Миний анхны онгод 98 настай эмээ буусан

НАМАЙГ БОЛОРЧИМЭГ ГЭДЭГ

Юуны өмнө та манай уншигчдад өөрийгөө танилцуулахгүй юу?

Намайг Ганболдын Болорчимэг гэдэг. Одоо 25 настай. Бөөгийн уг анх 14 настайд маань тодорсон. 1997-1999 оны хооронд Солонгосын Буддын коллежийг Шашин судлаачаар төгссөн. 2008 онд Отгонтэнгэр их сургуулийн Сэтгүүл зүйн ангийг төгссөн. 2008-2010 Сүнс, зурхай судлалын төвд, бөө судлалаар докторын зэрэг хамгаалсан. Ээжийнхээ талаас барьсан буриад угтай. Аав маань халх зайран хүн байсан. Одоо өөд болсон.

Тэгвэл таны Түдэв гэдэг нэрний учир нь?

Түдэв гэдэг чинь Түвд  нэр ш дээ. Бүхнийг хүчээр бүтээгч гэсэн утгатай. Миний онгодууд энэ нэрийг өгсөн юм. Бөө хүн болгон тэнгэрээс нэр авдаг. Түүнээс миний жинхэнэ нэр маань Болорчимэг.

Анх угаа авахаас өмнө бөө болох хүмүүст янз бүрээр нөлөөлсөн байдаг. Жишээ нь архинд орох, амьдрал нь доройтох, өвдөх гээд л. Таны хувьд ямар байдлаар мэдрэгдэж байсан бэ?

Миний ээж эхээс 13-уулаа байсан. Ээжийн маань талынхан нас барсаар байгаад гурван хүн үлдсэн. Сүүлдээ ээж маань ч нас барсан. Бүгдээрээ хорт хавдраар өнгөрсөн. Ерөөсөө учир шалтгаан нь мэдэгддэггүй байсан нь бөөгийн угтай байсан юм билээ. Би өөрөө цусны өвчтэй байсан. эдгэхгүй, эх нялхаст хоёр жил сэхээнд байлаа. Тэгээд аавынхаа чанар гээч юманд яваад, онгодтой гэдгээ мэдсэн. Би өөрөө ч мэдээгүй , миний аав ч анзаараагүй байсан. Биеийн тамирын өмд цамцтай байхад  миний онгод 98 настай эмээ буусан. Тэгж л анх мэдсэн дээ.

Анх бөө болсоны дараа таныг гайхшруулсан зүйл тохиолдож байв уу? Сүнс харах ч юмуу?

Тийм зүйл байсан. Миний охин ингээд бөө болж байгаа юм чинь янз янзын юм хардаг шүү. Битгий айж цочоорой гэж аав маань хэлж байсан. Угаа бариад удаагүй байхад, хоёр гурав хоногийн л дараа  хорооны үүдэнд аавынхаа машинд сууж байлаа. Тэгсэн чинь хорооны үүдэнд байсан модон сандал дээр сууж байсан нэг залуу дээр давхарлаад нэг хүн сууж байхыг харсан. Тэгээд би бүр айгаад, их цочиж сандарсан. Гэнэт аавынхаа хэлсэнийг санасан. Сүнс гэдэг юм чинь бидний дунд л явж байдаг юм билээ. Тэрнийг мэдэхгүй, хүүхэд байсан болоод ч тэр үү, тэр оройноо их л айж байлаа. Энэ бол анхны тохиолдол л доо. Тэрнээс хойш мэддэг болсон доо.

Залуу хүний хувьд бөө байх хэцүү юу?

Бөө байх хэцүү, хэцүү. Маш том хариуцлага байдаг. Бөө гэдэг маань нэг талаасаа буян хийж байгаа, нөгөө талаасаа олон хүний амь нас бүх юмыг дааж, хааж хамгаалж байгаа гэдэг утгаараа маш их хариуцлагатай байх ёстой. Мөн сүүлийн үед бөөгөөр далимдуулсан бизнес их газар авч байгаа. Бөө болох ёсгүй янз бүрийн хүмүүсийг ч бөө болгож байна. Энэ бүхнээс үүдээд бөөгийн нэр хүнд унасан. Би энэ Зөнбилэгийн тулаанд оролцсоноороо жинхэнэ сайн бөө, чадвартай, чаддаг  бөө нар байдаг юм шүү гэдгийг батлах гэж байгаа юм. Түүнээс биш Түдэвийг рекламдах гэсэндээ биш. Мэддэг, чаддаг хардаг бөө нар байдаг юмаа гэдгийг харуулж мэдрүүлэх гэж.

Ер нь нэг хүн олон бөө дээр очих нь муу гэсэн яриа байдаг. Энэ үнэн болов уу?

Тиймээ, нэгд нөлөөлөхгүй. Хоёрт тухайн хүндээ ч муу байдаг. Нэг л хүнээрээ тууштай, олон жил  явсан хүн байдаг. Эсвэл таарсан хүн болгоноос юм асуугаад, итгэж байгаа үгүй нь мэдэгдэхгүй хүмүүс байдаг. Амьдрал дээр хэрэгжүүлдэггүй хэрнээ хэрэгт дурлаад ч юмуу сониуч зантай, тэгж явдаг хүмүүс надад хандвал би үздэггүй. Тийм хүмүүс зүгээр л сорьж шалгах маягаар л ханддаг байхгүй юу. Тэгэхээр тэр хүндээ л  муу. Хэрэв нэг хүнийг шүтвэл тэр хүнээ л шүт. Ерөөсөө бөөгийн ёсонд тийм байдаг. Тэрнээс нь илүү бөө гэж бодож байвал тэрэн дээрээ оч. Тэгэхгүй бол аль нь үнэхээр юм хийгээд байгаа нь мэдэгдэхгүй, алиных нь даатгалд байгаа нь тодорхойгүй, замбараагүй болчихдог. Тухайн хүндээ ч муу.

МЕХДИ НАМАЙГ НЭГД ОРНО ГЭЖ ХЭЛСЭН

Оросын зөн билэгийн тулаанд орчуулагчаа эндээс авч явсан уу?

