байв. Түүний хамт “Монгол овогтон нэгэн гэр улс болох” эрмэлзлэлтэйгээ зарлан мэдэгсэн байна. Чойбалсан 1945 оны наймдугаар сарын арванд Монголын ард түмэнд хандаж радиогоор хэлсэн үгэндээ “…Бид баатар улаан цэрэг болон нэгдсэн улс үндэстний хамт Японы фашистуудыг бүрмөсөн устгаж, Японы түрэмгийлэн эзлэгч нарыг бут цохисны эцэст бүх монголчуудыг эрх чөлөөтэй, тусгаар тогтносон, бүрэн эрхт нэгэн ах дүү улс гэр болгон нэгдүүлэх явдлыг хангах болно” гэжээ.

Панмонголист үзлийн өчүүхэн төдий илрэлийг хатуу буруушааж байсан тэр үед энэ нь гагцхүү Чойбалсангийн толгой мэдэж хийх ажил биш байв. Гэтэл энэ асуудлыг хөндөж тавьснаар барахгүй, дэлхий дахинд зарлан мэдэгдсэн нь Сталин, Чойбалсан нар харилцан зөвшөлцсөнтэй холбоотой юм. МАХЦ Японы эсрэг дайнд хойд Хятад ба Манжуур дахь дайсны хуурай замын хүчийг таслан зааглаж, стратегийн зорилтоо ханган биелүүлжээ.

Түүнчлэн Өвөрмонголын олон түмнийг Японы дарлалаас чөлөөлөх ариун үүргээ ч нэр төртэй гүйцэтгэсэн байна. Гэвч дэлхийн дайн дуусч олон улсын байдал үндсээрээ өөрчлөгдөв. 1945 оны хоёрдугаар сард Ялт (Крым)-д болсон холбоотон гурван гүрний гаргасан шийдвэр биелэгдэж эхэлжээ. 1949 онд БНМАУ-тай нийлж нэгдэх гэсэн Өвөрмонголын ард түмний хөдөлгөөн Өвөрмонголын өөртөө засах хөдөлгөөнөөр хязгаарлагдсан учир Чойбалсангийн дэвшүүлсэн дээрх зорилт биелэгдэж чадсангүй.

Монголын тусгаар тогтнолын асуудлаар 1945 оны наймдугаар сард Зөвлөлт Холбоот улс ба Дундад иргэн улсын Гадаад явдлын яамны сайд нар ном бичиг солилцож тусгаар тогтнолоо батлах асуудлаар мөн оны дөрөвдүгээр сарын 20-нд Монголын ард түмний дунд санал хураалт явуулсан байна. Дундад Иргэн улсын Засгийн газар Монголыг тусгаар тогтносон бүрэн эрхт улс хэмээн албан ёсоор хүлээн зөвшөөрч дипломат харилцаа тогтоохоор шийдвэрлэжээ.

1946 оны хоёрдугаар сард БНМАУ-ын Ерөнхий сайд Х.Чойбалсан тэргүүтэй Засгийн газрын төлөөлөгчид Москвад очиж ЗСБНХУ- ын Засгийн газартай хэлэлцээ хийж мөн сарын 27-нд БНМАУ, ЗСБНХУ-ын хооронд найрамдал, харилцан туслалцах гэрээ, эдийн засаг, соёлын талаар хамтран ажиллах тухай хэлэлцээр байгуулж гарын үсэг зуржээ.

1947 онд Сталин Чойбалсантай уулзах үеэр Дотоод Монгол одоо Хятадын коммунистууд ба Гоминдан хоёрын алины гарт байгаа хийгээд хятадын коммунистууд монголчуудад хэрхэн хандаж байгаа, Дотоод Монголын ноён Дэ Ван хаана байгаа зэргийг сонирхсон байна. Тэрээр бүх монголчууд нэгдэхийн тулд, ард түмэн нэг удирдагчийн удирдааган дор нэгдэх ёстой.

Бүх монголчуудыг маршал Чойбалсангийн удирдааган дор нэгтгэхийн төлөө хэмээн хундага өргөжээ. Мөн Чойбалсан Сталинд: “Монгол улс тусгаар тогтносон улс. Зарчмыг хувьд гэвэл дотоод, гадаад монголчууд ялгаагүй нэг л монголчууд учраас нийлэх, нэгдэх нь зүйн хэрэг. Манай хоёр монголчууд хэл бичиг, ёс зашил шашин шүтлэг адилхан, түүн дээр Дотоод монголчууд бидэнтэй нэгдэхийг хүсч, олон тоогоор манай улсад орж ирж байна.

