Нийгмийн цагийн алдагдал

С.Далийн энэхүү алдарт уран бүтээлийг би анх монголд байхдаа олж харсийн, их гайхаж билээ. Багаасаа л цагний хоббитой байсан санагддагийм, ямартаа л хүмүүсийн хаясан голсон цаг цуглуулж байх вэ дээ. Миний оюутан байх үе гэхээр оросын цагны л гоёо байлаа шүү дээ. ЗАРЯ, ЗЕНИТ, ПОБЕДА гээд лут цагнууд байсан даа. ЛУЧ цагаар их гоёдог, тэр үеийн цаг гэхээр дэнсний хоёрхон хэмжүүртэй. Нимгэн, дээр нь нүүрнийх нь хаа нэгтэй бичигдсэн чулууны тоо, 32 чулуутай, дүүжин савлууртай  луч зүүсэн оюутан бол толгой дээгүүр явахаас аргагүй. Ертѳнцийн гоёын тоонд цагийг оруулж тѳсѳѳлнѳ. Гадаадаас зочилж ирсэн тѳрийн томчууд наадмын үзүүр түрүүний бѳхѳд бугайн цагаа мулталж ѳх нь харагдана. Кремлийн цаг, сүмийн орой хавьд байх алтан хүрээтэй цагнууд, музейн эртний гоёмсог цагнууд… одоо ч гэсэн дээ антикийн цагнуудыг хараад байхад сонин мэдрэмж тѳрдѳг юм. Польшид, Закопани гэдэг ууланд цанаар гулгаж яваад нэг франц эрд жаахан тус болсон юм, цагаа тайлж ѳгч билээ. Нэг их сүртэй ч юм биш, ѳвдгѳѳ мулталчихсан байсан л даа, салтайруу нь жийж байгаад хүчтэй татчихсан юм, яахав түргэн тусламж иртэл мэдээж ѳвчин нь намдаа л байх л даа. Орь дуу тавиад хэцүүхэн байсан эр орилхоо больчихсон шүү, бараг захын монгол хүн хийчих дайны л юм шүү дээ. Хожим нь нѳгѳѳ цагийг үзтэл 12 000 евроны ПАТЕК байсан шүү хэхэ. Одоо хүртэл байгаа. Цагийн тухай миний хувийн үнэлэмж, мэдрэмж гэвэл нэг иймэрхүү.

Харин Далийн цагийг анх хараад нэг л сэтгэлд бууж ѳхгүй сүүлдээ ч ойлгохгүй болоод орхисон. Хожим Польш улсын Вроцлав хотын худалдааны Скэй центрийн үүдэнд Далийн уран бүтээлээр 5 метр ѳндѳр сийлбэр босгосон байхыг хараад их сонирхож билээ. Мянга гаруй кило мод орсон юм гэсэн, энэ аварга монументал  хѳшѳѳг, тэгээд цагны шүү,  яагаад энд тавьсан юм болоо гэж хэнд ч бодогдoноо доо. Далийн цагийг зургаар шууд уншихад үнэхээр тѳвѳгтэй л дээ, цаг уйлаад байгаа ч юм шиг, хайлаад ч байгаа юмуу, эсвэл гоожоод байгаагаар ч дүрсэлж болохоор. Хожим нь Австрид ирээд жолооны давтан  сургалтад явж байхдаа хуруугаар дугуйны профил гаргах тухай мэдлэг заалгадаг юм. Дугуй элэгдэж анхны тѳрхѳѳ алдсан хэмжээг нь хээнийх нь завсар хуруугаа шигтгэн гарсан ороор нь баримжаалан тогтооноо л гэсэн үг. Тэр үед Далийн алдарт бүтээлийн нэр санаанд орж цагийн алдагдал гэсэн юм  толгойд буудаг байгаа. Дали, цаг дэндүү түргэн алдагдаж байна гэж бодон харамсахдаа нулимс унагаамаар байгаагаа мэдрээд ийм бүтээл туурвисан байж болох, хэн мэдлээ ямар сэтгэл дотор нь орж чагнасан ч биш. Ямартай ч цаг элж байдаг нь ойлгомжтой, тэрийг мэдэрсэн нь илт, тиймдээ ч ѳнгѳрч одсон цагийг эргүүлэн буцаах ямарч боломжгүй, тос хайлан дусалж газарт шингэхтэй л тѳстэй юмуу даа.

