Ч.Санжаадамба: Барилдаан таарахгүй гээд халгаад байвал давах бөх олдохгүй

Архангай аймгийн Хашаат сумын харьяат, Монгол Улсын заан Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамбатай ярилц­лаа.

-Монгол туургатны үндэсний бөхийн барил­даанд та дөрөв дэх удаа­гаа түрүүллээ. Энэ жилийн барилдааны тухай ярихгүй юу?

-Өнөө жилийн Монгол туургат­ны барилдаан сай­хан боллоо. Монгол туургатны барилдаан зөв зүйтэй, шударга барил­даан болдог гэж санагд­даг. Манай үндэсний бөх гэхэд цолны эрэмбээр оноолт таардаг. Эсвэл өндөр цолтой бөх нь ам авдаг бол Монгол туур­гатны барилдаан суга­лаа­гаар барилд­даг. Тийм болохоор ямар нэгэн най­­раа хөөрөө ордоггүй. Нэгийн даваанд ямар ч өндөр цолтой бөхчүүд хоорондоо таарч мэднэ. Энэ жилийн барилдаанд гэхэд би нэгийн даваанд аймгийн хурц арслан Шарын Мөнгөн­баатар­тай таарч байх жишээтэй. Аймгийн шилдэг арслан­гуудын нэг Ш.Мөнгөн­баа­тартай нэгийн даваанд ба­рил­дана гэдэг чанга шүү дээ.

Тэр утгаараа үзэгчдийг уйдаа­даггүй, сонирхолтой барилдаан болдог гэдэгт итгэдэг.

Энэ барилдаан таван удаа зохион байгуулагдахад нь миний бие дөрөв түрүүлсэн. Ноднингийн барилдаанд нь би зодоглож ам­жаа­гүй. Анхны барилдаан Монгол Улсад зохиогдоход хөнгөн жингийн бөхчүүд хамт барилдаж байсан бол Өмнөд Монгол, Улаан Үүдэд зохиогдсон барилдаанаас эхлэн        -85 кг, +85 кг гэсэн жингийн ангил­лаар барилдах болсон. Нутгийнхаа дэвжээн дээр барилдаж түмэн олноо баясган түрүүлсэндээ сэтгэл өндөр байгаа шүү.

-Манай үндэсний бөх жин харгалзахгүй барилддаг. Монгол туургатны барилдаан жингээр нь ангилж барилдуулж байгааг хэр зүйтэй гэж бодож байна вэ?

-Халимаг, Тува, Буриад, Өмнөд Монголчууд маань жин харгал­захгүй болохоор сайн барилдаж чадахгүй байгаа юм. Жин харгалз­даг болсноос хойш Халимаг, Тува, Улаан Үүдийн бөхчүүд сайн барилдаж байгаа. Тийм болохоор тэдэндээ урам хайрлах, тэдний барилдааныг дэмжих үүднээс л 85 кг-ын жинг гаргасан юм болов уу гэж боддог. Энэ ч бас зөв гэж бодож байгаа.

-Таны жин одоо хэд байна вэ?

-Миний жин одоогоор 136 кг байгаа. Байнгын бэлтгэлтэй байгаа болохоор айхтар жин нэмэгдчихгүй гайгүй байна.

-Өмнөд Монгол, Улаан Үүдэд зохион байгуулагдаж байсан барилдаанууд Монгол Улсад болсон барилдаануудаас юугаа­раа ялгаатай байсан бол?

-Монгол туургатны барилдаан монгол үндэсний бөхийн зодог, шуудагтай барилддаг болохоор нэг их ялгарч, онцгойроод байсан зүйлгүй. Тив алгасч энэ барилдаан болж байгаа биш Монгол Улсын хилийн цаахна талд барилдсан болохоор нутгийн дэв­жээ шиг ойрхон санаг­даж байсан.

-Өмнөх барилдаануудад тантай барилдаж байсан бөх­чүүд хэр олон ирсэн бэ. Гадны бөхчүүдтэй хэр ойр дотно байдаг вэ?

-Өмнөх барилдаануудад ба­рил­даж байсан бөхчүүд ерөн­хийдөө бол ирсэн байна лээ. Гэхдээ ихэнх бөхчүүд нь солигдож залуу бөхчүүдээр багаа бүр­дүүл­сэн байсан шүү. Өмнөд Монголын бөх Батжаргал гэхэд багаа ахалж ирсэн байх жишээтэй. Бөхчүүд ер нь их залуужсан харагдсан.

-Гаднаас ирсэн бөхчүүд бие жижигтэйгээсээ болдог юм бо­лов уу нэг, хоёрын даваанаас дээш гарахгүй юм. Их гүрнүүдийн бодлого байж мэднэ гэж ярилцах юм. Та энэ тал дээр ямар бодол­той байна вэ?

-Тэрийг нь сайн мэдэхгүй юм. Барилдааны онцлог л байдаг гэж боддог. Өмнөд Монголын бөхийн барилдаан гэхэд гар газар хүрэхэд унасанд тооцдог. Тэгэхээр их ха­риуц­­ла­гатай байгаа биз дээ. Ма­най үндэсний бөх гар газар хүрэ­хэд цаашаа барилдаж болдог. Өмнөд Монгол, Буриадад очиход жижиг биетэй бөхчүүд сайн барил­даж байгаа харагддаг.