Орчуулагчийн хувьд бол  нэвтрүүлгийн багаас гаргаж өгсөн, орос хүн байсан. Москвагийн их сургуулийн Монгол хэлний багш. Наталья Васильовна гэдэг 25 жил Монгол хэлийг судалж байгаа маш сайн орчуулагч байсан. Хэдий тийм боловч монгол хүн шиг бүрэн дүүрэн яаж орчуулахав. Ганц хоёр удаа мэдэхгүй монгол үг гарч байсныг нь би тайлбарлаад хэлж өгсөн тохиолдол ч бий.

Зөн билэгийн тулаанд оролцох үед оролцогчид нэгэндээ хаалт хийх тохиолдол гардаг уу?

Монголд ч, Орост ч тийм байсан. Нэвтрүүлгийн даалгавар болгон дээр орж ирдэг хэвийн үзэгдэл.

Энэ нь албаар хийсэн байх уу эсвэл цаанаасаа санамсаргүйгээр гарах уу?

Ерөөсөө л Түдэвт зориулж хийсэн  зүйл байдаг. Түдэв даалгавраа битгий биелүүлээсэй, алдаасай гэсэн л юм явж байгаа шүү дээ. Хэн ч гэсэн өөрөөсөө илүү гаргахыг хүсэхгүй, энгийн хүмүүс биш болохоор өөрсдийнхөө хийж чаддаг юмаараа  л саад болдог.

Оросын зөн билгийн тулааны даалгаврууд хэр хүнд байсан бэ?

Мэдээж монголынхоос хүнд байсан. Яагаад гэвэл нэгд хэлний бэрхшээл, хоёрт гэвэл түшээгүй орсон. Эхний даалгавар дээр түшээтэй ороход манай хүн түшээгийнхээ толийг зүүгээд орсон. Тэгэнгүүт манай хүнийг бас бөө гэж сэрдээд, энэ хоёр хамтраад даалгаврыг сайн биелүүлээд байгаа юм болов уу гэсэн сэтгэгдэл төрсөн юм шиг байгаа юм. Тэгээд оросууд та хоёр хамтраад юм хийж байх шиг байна. Түшээ орж болно. Гэхдээ түшээ онгодтойгоо ярихгүй гэсэн шаардлага тавьсан.

Тэгэхээр түшээгүй орно гэдэг чинь мэдээж хүндрэлтэй байна биз дээ?

Тэгэлгүй яахав. Би чинь түшээтэйгээ ярилцаж байж л даалгавраа биелүүлнэ шүү дээ. Түшээгүй байна гэдэг чинь 100 хувь ажиллаж чадахгүй 50 хувьтай байна л гэсэн үг.

Оросын зөн билэгийн тулааны үеэр танд илүү таалагдаж, сэтгэлийг чинь хөдөлгөсөн даалгавар  байв уу? Сонирхолтой ч гэх юмуу?

Хамгийн сонирхолтой, гоё санагдсан даалгавар нь устай машин олох байсан. Тэрэн дээр намайг тойруулаад гал асаасан нь надад их сонирхолтой санагдсан. Би угаасаа бөө хүн учраас галтайгаа их ойрхон байдаг. Тэнгэр галтай ойрхон, хоорондоо холбоотой байдаг. Тэгэхэд бусад өрсөлдөж байгаа хүмүүс айж, хашгираад л бөөн юм болж байлаа ш дээ. Харин миний өвдөгнөөс дээшээ гал гараагүйг харсан байх. Бусад өрсөлдөгчдийн хувьд өвдөг битгий хэл өөрийг нь давсан гал асаж байсан. Миний бүр сэтгэл догдлоод огшоод л байсан. Бөөлж онгодоо оруулмаар ч юм шиг санагдаад л. Инээв
Бас Орост гал хамаагүй асааж болохгүй, гадаа хамаагүй юм өргөж болохгүй. Монголдоо байдаг шигээ яг бөөгийнхөө жам ёсоор байж чадахгүй. Бүх юм нь хаагдмал. Цонхоороо нэг сүү өргөхөд шүүхэд өгнө шүү гээд л доод талын айл ороод ирэх жишээтэй.

Тус зөн билэгийн тулаанд таниас өөр бөө байсан уу?

Надаас өөр бөө нар байсан. Улан-Үдээс бөө нар очсон байсан нь хасагдсан. Тэр машин олдог даалгаварт оролцсон 25 хүнээс хоёр нь буриадаас ирсэн удган байсан. Бас сүүлд шилдэг аравт орж, есдүгээр байранд хасагдсан Андрей Батаев гэдэг залуу Улан-Үдээс ирсэн зайран хүн.

Сезон-12-ыг эхлэхээс өмнө Монголын зөн билэгийн тулааны хөтлөгч залуу Зөн билэгч Мехдитэй уулзсан байсан. Тэгэхэд “ Энэ удаагийн тэмцээнд удган хүн түрүүлнэ. Би алдахгүй ээ” гэж хэлсэн. Та очихоосоо өмнө энэ нэвтрүүлгийг үзсэн үү?

Би нэвтрүүлэг явагдаж байхад үзсэн. Мехдигээс оросын ТНТ телевизийн нэвтрүүлгийн багийнхан таван сарын өмнө ярилцлага авахдаа: “Одоо удахгүй Сезон-12 боллоо. Энэ тулаанд хэн ялах вэ?” гэхэд: “Холоос нэг бүсгүй ирнэ. Урдуураа юм унжуулж, нүүрээ нуусан удган хүн ирнэ. Тэр бүсгүй ялж, нэгдүгээр байрыг аваад явна. Гэхдээ маш олон саадыг давж байж авна” гэсэн байсан. Үүнийг намайг очоод, нэвтрүүлэг эхлэхэд Оросын бүх телевиз, сайт, сонинуудаар Орос хэл дээр орчуулаад тавьсан байсан. Би орчуулуулж уншаад, надад л боломж байгаа юм байна гэж баярласан. Надтай адилхан нүүрээ нуудаг бөө хүн, эмэгтэй хүн байхгүй учраас намайг харж хэлсэн юм байна гэж бодсон.
Тийм ч учраас нэвтрүүлгийнхэн эхнээсээ л даалгаврууд дээр намайг бүрэн гүйцэд сайн гаргаж өгөхгүй байсан. Түшээтэй орсон бол би даалгавруудаа 100 хувь гүйцэтгэнэ. Даалгавруудаа сайн хийгээд явахаар финалд үлдэнэ. Финалд үлдвэл санал асуулгад хэр их хүн өгөхийг хэлж мэдэхгүй. Яг нэвтрүүлэг явагдаж байх үеэр санал асуулга Оросын бараг бүх интернэт сайтуудаар байнга явагдаж байсан.  Тэр болгонд би дандаа хоёрт явж байсан.