Алдсан цагийг эргүүлэн буцааж болохгүй юм чинь цаг хожих тухай ойлголт  байж болох.

Нийгмийн цаг

Нийгмийн цаг гэж юу вэ! Энэ тухай энгийн мѳртѳѳ тодорхой ойлголт үнэхээр хэрэгтэй. Цаг бол ерѳнхий утгаараа орчил гэдгийг шууд хэлье. Гегелээр цаг хугацаа, орон зайг салангид ойлгодог. Харин цаг бол ѳѳрѳѳ орон зай юм гэдгийг агуу Энштейн ажиж zeitraum буюу цагийн орчил гэсэн томъёоллыг нийгэм зүйд оруулсан байна. Байгаль, нийгмийн хүрээллээс гадна, хийсвэр маягийн нэг нууцлаг орчин байгаль түүн дээр орших амьд бүхнийг нѳмрѳн үйлчлээд байгааг хүн бид тѳсѳѳлдѳг. Ямар нэг асар хүчтэй нѳлѳѳлѳлд автан амьдарч буйгаа мэдэрдэг. Иймэрхүү л юмнаас шашин, сүсэг бишрэл үүсдэг биз ээ. Энэхүү хүчтэй, бүхнийг залан нэгэн ритм, нэгэн чигт оруулан барьж байдаг хүчин зүйл бол үнэндээ цаг юм.

Цагийг хүмүүс хэлбэр талаас нь ѳнгѳрсѳн, одоо, ирээдүй гэж 3 ангилан амьдрал ахуйдаа хэргэлсээр иржээ. Энэ бол тун харьцангуй хуваалт, ухаандаа Австрид байгаа би, нутагт байгаа ах дүү нартайгаа нэг л цагт амьдраад байгаа юм шиг санагддагч монголчуудын ѳнѳѳ цаг, миний хувьд ирээдүй байх жишээтэй. Үнэндээ бол, хийсвэр утгаараа хүмүүн тѳрѳлхийтэн нэг л цагт амьдардаг, ѳнгѳрснийгээ барин тавин санадаг, ирээдүйгээ огт санадаггүй, зѳвхѳн тѳсѳѳлдѳг ажээ. Ирээдүйгээ барагцаалан санадаг, Нострадамус, Ванга эсвэл ѳѳр ч генийн гажигтай хүмүүс байхыг үгүйсгэхгүй.

Агуу Энштейн цагийг обьектив, субьектив ба реалитив хэмээн 3 ангилжээ. Обьектив цаг нь заяамлаар тогтнох цагийн орчил, субьектив гэдэг нь хүн тѳрѳхтний зохиосон хэмжээс, олдмол зүйл, реалитив гэдэг нь бидний амьдарч буй орчин, амьд цаг гэж томьёолж бас болох байх.

Эндээс бидний нэн сонирхож буй пункт бол тэрхүү амьд цаг. Бид нэгэнт бодгалиар биш, чухамдаа нийгмээрээ амьдарч буй болохоор амьд цаг бол биднийх, гэхдээ ямагт нийгмийх байдаг. Тэхээр таны амьдралын бүх үйлдэл нийгмийн цагтай холбоотой. Та ѳглѳѳ 6 цагт, эсвэл 10 цагт босох нь таны хувийн цагны асуудал биш, зүгээр л та нийгмийн цагнаас ашиглаж байгаа юм.