Бид газар хилээр л тусгаарлагдаж байна. Дотоод Монгол манай улстай нийлж Хятадын бүрэлдэхүүнд орохгүйгээр тусгаар улс болох нь зохистой юм” гэжээ. Чойбалсан ярианы дундуур “Хэрэв Дотоод Монгол манай улстай нэгдвэл яваандаа СССР-ийн холбооны улс болоход болох уу?” гэж асуужээ. Тэгэхэд нь Сталин “Танайх манай холбооны улс болох хэрэггүй.

Бид Гадаад, Дотоод хоёр Монголыг нэгтгэхийг дэмжихдээ Оросын харъяанд ч орохгүй, Хятадын харъяанд ч орохгүй нэгдсэн нэгэн тусгаар улс байхыг хүсч байна. Бид большевикууд нэгэн үндэстнийг нэгдмэл байлгахын төлөө ямагт зогсож байсан. Жишээ нь: Баруун Украин, Баруун Белоруссыг нэгтгэсэн юм.” гэжээ.

Сталин, Чойбалсан нар 1949 оны аравдугаар сард уулзахдаа Ар, Өвөрмонголыг нэгтгэх тухай асуудал гол сэдвийн нэг байсан боловч түүнийг хэрэгжүүлэх зохистой нөхцөл бололцоо, цаг үе нэгэнт алдагдсан тул ярианаас цааш хэтрээгүй байна. Чойбалсан И.Сталины зөвлөснөөр Өвөрмонголын Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний толгойлогч Дэ ван Дэмчигноровтой уулзаж нэгдсэн Монгол Улс байгуулах талаар зөвлөлдөхийг хүссэн бололтой.

Гэвч хожимдсон байна. 1949 оны дөрөвдүгээр сараас Дэмчигноровыг маршал Чойбалсантай уулзуулах, БНМАУ-д байсан эхнэр хүүхэдтэй нь уулзуулахыг амлаж Дотоод явдлын яамны шугамаар хэл, захидал, бие хүн олон удаа явуулсны эцэст түүнийг Монголд ирүүлжээ. Гэвч энэ завсар Хятад улсад хувьсгал ялж БНХАУ-ыг тунхаглав.

Чойбалсан Дэ ванг эхнэр хүүхдийнх нь хамт манай улсад үлдээж Өвөрмонголыг БНМАУ- д нэгтгэх гэсэн монголчуудын хөдөлгөөнд нөлөөлөхийг эрмэлзсэн боловч энэ нь шинэ нөхцөлд Монгол, Хятадын найрсаг харилцаанд сөрөг үр дагавар авчрах ихээхэн эгзэгтэй асуудал бий болжээ.

Дотоод явдлын яамны өндөр тушаалтай нэгэн, тэндхийн зөвлөх нар Дэ вангаас “Чи одоо ямар бодлоготой байна?” гэж асуусанд тэрээр: “Би энд албан явдлаа барвал, гэдрэг буцаж үндэстний ажлаа (Өвөрмонголыг тусгаар улс болгох) хийнэ гэж санаж байна. Хэрэв Дундат улсын Эв хамт нам… над ёс бус даралт үзүүлэхэд хүрвэл хүчинтэй байсан цагт лав эсэргүүцэл явуулна” гэжээ.

Ингээд Японы эзэрхэг түрэмгий нартай хуйвалдсан, Дотоод Гадаад Монголыг нэгтгэх гэснээр Хятад, Монголын харилцааг эвдэхийг зорьсон, Америкийн империализмтай сүлбэлдсэн гэдэг ялыг түүнд оноожээ. Тэрээр Чойбалсантай ч уулзаж чадсангүй, гэр бүлтэй нь ч уулзуулалгүй баривчлан шоронд хорьсон байна. Сүүлд нь гарыг нь гавлаж, нүдийг нь боогоод Хятадын Засгийн газрын мэдэлд шилжүүлэн өгчээ. Түүний хүүхдүүдийг ч улстөрийн талаар хэлмэгдүүлж, заримынх нь амь насыг бүрэлгэсэн явдал гарчээ.