Ер нь Монголын үзэгчдэд  эх орон нь биш учраас саналын тоо бага байсан байх гэсэн бодол байсан. Таны яриагаар бол саналын тоо бусад оролцогчдоос илүү байсан гэсэн үг үү?

Тиймээ. Нэвтрүүлгийн багийнхан л финалд оруулсан бол оросын ард түмэн дэмжих байсан. Хэрвээ финалд оруулсан бол нэвтрүүлгийн багийн мэдлээс гараад явчихна. Зөвхөн үзэгчдийн саналаар шалгаруулах учраас байр эзлэх боломж байсан л байхгүй юу. Урьд нь Мехди, Мухсей гээд л дандаа өөр орны  хүмүүс ирээд шагналыг нь авчихсан  болохоор энэ удаа бас Оросынхоо оролцогчийг шалгаруулъя гэсэн нэвтрүүлгийн багийн бодлого байсан шиг байгаа юм. Тэгээд гурван орос финалд үлдсэн.
Шилдэг арван оролцогчийнхоо зургийг нэвтрүүлгийнхээ сайтад тавиад л санал авдаг.  Шилдэг аравт шалгараад финалд ороогүй мөртлөө л  би хоёрт яваад байсан. Нэгд  Елена Ясович гээд шар үстэй хүүхэн байсан. Бусад нь бол ерөөсөө хаягдчихсан байсан ш дээ.

ӨНӨӨДӨР УГАА АВЧИХААД МАРГААШ УДГАН ЗАЙРАН БОЛЧИХНО ГЭЖ БАЙХГҮЙ

Бөө гэдгийг хүн бүхэн өөрийнхөөрөө тайлбарладаг. Нэг сэтгэл зүйч эмч “бөө бол сэтгэцийн өвчин гэж тайлбарласан” байсан. Ер нь бөө гэдэг яг юу вэ? Бөө хүн ямар байх ёстой юм бэ?

Бөө гэдэг бол анх Монголоос үүсэлтэй, шашин ч биш зан үйл юм ш дээ. Хэдэн мянган жилийн өмнөөс хүмүүс, уул усандаа цай, сүүнийхээ дээжийг өргөж, уул усны эзэд, тэнгэртэйгээ харьцдаг байсан. Тэгэхээр бөө хүн гэдэг бол уул усны эзэд, онгод тэнгэртэйгээ харьцаж, ярьж чаддаг тийм хүнийг л хэлэх болов уу гэж бодож байна. Хэц, хэнгэрэг барьсан болгон бөө биш.
Хүмүүс эмэгтэй хүнийг удган, эрэгтэй хүнийг зайран гэж яриад байдаг. Энэ чинь буруу байхгүй юу. Буриад ёсонд бол 12 чанар гэж байдаг юм. Хар ухаанаар бол 12 жилийн сургалт гэсэн үг, одоо манай арван жилийнх шиг. Энэ 12 чанарыг гүйцээгээд, дааган чанар гэдэг зүйлийг хийсэн, эмэгтэй бөөг удган гэдэг цолоо тэнгэрээс авлаа гэж үздэг. Харин эрэгтэй бөө бол зайран гэдэг цолоо аваад тэнгэрт хүлээн зөвшөөрөгдлөө гэсэн үг. Тэрнээс биш өнөөдөр угаа авчихаад маргааш удган, зайран болчихно гэж байхгүй.

Хүмүүс болохоор эмэгтэй бөөг удган, эрэгтэй бөөг зайран гэж ойлгоод байдаг. Энэ тэгэхээр буруу юм байна тийм үү?

Тиймээ, тэр бол буруу ойлголт. Түдэв бол одоо найман чанар л гүйцээсэн. Тэгэхээр удган гэдэг цолыг хүртээгүй байгаа. Хүмүүс болохоор хүйсээр нь ялгаж ойлгоод байдаг. Өнөөдөр хэц хэнгэрэг авч, угаа барьчихаад өөрсдийгөө удган зайран гэж ярьдаг хүмүүс бий. Тэгээд бүр түүгээрээ хүмүүсийг айлган сүрдүүлдэг ч хүмүүс байдаг болж. Ер нь бол чадалтай бөө бол өөрийнхөө онгодтой төдийгүй хүний онгодтой харьцаж чаддаг байх хэрэгтэй. Онгод бол хэзээд улаачаа дагаад явж байдаг. Тэр болгонд мэдэрч,  онгодоо сонсож чаддаг, уул усны эзэдтэйгээ ярьж чаддаг болсон үедээ жинхэнэ бөө боллоо гэж бодож болно. Түүнээс биш хэц хэнгэрэг барьж, ганц хоёр онгод буулгачихаад би бөө боллоо гэж дэлдээд, шавь аваад байж болохгүй.

200, 300 ШАВЬТАЙ БАЙЛАА ГЭЭД САЙН БАГШ БОЛЧИХДОГ ЮМ БИШ

Сүүлийн үед шавь гэдгийг хүүхэлдэй үйлдвэрлэж байгаа мэт нэг загварын хувцастай, нэг загварын хэцтэй эгнүүлж суулгаж байгаад л нүддэг болчихсон байна л даа. Энэ талаар юу гэж боддог вэ?