Нийгэмд цагийн вакуум гэж байхгүй, нийгэм цагтаа ямар нэг зүйлийг ямагт бүтээж байдаг. Тэхээр нийгмийн цаг бол ямагт баялаг бүтээгч цагийн орчил байдаг.

Нийгмийн цагийн алдагдал

Хувь хүн, нийгмийн хэсэг бүлэг цагийг дэмий ѳнгѳрѳѳх нь нийгмийн цагийн ритмд саад болдог, энийг цагийн алдагдал гэнэ. Цагийн алдагдал тухайн үйлд оролцох хүний тоогоор үржигдэж, түүнийг дагасан сэтгэл зүй болон эдийн засгийн алдагдал санаанд оромгүй темпээр үржигдэн ѳсч байдаг. Жишээ нь тѳмѳр замын ѳртѳѳний диспетчер ажлаасаа 10 мин хожимдоход тѳмѳр замын сүлжээ тэр аяараа цагийн сааталд орж зорчигчдод хүндрэл учруулан, вагон эргэлтэд саатал учирдаг. Нэг үхрийн эвэр дэлсвэл мянган үхрийн эвэр дэлсэнэ гэдэг уран үг энд таарна. Нэг хүний хариуцлагаас болсон цагийн эндэгдэл нийгмийн сүлжээнд орохдоо хэдэн арав, зуу дахин үржигдэж нийгмийн цагийг идэмхий натри шиг хѳнѳѳдѳг, эрдэнэт хүний аминд ч хүрч болно. Нийгмийн цаг гэдэг ийм л ач холбогдолтой, эсвэл уршигтай эд. Аливаа цаг, энгийн ухамсарт субьектив тогтоосон 365,256 хоногийн мѳчлѳгѳѳр л ойлгогдоод байхаас реалитив утгаараа буудаггүй юм. Хувь хүн цагийн алдагдал гаргаснаа нэг их юм боддоггүй, нийгэмд хэдэн мянган цагийн хохирол гаргасан гэж ойлгодоггүй.

Нийгмийн цагийн дэндүү харамсалтай алдагдлын учир шалтгааны шүтэлцээ

Монгол улс соёл иргэншил тѳлѳвшсѳн тѳвшинд хараахан хүрээгүй, эдийн засгаа гаднын нѳлѳѳнѳѳс хараат бус байдлаар хѳгжүүлэх нѳхцѳл бүрдээгүй, нийгмийн асуудлыг шийдэж чадаагүй, ард иргэд нь баян чинээлэг бус, тэр мѳртѳѳ бүтээн байгуулалтын тѳвѳгтэй зорилго тавьчихсан хэрэгжүүлж байгаа ѳнѳѳ үед нийгмийн цагийг ус цас шиг урсгаж байгааг ажихуй даан ч харамсалтай.Нийгмийн цагийн алдагдлууд нь бүгд учир холбогдолтой, шалтгаан нѳхцлүүд нь ѳѳр хоорондоо ямар нэг мотивоор шүтэлцэж байдаг. Цаг алдах мотивациуд нь нийгмийн амьдрал, хувь хүмүүсийн тархинд баттай суурилсан байдаг болохоор арчин арилгахад тийм ч амаргүй, гэхдээ л нийгмийн хѳгжлийг урьтал болгоод хийх л ёстой зүйл л дээ.

Энийг хэд хэдэн тодорхой жишээн дээр авч үзвэл ойлгомжтой болох байхаа.