Уг нь шавийн хувьд, онгод шүтээнтэй, удмынхаа угийг авсан жинхэнэ бөө хүнд бол онгод шүтээн нь тэдэн шавьтай бол гэсэн тоо зааж өгдөг.  Өөрийн минь хувьд миний онгод намайг гурван шавьтай бол гэж айлдсан. Гурван шавь маань гүйцчихсэн, гурвуулаа онгодоо оруулдаг. Гэхдээ өндөр хэмжээнд болж чадаагүй байгаа. Би ч гэсэн өндөр хэмжээнд болж чадаагүй, суралцаж байгаа. Хүн бол энэ бөөгийн юманд суралцсаар байгаад үхдэг юм. Хэзээ ч дуусдаггүй. Тэгэхээр дөнгөж босч байгаа бөө нартаа хандаж хэлэхэд, хэрвээ таны онгод чинь таныг зөв залж яваа бол, та архичин байгаад архинаас гарсан бол, амьдрал чинь доройтсон байгаад амьдрал чинь үнэхээр сайхан болсон бол  та үнэхээр бөө болсон юм байна. Бөө болохоосоо өмнөх амьдрал чинь үргэлжлээд, доройтсон хэвээр байвал та бөө болж чадаагүй байна. Ёстой нөгөө юманд идүүлнэ гэдэг шиг л юм болоод явж байна гэсэн үг. Эсвэл буруу яваад байна аа гэсэн үг.
Зарим хүмүүс ярьдаг ш дээ. Миний онгод ордоггүй, олон сая төгрөгөөр хувцас хийлгээд багш шавь барилдсан. Тэгсэн хэрнээ онгод ороогүй хоёр жил, гурван жил болж байна. Тийм хүмүүс ямар нэгэн шалтгаантай байхгүй юу. Бөө болох  ёсгүй хүнийг хуяглачихсан, аль эсвэл үнэхээр хүчтэй, чадвартай бөө болох ёстой хүнийг багш нар нь авчихсан байдаг. Онгод шүтээнийг нь  буулгаад, булаагаад өөртөө авчихсан байх тохиолдол ч бий. Тэгээд шавь нар нь онгодоо буулгаж чаддаггүй.
Тэгэхээр энэ бөөгийн юм чинь ерөөсөө их хэцүү учраас хариуцлагатай байх ёстой. Маш сайн багштай, багшаа зөв сонгож босох хэрэгтэй.

Тэгвэл багшаа яаж сонгох ёстой вэ?

Сайн багш гэхээр хүмүүс олон шавьтай эсвэл хүмүүс их ирдэг ёстой сайн хүн гэж ойлгоод байдаг. Өө манай багш чинь 200, 300 шавьтай ёстой мундаг хүн гэж яриад байдаг. Тэр чинь олон шавьдаа гол нь биш тухайн хүн чинь өөрөө яг онгод шүтээнээ оруулж байна уу гэдэг чухал. Энгийн хүмүүс бас сайн мэдэхэд хэцүү л дээ. Яг онгод нь ороод байна уу, жүжиглээд байна уу гэдгийг нь ялгахгүй ш дээ. Эмгэн өвгөн болоод л жүжиглээд сууж байдаг хүмүүс олон байгаа. Ер нь жинхэнэ онгод бол юманд шунадаггүй, засал ном хийхдээ хүртэл айлын идээ будаанд шунаад л идэж уугаад байдаггүй ш дээ. Тэгтэл сүүлийн үеийн бөө нар чинь ууц энэ тэр чануулж бэлдүүлээд, өөрөө  идэж ууж байгаад гараад явдаг болсон байна. Тэгээд нэр алдраа хэлээч гэхээр хэлэхгүй байна гэж байна. Бөөгийн буудал суудал гэдэг чинь маш чухал зүйл шүү дээ.  Уул ус, овоо, өөрийнхөө аль тэнгэрт харъяалагддаг, аль уул усанд харъяалагддагаа, хэн гэдэг, хаанаас ирсэн ямар удмын хүн гэдгээ онгодууд өөрсдөө уран яруугаар  шүлэглэж хэлдэг. Гэтэл нэр алдраа хэлэхгүй , төөрөг тавина уу гэхээр цаг болоогүй гэж хэлээд явдаг бөө нар байна гэж зөндөө сонсогдоод байгаа. Тэр бол нөгөө тоглуулчихсан л  бөө болж таараад байгаа юм.

Бөө болоход багшаа бас их зөв сонгох хэрэгтэй юм байна ш дээ? Таны багш ямар хүн байдаг вэ?

Тийм, их зөв сонгох хэрэгтэй. Надад  бол багш байдаггүй ш дээ. Би багшгүй боссон, ерөөсөө багш байхгүй. Гэхдээ ер нь тухайн улаачийн л чармайлтаас шалтгаалдаг. Өөрөө хэр их зүтгэж байна, онгод шүтээндээ хэр их итгэж байна, эндээ хэр их цаг зав гаргаж байна төдий чинээ л хүч чадал авч, бүх юмыг сурна.
Бөө болчихоод  өөр ажил төрөл хийгээд, сард нэг удаа онгодоо буулгаад л байх юм бол яаж хүч авах юм бэ. Хүч авахгүй ш дээ. Хүмүүсийн бас нэг ойлголт байдаг. Багштай болчихоод л бүх юмаа багшаасаа асуудаг. Энэ бол буруу, өөрөө бие даах хэрэгтэй. Багш бол учраа мэдэхгүй бөөгийн ямар ч мэдэгдэхүүнгүй хүнд зааж өгөөд зөвлөөд, ингэж онгодоо буулга гээд , хуяг хувцасыг нь хэлээд өгнө. Ингээд тухайн улаач болж байгаа хүнд онгод нь буусан л бол яг онгодынхоо хэлсэнээр л явах ёстой. Багш гэдэг бол онгодыг нь буулгаж өглөө, онгодтой нь уулзууллаа, тэрнээс хойш хамгаалж явах л үүрэгтэй. Тэр улаачийг хүнд засал хийгээд, буруу засал хийгээд өвдөх вий, үхэх вий гэдгээс л хамгаалж явах үүрэгтэй.  Түүнээс биш насан туршид нь бүх юмыг нь заагаад, онгодынхоо үгээр биш багшийнхаа үгээр яваад байвал хэзээ ч хүч авахгүй. Багш нар байн байн бүх шавь нараа аваад л тэр уул руу тахилгад, чанарт явна гээд л унаа тэрэгнийхээ мөнгийг гарга, аваад явъя гэдэг тийм юм байж болохгүй.  Үнэхээр бөөгийн онгодтой тийм хүмүүс олон бөө цугласан газраас хол явах ёстой. Жишээ нь тэнд арван бөө байлаа гэж бодоход тав нь чадалтай, тав нь чадалгүй бөө байлаа гэхэд чадалтай нь чадалгүй бөө нарынхаа хүчийг нь сорох, дардаг асуудал байна. Онгодтой л бол бөө хүн би аймаар гэж бодож болдоггүй. Онгодуудад зэрэг зиндаа гэж бий. Хаана суулгах вэ, дээр явж байна уу, доор явж байна уу гэдэг ийм олон асуудал байдаг.

Зарим багш нар, өглөө болгон наран ургахтай зэрэгцээд хэцээ цохиод байхад хэзээ нэгэн цагт онгод чинь орно гэж хэлсэн байдаг. Энэ талаар?

Онгод хэрвээ буухдаа хүрвэл хэц нүдсэн нүдээгүй, ямар ч хувцас өмссөн өмсөөгүй буудаг байхгүй юу. Хүмүүс заавал бөө болно гэхээр , дээл аваад л, хэц аваад л бөөгийн  хуягтай болоод л бүх юмаа өмсөж байж, тэгээд багштай байж байж онгод орно гэж боддог. Тийм биш ш дээ.Үнэхээр бөөгийн онгодтой хүн бол биеийн тамирын өмд, цамцтай тэнгэр рүү хараад сууж байхад л онгод нь ордог ш дээ. Миний онгод тэгж л орсон. Би тэр үед  биеийн тамирын өмд цамцтай, ямар ч  хамгаалалтгүй сууж байсан. Надад нэг ч толь байгаагүй. Одоо ч гэсэн хүсэхийн бол ямар ч үед онгодоо буулгаж болно.
Оросын зөн билэгийн тулааныхан : Та заавал ийм зузаан хувцас өмсгөлтэй байж байж л онгодоо буулгадаг уу гэсэн. Тэгэхээр нь би үгүй гээд, дан цамц өмдтэй сууж байгаад онгодоо оруулж үзүүлсэн.

Тэгэхээр өмсгөл зүүсгэл яг ямар ач холбогдолтой вэ?

Өмсгөл бол хамгаалалт. Тухайн улаачид муу юм хүрэх вий гэсэн л хамгаалалт байхгүй юу. Хүмүүс хувцасаа өмсөөд, хуяглаад ирэхээрээ л хүчтэй болдог гэж  ойлгоод байдаг. Үгүй ш дээ. Хүч гэдэг юм чинь тухайн улаачдаа л байдаг юм. Онгодод ч хүч байгаа, улаач нь зөв явж онгодоосоо хэдий чинээ их хүч авч чадна  тэр хэмжээгээрээ л хүчтэй байна. Түүнээс биш хуяг хувцас өмсөхөөр хүч чадал нэмэгддэггүй. Тэр бол зүгээр л хамгаалалт. Буриад бөө нарын онцлог л доо хувцас болгон нэг эзэнтэй байдаг. Жишээ нь нэг майхавч малгай авъя аа гэж онгод тэнгэр хэлэхэд тэр майхавчийг дагаад нэг онгод бууж байдаг. Нэг бардаг гэхэд нэг эзэнтэй, нэг эрхи гэхэд л бас өөр эзэнтэй байх жишээтэй. Энэ гэхдээ бидний хувьд л даа. Бусад буриад бөө нар яаж онгод нь ороод, яаж буудагийг сайн мэдэхгүй байна.

Дархад бөө, халх бөө гээд дотроо олон янз байдаг. Буриад бөөгийн бусдаас ялгарах онцлог нь?

Манайх бол ёс заншил асар их байдаг. Ёс нь өөрөө их өндөр түвшинд байдаг учраас буриад бөөг хүчтэй гэж ярьдаг юм билээ. Хүмүүсийн сайн мэддэг гол ялгаа нь чанар хийхэд буриад бөө модонд авирч модноос үсэрдэг.  Халх бөө хэзээ ч модонд авирч модноос үсэрдэггүй. Сүүлийн үед бас буриад багштай халх бөө нар модонд авирч, модноос үсрээд байгаа. Энэнээс болоод модноос буруу үсрэх, буруу буугаад нас барж байгаа хүмүүс зөндөө байна. Ер нь хүн багшаа шавь болохдоо, халх бол халх, дархад бол дархад багш дээр босох нь зөв байдаг. Яагаад гэвэл яг тэр халх, дархад, буриад заншлаараа заадаг учраас сурахад илүү дөхөм болдог. Гэхдээ үнэхээр өөрийнхөө учрыг олчихсон, хүний учрыг гаргаж өгөх чадалтай болчихсон бол өөр шавь босгож болно.

Таны шавь нар буриад уу?

Миний шавь нар гурвуулаа халх. Буриад шавь ерөөсөө таараагүй, сонин. Гэхдээ би шавь нараа хэзээ ч  модон дээр гаргахгүй, өөрийнхөө буриад ёсоор явуулахгүй. Тэр хүмүүсийг халх ёсоор нь л явуулна. Би шавь нарынхаа онгодтой харилцаж, юу хэрэгтэй байгааг нь цаг тухайд нь хэлж чаддаг учраас танай онгод ингэж байна шүү, тэгж байна шүү гээд учир начирыг нь сайн гаргаад өгдөг.

БӨӨ ОНГОДУУДЫГ ХАРИУЦСАН НОЁД ГЭЖ БАЙДАГ

Сүүлийн үед тэдэн үеэр нь тэгж хараасан байна гээд л ярих болсон. Сайн бөө болохын тулд тэдэн хараал хийх ёстой гэсэн тоо заагдсан байдаг гэж сонсож байсан. Энэ үнэн үү?