1. Бодлогын залгамж чанар

Нийгэм ѳѳрийн ѳвѳрмѳц хууль, зүй тогтлоор урагш хувьсаж хувирч хѳгжихдѳѳ тасралтгүй залгамж чанарыг дотооддоо агуулж байдаг, улс тѳр ч эгээ л адил. Сонгуулиар засаг солигдмогц урьдын засгийн газрын платформыг үргэлжлүүлж, нѳхцѳл байдалдаа зохицуулан ѳѳрчлѳх бус улс тѳрийн платформ гэдгээр нь халж, ул болгож байгаа нь нийгэмд асар их хэмжээний цагийн алдагдал учруулаад зогсохгүй гадаад орнуудад хувьсамтгай монгол гэсэн цол чимэгтэй болоход хүргэжээ. Тѳр засгийн ѳндѳр хэмжээнд хийгдсэн бодлого засгийн газар солигдмогц үнэ цэнээ алдаж байна. Энэ бол нэн харамсалтай зүйл. Ямар сайндаа хѳршийн босс Путин, хэлэлцээр хийснийхээ дараа за тохирлоо шүү гэж гар барин сануулж байхав дээ. Блүүмберг телевизэд оросын элчин сайд В.В.Самойленкотой хийсэн ярилцлагыг, түүний монголчууд  хувирамтгай байдлаасаа их цаг алдаад байгааг нѳхѳрсгѳѳр сануулсан фразуудыг дахин шинжилж үзэхийг дашрамд хүсье!

Оюутолгойг эргэлтэнд оруулах бодлогыг монголчууд аль эрт боловсруулсан шүү дээ, харамсалтай нь улс тѳржиж, овжин этгээдүүд улс тѳр хийж үнэтэй хэдэн жилийг үргүй алдсаан. Бодлогоо залгамжлаа л улс тѳрийн амбицаа орхицгоож улс орноо, хүн ардаа бодоод шийдэмгий хандсан бол эдийн засгийн ѳндѳр ѳсѳлтийн шимийг ѳнѳѳдѳр биш ѳчигдѳр хүртэх байсан, энэ бол том сургамж. Арай дэндүү улс тѳржиж байна, энэ нь нийгмийн цагийг эвдэн үе мѳчѳѳр нь салган зүгээр л хогийн сав руу шидлээд байгаатай эн тэнцүүлж болохоор. Даанч харамсмаар. Чингис бонд босголоо, энэ бол зѳв бодлого байх. Гэтэл тэр бодлого нь хэрэгжиж эхлэхгүй, нийгмийн цагийн алдагдлаас 30 цэцэрлэг барих мѳнгѳ алдлаа гэцгээж байна. Тэр 30 цэцэрлэг гэсэн тооцоо ч алдаатай. Механикаар 30 хоногийн хүүгээр хийсэн тооцоо, монгол сэтгэхүйгээр хийсэм арифметик. Үнэндээ бол 30 хоногийг монголын хүн ам 2,86 саяд үржиж цагт шилжүүлвэл 200 млрд хүн цагийн алдагдал гарч байгаа юм. Бид тийм баян хүмүүс үү! Баячууд ч мѳнгѳѳ ингэж цацахгүй шүү дээ! Дэндүү харамсмаар биш гэж үү!