Би бол анх удаагаа л сонсож байна. Хараал гэдэг хүн бий болсноос хойш л бий болсон зүйл. Хараал гэж үнэхээр байдаг. Хүүхдүүд нь бүгд өрөөл татанхай эсвэл эрчүүд нь бүгдээрээ архинд ордог ч юмуу олон үеэрээ хараагдсан тийм хүмүүс байдаг.  Хараалыг бол бөө ч хийнэ, лам ч хийнэ. Гэхдээ чадалтай бөө хараал хийдэг гэж би сонсоогүй. Харин зүгээр, хараал гаргаж чаддаг бөө, гаргаж чаддаггүй бөө гэж хоёр л янз байдаг. Хараал гэдэг чинь өөрөө олон янз, хэдэн үеэр нь вэ гээд л. Хараалыг гаргахын тулд аль зүгээс ирсэн байна, хэнд зориулж, хэзээ хийсэн, хэдэн үеэр нь хийсэн байна гэдгийг бүр нарийвчлан задалж байж хараалыг гаргах ёстой. Би бол тэгж гаргадаг.  Өрлөг барьцын хувьд хараал бол өндөр үнэ өртөгтэй, бөөгийн хамгийн том засалдаа ордог.  Тэр хүний гай барцадыг гаргаж байгаа учраас би  тодорхой хэмжээгээр юм авах хэрэгтэй. Яг тэр хүний муу юм эргээд над дээр ирдэг болохоор ямар ч өглөг барьцгүйгээр тэр хүний гай барцадыг  гаргах юм бол надад муу. Тэгэхээр өндөр өглөг барьц өндөр өгөх хэмжээгээрээ  авч, гаргах  юмаа гаргана. Харин үр дүн нь цаг хугацааны асуудал. Өнөөдөр засал хийгээд өргөс авч байгаа юм шиг тэр дороо мэдэгдэхгүй. Гэхдээ өвдөж хавдсан хүүхэд байвал зүгээр болох, архинд орсон хүн байвал архи уух нь илт багасах ч юмуу тиймэрхүү байдлаар л илэрнэ дээ. Хараал ихэвчлэн үхүүлдэг л хараал байдаг, хүний амийг л авдаг. Тэгэхээр хараалыг гаргуулчихвал золгүйгээр үхэхгүй л гэсэн үг. Хэдэн сар, жилийн давтамжтай яасан нь мэдэгдэхгүй зуурдаар хүн нас бараад л байдаг айл байдаг ш дээ. Тэр бол хараал хүрчихсэн байна л гэсэн үг.

Юу ашиглаж, юугаар хийсэн бэ гэдэг нь бас чухал уу? Хүний санаанд ормооргүй зүйлсээр хараал хийх тохиолдол ч байдаг гэсэн.

Тиймээ, тэр чинь их олон янз. Юугаар хийсэн яг тэр хийсэн юмаар нь гаргана. Тухайлбал хонины элгээр хийсэн байвал “тийм зүсмийн, тийм хонины элгээр хийсэн байна аа хүү минь яг тийм хонины элэг авчир” гэж онгод маань хэлдэг. Нуух, нохойны салтааны үс, эмэгтэйчүүдийн биений юм гээд янз янзын санаанд оромгүй юмнуудаар хийсэн байдаг. Сүүлийн үеийн хараалууд тийм болчихсон. Дээр үеийн хараалууд бол малын эд, дотор эрхтэнүүдээр хийдэг байсан байна. Хүмүүс чинь их шуналтай байдаг юм байна, нэг үеэр нь биш, хоёр үеэр нь биш есөн үе, 13 үеэр хийлгэдэг юм байна. Бүр үеийн үед, үрийн үрд гээд л үргүй болгох гээд хийдэг юм билээ. Зарим хүмүүс хараал хариулна гээд яриад байдаг. Хариулна гэдэг чинь тэр хүний хараалыг аваад буцаагаад шиднэ, өөр хүнд хараал хийж байна гэсэн үг шүү дээ. Бүр зурагтаар хүртэл …тэдэн үеийн, тийм  бөө, тийм тийм засал хийж,  хараал хариулна гээд зарладаг. Манай онгодуудын гаргадаг онцлог нь хараалыг салхинд хийсгэнэ гэж ярьдаг. Юунд ч хэрэггүй болгож замхруулна, хэнд ч очихгүй  гэсэн үг.

Миний сонссоноор бөө, удган болгоныг хянадаг ноёдууд байдаг гэсэн. Тэр талаар яриач?

Байна, байлгүй яахав.  Бөө, удгадуудыг биш дээд онгодуудыг хариуцдаг ноёд гэж байна. Бууж ирдэггүй,  хүний үйл хийдэггүй тийм ноёдууд бий. Одоо жишээлбэл, онгодууд маань миний үгэнд ороод муу юм хийчихлээ гэж бодъё Гэхдээ би муу юм хийж байгаагүй л дээ Тэгвэл миний онгодууд шоронд орно.
Өө, би нэг юм саначихлаа. Би нэг хүний юмыг хийж өгч байсан юм. Нэрийг нь хэлээд яахав, тэр хүн надад мөнгө амлаад аягүй их хэмжээний мөнгө тэр хүн алдаад би тэр мөнгийг нь олж өгсөн байхгүй юу. Олох юм бол би танд шууд таван сая төгрөг өгнө гэж амласан юм. Таван сая төгрөг нь алдсан мөнгөнийх нь хажууд хамаагүй бага мөнгө  байсан л даа. Би гурван цаг бөөлөөд, дөрөв дэхь цаг дээрээ нөгөө хүн маань мөнгөө олсон. Өөрөө гадаадад, эхнэр нь надаар бөөлүүлж байсан юм. Тэгээд мөнгөө олчихсон чинь нөгөөх чинь эхнэр рүүгээ яриад “ямар хүн дээр оччихоод , юу яриад байгаа юм би тэгж хэлээгүй гээд, наад мөнгө чинь миний мөнгө биш, би компанийн мөнгө аваад явж байсан” гэж уурласан. Тэр заслыг хоёр онгод хийсэн байгаа юм. Тэрнээс болоод голчилж хийсэн зайран онгодоо шоронд оруулаад. Хоёр, гурав хоног дуудаад бууж ирдэггүй. Гурав хоногийн дараа их ядарчихсан бууж ирсэн. Яасан гэхээр, хийсэн юмныхаа төлөөсийг авч чадахгүй онгодоо хорионд оруулсан. Уг нь онгод хийхгүй гэхэд нь, би таньдаг хүн юм болохоор өрөвдөөд гуйсаар байгаад зөрж хийлгүүлсэн. Тэрнээс болоод онгодоо хорионд оруулж байсан.

Хяналтаас гадуур бөө нар байгаад байгаа юм шиг байгаа юм?

Тэд нар хянуулахгүй байгаа юм биш. Тэр хүмүүс буруу юм хийгээд , онгод нь хоригдох нь хоригдоод, шийтгүүлэх нь шийтгүүлээд явж л байгаа. Тэрнийг улаач нь мэдэхгүй, онгодоо бодохгүй байна гэсэн үг. Хүнд муу юм хийгээд ч хамаагүй хэдэн төгрөг авчихвал болоо гэж яваад байгаа юм. Тэр хүн үхээд явлаа гэхэд үр хүүхдүүд нь бүх юмыг нь үүрч явна гэдэг хамгийн аюултай
Үйлийн үр гэдэг зүйлийг өөрөө ч, хүүхэд нь ч үүрээд явдаг гэсэн үг үү?
Ээж нь бөө хэрнээ хүүхэд нь өрөөл татанхай байх тохиолдол байдаг. Энэ нь яаж байна гэхээр ээж нь хүнд муу юм хийгээд, хүүхдэд нь ирж наалдаад байдаг. Хүн засаж чадахгүй хэрнээ хүнийг хорлож чадаад байдаг.

БИ ТУСАЛНА ГЭСЭН, ЯМАР Ч ХҮНДЭЭ ТУСАЛНА

Бөө, удган хүмүүсийн засал ойр дотныхонд нь нөлөөлдөггүй гэсэн яриа байдаг л даа. Энэ хэр үнэний ортой  вэ?

Бусад хүмүүсийн хувьд тэгдэг байж магадгүй ч миний хувьд бол би тийм юм байхгүй. Би тусална гэсэн ямар ч хүндээ тусалдаг. Ханийхаа ээжид, ханьдаа ч юмуу, миний үр хүүхэд хэн ч байсан би онгодоо оруулж байгаад л тусалж чадна. Гэхдээ тэр бас нэг ийм зүйлээс шалтгаалдаг байж болох юм. Яг дэргэд нь бөө болсон хүн байгаад байхад, хажуудах хүнээ тоохгүй байх ч юмуу. Жишээ нь нэг хүний хүүхэд нь бөө боллоо гэхэд, өө энэ манай хүхдийн бөө болно гэж юу байдгийн гэж бодоод, өөр хүн дээр очих ч юмуу. Хажуудах хүнийхээ онгодыг хүндлэхгүй байх нь нөлөөлөхгүй байдалд хүргэдэг. Хэрвээ онгодыг нь шүтээд байвал ямар ч ойр дотны хамаатан, яс, цусан төрлийн хэн ч байсан засаж, хүрч чадна. Онгодыг хэдий чинээ шүтэж чадна тэр хэмжээгээрээ хүчирхэгждэг. Хамгийн гол нь өөрийн удмын ах дүү нар нь шүтэж, хүндлэх ёстой. Таван жил, арван жил бөөлчихөөд хоёрхон онгодтой хүн байдаг. Тэр юунаас болж байна вэ гэхээр ойр дотныхон нь хүндэлж чадахгүй, улаач хүч муутай байна гэсэн үг. Улаач хүчтэй байвал сар, секунд, өдрөөр онгод нь нэмэгдэнэ.

Та тэгвэл хэдэн онгодтой вэ?

Би одоо 60 гаран онгодтой. Анх бөө болж байхдаа нэг л онгодтой, 98 настай хөгшин буудаг байсан. Тэгээд нөгөө эмээ маань тодруулаад л яваад байдаг юм лдаа. Хүмүүст бас нэг ийм буруу ойлголт байдаг. Би ганцхан онгодтой дахиад нэг онгод буулгачих юмсан гээд бодоод, яриад байдаг. Түрүүн миний ярьдаг хоёрхон онгод буудаг гэдэг маань бодит явдал. Тэр хүний охин нь бөө болоод, онгод нь эмээ өвөө хоёр буудаг гэж байгаа юм. Эхлээд эмээ нь буугаад, дараагийн өвөө нь буухад нь багш нь хоёр сая гаран төгрөг авч буулгаж өгсөн гэнэ л дээ. Тэгсэн чинь одоо тэр хүний толгойд мөнгө олж, багш дээрээ очоод дараагийн онгодоо буулгах юмсан гээд бодоод явж байгаа юм. Яг дэлгүүрээс юм худалдаж авч байгаа юм шиг. Ерөөсөө багш нь тэгээд ойлгуулчихсан.  Уг нь бол хүн анх нэг онгод буугаад, шүтэж хүндлэх тусам нь тэр онгод нь дараагийн онгодоо буулгаад явдаг юм л даа. Түүнээс биш багш тэрнийг буулгаж өгнө гэсэн ойлголт байхгүй шүү дээ. Багш нь онгод зараад байгаа юм шиг байж болохгүй л дээ.

Бөө болчихоод 365 хоног бөөлж байж жинхэнэ бөө болно, онгод нь бууна гэж зурагтаар ярьж байхыг сонссон л доо. Энэ ер нь ямар учиртай юм бол?