2. Мэдлэгийн залгамж чанар

Мэдлэг субьектээр дамжин илэрдэг ч объектив чанартай эд. Хүний тархи толгойд суучихсан байдаг болохоор мэдлэгийг мэдлэгийн эзэнгүйгээр тѳсѳѳлѳх аргаггүй, мэдлэг бол хүн ѳѳрѳѳ гэж ойлгож болно. Монголын тѳрийн бодлогыг боловсруулагчид нь УИХ-ын эрхэм гишүүд биш, тэдний ар тал юм. Засгийн газар, яамдууд. Яамдын ажилтнууд, ялангуяа орлогч сайд нар бол бодлогыг гардан хийгчид, боловсруулах талаасаа ч гүйцэтгэх талаасаа ч тэр. УИХ-ын эрхэм гишүүд бол францчуудын хэлдэгчилэн  сайн ярьдаг, итгүүлж, жүжиглэж чаддаг л байвал мангуунууд байсан ч хамаагүй, хамгийн гол нь ар тал цул мэдлэг байх ёстой. Гүйцэтгэх засаглалын хүрээнд бий болсон аж ахуй, менеджментийн туршлага залгамж халаатай байх ёстой. Ажилтнууд нь шат ахин карьер олж дараа дараагийн ажилдаа итгэлтэй байж түүндээ бие, мэдлэгээ бэлтгэдэг байж чадвал сая эдийн засаг донсолгоонгүй гүйдлээр урагш ахих учиртай. Манайд тийм юм даанч алга. Монголын мѳнгѳний бодлогыг барьдаг гүйцэтгэх засаглалын орлогч сайдыг аваад үз, ямар ч туршлаггүй 26 настай бандид, ажлын мэдлэг суухын тулд хичээгээд, хичээгээд хэдэн жил хэрэгтэй вэ! Тэр жилийг цагт шилжүүлэн хамрах хүрээ буюу монголын хүн амын тоогоор үржүүлхэд хичнэн хүн цагийн алдагдал гарах вэ! Дээр нь итгэлээ алдсан карьер хѳѳгч залуусын цагийн алдагдлыг тооцоод үз, даанч харамсмаар. Гүйцэтгэх засаглал бол бодлогын албан тушаал болохоос улс тѳрийн албан тушаал бишээ гэдгийг яагаад ойлгохгүй, ойлгохыг хүсэхгүй байна аа!

3. Гэмт хэрэг

Гэмт хэрэг бол нийгмийн цагийг алдагдуулдаг хамгийн том хүрээ. Аль ч оронд гэмт хэрэг гардаг шүү дээ бол хариу биш. Бусад улс орон гарсан гэмт хэргээ маш түргэн шийдэж чаддаг. Манайд ямар байнаа. Тэмүүжин сайдын тооцоолсноор зѳвхѳн эрүүгийн хүрээнд жилдээ 4000 гэмт хэрэг гарч, хохирогч, үйлдэгч болон мѳрдѳн байцаах талаасаа нэг хэрэг дээр  дунджаар 10 хүн хамрагддаг юм байна. Нэг хэрэг дээр багаар бодоход ажлын 5 ѳдѳр зарцуулнаа гэвэл бараг 2 сая хүн цагийн алдагдал гарч байна. Сар жилээр шийдвэр нь гарахгүй үргэлжлэх хэрэг зѳндѳѳ л байдаг, тоодог ч үгүй, тэрүүгээр тооцвол дэндүү харамсалтай тооцоо гарна, Монгол тийм их баян орон уу! Гэмт хэрэгтэй тэмцэх тухай улиг болсон юм ерѳѳсѳѳ яриагүй байна, гарсан хэргээ цаг алдалгүй, хойш тавилгүй шуурхай шийдэх тухай л яриад байна л даа. Би 24 цагийн шүүхийн тухай асуудал босгон тавьж байсаан, хѳгжсѳн орнуудын туршчихсан, хэрэгжүүлээд явж байгаа бэлэн туршлагыг шууд аваад хэргэлчих юм байхгүй, монголын нѳхцѳлд туршиж үзнээ гэж донгосцгоодог хэхэ. Монгол онцлогтой гэх нь монгол тэднээс илүү ухаантай гээд байгаа юм шиг санагдуулдаг шүү.
Архидалт, оюуны хѳдѳлмѳрийн үнэлгээ, суурь ухааны мэдлэг, монгол хүний менталит, дигнит, ухамсрын тѳвшин, мухар сүсэг, эрүүл оршихуй гээд нийгмийн цагийн алдагдалд муугаар нѳлѳѳлж байгаа факторуудыг компонент болгоноор нь задлан сайн судалж хувь оноон тогтоомоор санагддаг. Хамгий гол нь хѳрѳнгѳ оруулалт шаардахгүй баялгийн эх үүсвэр энд байна шүү гэдэгт л анхаарал татах гэсэн хувийн бодол энэхүү бяцхан нийтлэлд оршмой.

Проф.И.Цэрэнхүү