Тэр бол ёс ёсондоо байдаг болов уу. Бөө болчихоод гурван жил хүний үйл хийхгүй гэж хэлсэн байдаг. Тэрнийг би буруу гэж боддог юм. Тэр бол багш л өөрийнхөө хяналтнаас гаргахгүй гэсэн санаа л байгаа юм шиг санагддаг. Энийг тэр башг мэдэхгүй, онгод л мэдэх ёстой. Хэрвээ ийм үг сонссон, уншиж байгаа  хүмүүс байвал онгодоосоо асуугаад үзээрэй гэж зөвлөмөөр байна. “Намайг, та нарыг минь гурван жил засал хийж болохгүй гэнэ ээ, энэ зөв үү буруу юу гээд  онгод тэнгэрээсээ асуугаад үзээрэй.”
Бас ийм жишээ байна. Багш шавь боллоо, шавийнхаа сайн онгодыг багш нь буулгаад авчихсан байх тохиолдол ч байна. Тэрнийг бол шавь нь хэзээ ч мэдэхгүй. Сайн юм хийх болохоороо өөрийнхөө онгодыг буулгадаг, муу юм хийх болохоороо шавийнхаа онгодыг буулгаад хийх нь бодитой байна. Гэхдээ багш гэхээр бүгдийг нь муу хэлж байгаа юм биш. Багш болгон муу гэж хэлж байгаа юм биш. Тийм хүмүүс л бөө нарын нэр хүндийг унагаагаад байгаа юм.  Нэг үхрийн эвэр доргивол мянган үхрийн эвэр доргино гэдэгтэй л адил.
“Хичнээн ойр дотны найз нөхөд байсан ч онгодынхоо нэрийг битгий хэлж бай” гэж захидаг юм. Онгодынхоо дуудлагыг өөр хүний хажууд ч унших хэрэггүй, надад ч хэлээд хэрэггүй, миний хажууд битгий уншаарай гэж хэлдэг. Чамаас өөр хэн ч мэдэх ёсгүй. Хамгийн аюултай нь тэр дуудлагаар чинь бүх юмыг хийж болдог учраас тийм ноён буудаг, ийм хаан буудаг гээд онгын нэрийг зарлаад байж болохгүй.

Түшээ гэдэг хүнийг ер нь яаж сонгодог вэ? Нэг хүн хоёр, гурван түшээтэй байж болдог уу?

Байна аа. Уг нь бол нэг бөөд нэг л түшээ байхад хангалттай л даа. Гэхдээ үсэрч цовхорч онгод нь догшин ордог, унаж тусдаг, онгод нь орлоо өөрөө саваад унадаг, онгод гарлаа өөрөө саваад үлддэг бөө нар байна. Тийм үед,  нэг түшээ хүрэлцэхгүй, аюултай  шүү дээ. Онгод, улаач, түшээ гурав салшгүй байж байж л нэг юм бүрдүүлээд байгаа юм. Миний түшээ хоёр гурван удаа солигдсон. Яг онгод шиг чи түшээ болно гээд сонгогдохгүй, аль болох ойр дотных нь, арай чих зөөлөнтэй хүн л түшээ болдог. Янз янзын хүмүүс ирдэг учир түшээ гэдэг маань онгодоо уурласан үед аргадаж чаддаг, юмаа асууж, гуйж чадахгүй байгаа хүмүүст туслаад, тайлбарлаад өгдөг байх хэрэгтэй.

Нэг онгод хоёр улаачид бууна гэж байх уу?

Хэзээ ч тийм юм байх ёсгүй. Тэр улаач үхэж байж дараагийн улаач тодордог учраас. Сүүлийн үед бас 50 онгод байлаа гэхэд цагааныг нь дүүд нь, харыг нь эгчид  гээд нэг удмын онгодыг хоёр, гурван хүнд  хуваагаад өгчихсөн байна гэсэн яриа байгаа. Энэ бол олон хүн босгох тусам гээд мөнгө бодсон л арга.  Улаач болгоно, бөө босгоно гэдэг чинь хүнд, хариуцлага л даа. Хэдий тийм ч мөнгөтэй ямар ч холбоогүй. Гэхдээ бас манай ээжээр л хувцасаа оёул, тэр хүнээр л тийм юмаа хийлгэ гэх хэлдэг хүмүүс ч байна. Нэг ёсондоо үүнийгээ дагаад бас бизнес хийгээд байна гэсэн үг.

Тэгвэл цаашид цаг хугацааны явцад бөөгөөр бизнес хийж байгаа хүмүүс хумигдаж, багасах болов уу?

Цаг хугацаагаар яваад багасна ш дээ. Чадалтай нь үлдээд чадалгүй нь алга болно.

Тэгвэл савдаг, уналагын талаар яриач?

Аан хөлөг үү? Уналаганы тал дээр ёстой л нөгөө тухайн онгод онгодоосоо шалтгаална. Жишээ нь надад бүргэд, тас, чоно гээд бүх л амьтад байдаг. Онгод юу унана гэдэг нь тэдний өөрсдийнх нь мэдэх асуудал. Лусаар хөлөглөсөн онгод бол могой нэхдэг. Эсвэл зүгээр тэнгэрийн амьтан жигүүртнээр хөлөглөсөн нь ч байна.

ЗӨВЛӨГӨӨ: ХАМГИЙН ЭНГИЙН АРГА БОЛ ЗҮҮДЭЭ МАНАХ

Эцэст нь манай сайтаар дамжуулан бөө болох гэж байгаа, чи бөөгийн угтай юм байна гэж сонсчихсон, бөө болж амжаагүй байгаа хүмүүст хандаад зөвлөгөө өгөөч ?

Яг тийм хүмүүст хандаж хэлэхэд: чамайг бөө болох угтай гэсэн бол аль удмаас барихыг хэлнэ. Тэгэхээр нутаг руугаа есөн өдөр сүү өргөөд, есөн шөнө зүүдээ мана. Бүр болохгүй бол гурван өдөр. Өргөхдөө: Би бол боржгон овогтой тэрний тэр гээд нутгийнхаа зүг сүү өргөнө. Тэгэхэд чамд зүүдээр чинь дамжин заавал хэл ирэх ёстой. Уул, усны овооны эзэд чинь тусалж, зүүдэнд чинь онгод чинь бууна..
Мөн чамайг бөө болно гэж хэлсэн бол, таван өөр бөө дээр очоод үзүүл. Тэгэхдээ би бөө болох Тавуулаа эсвэл  ядаж гурав нь чамайг бөө болно гэсэн бол  чи угтай юм байна аа гэсэн үг.

Бидэнд болон манай уншигчдад сонирхолтой ярилцлага өгсөн танд баярлалаа. Таны цаашдын амьдралд аз жаргал, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе өө. Улам олон хүн таны шидээр сайн сайханд хүрч, эрүүл энх болох болтугай.