-1990-ээд онд япончууд Мон­голд ирээд “Монголчууд үндэс­ний бөхөөрөө барилдаад түрүүл­сэн хүнд Бат-Эрдэнэ гэдэг цол олгодог юм байна” гэсэн гэдэг. Одоо Монгол туургатны барил­даан гэхээр л Ч.Санжаадамба гэх болж…

-Монгол туургатныхаа барил­даанд дөрөв түрүүлсэн минь их хувь заяа юм болов уу гэж боддог. Монгол хүн болж төрснийх торгон зодгоо өмсөн үндэс­нийхээ бөхөөр барилдаж дэлхийд тархан суурьш­сан монгол­чуу­дынхаа эв нэгдлийн барилдаанд дөрөв түрүүлсэндээ бахархаж байгаа. Энэ барил­даан цаашид улам өргөн цар хүрээтэй болж олон сайхан бөх­чүүд уран мэхийг урал­дуулан барил­даасай гэж хүсдэг.

-Монгол туургатны барил­дааны их, бага шөвөгт манай бөхчүүд л үлдсэн байдаг боло­хоор заалны барилдаанаас ялга­рах­гүй ч гэх юм?

-Энэ барилдааны ард Монго­лоо гэсэн омогшил, сэтгэл, хүн чанар оршдог. Агуулгын хувьд заалны жижиг барилдаантай харь­цуулах аргагүй.

-Уг барилдаан барилдах ухаан болоод санхүүгийн хувьд танд өгөөжөө өгсөн биз?

-Тэгэлгүй яахав. Аль аль тал дээрээ өгөөжтэй юм. Би дөрөв түрүүлэхдээ эхний барилдаанд 20, дараагийнхаас нь 20, сүүлийн хоёр барилдаан тус бүрээс долоон сая төгрөгийн бай хүртсэн. Монгол туургатны барилдаанаас гэхэд 54 сая төгрөгийн шагнал хүртсэн байгаа юм. Тийм болохоор яах аргагүй өгөөжтэй байгаа биз.

-Таны хэтэвч рүү өнгийж бай­гаа юм биш шүү. Эдгээр шагна­лын мөнгөөрөө юу хийсэн бэ?

-Амьдралдаа л зарцуулсан.

-Бөхчүүд барилдахаас гадна янз бүрийн бизнест хөл тавьц­гаах болж. Таны хувьд барил­дахаас өөр ямар ажил эрхэлж байна вэ?

-Одоогоор тийм юм алга. Ба­рил­даандаа л анхаарч байна.

-Аймгийн цолтой байхдаа бу­жиг­нуулж байсан бөхчүүд ул­сын цолонд хүрээд тэр бүр ба­рил­даж харагдахгүй юм. Энэ юутай холбоотой байдаг юм бол?

-Бөх сонир­хогч, үзэгчид маань улсын өн­дөр цолтой бөхчүүд, уран барилдаант залуу­саа харах гэж л цаг заваа гаргаж, хөрөнгө мөнгөө зарж Бөхийн өргөөг зорьдог байх. Уг нь олон сайхан бөхчүүд маань ард түмнээ баярлуулаад ба­рил­­даад байвал зүгээр байгаа юм.

-Таны өндөр хэд байна вэ?

-186 см байгаа байх.

-Бөхчүүд дотроо биер­хүүд багтана биз?

-Айхтар том биетэй бөх­чүүдийн тоонд багтахгүй шүү дээ. Г.Өсөх­баяр аварга, Монгол Улсын гарьд М.Баяржавхлан, Н.Ганбаатар гээд өндөр хүмүүс бий.

-Өнгөрөгч төрийн их баяр наад­­­мын тавын даваанд бөхийн аранга гэж нэрлэгддэг улсын харцага Л.Пүрэвжавыг амла­санд өнөө хэр нь хүмүүс гайхах юм. Та яагаад заавал харцагыг амлах болсон юм бэ?

-Өнөө жилийн наадам өнгөтэй сайхан болсон. Яахав тавын да­ваанд Л.Пүрэвжав харцагыг амла­санд хүмүүс гайхдаг юм. Би өөрийн­­­хөөрөө амаа авсан. Сайхан барилдаад унасан. Унасан бөхөд шалтаг мундахгүй гэдэг шиг одоо би олон зүйл яриад яахав. Тэр үед үнэхээр дийлэхээргүй болоод л өвдөг шороодсон байж таараа шүү дээ.

-Манайхан наадмын одтой бөх, одгүй бөх гэж ярьцгаадаг. Тэр хэр үнэний ортой бол?

-Хүмүүс намайг наадмын одгүй бөх гэж ярьцгаадаг. Харин заалны барилдааны “Мангас” ч гэж байх шиг. Зарим нь бүр заалны барил­даанд тариа хийж барилддаг гэж ярьдаг. Үзэгчид, бөх сонирхогчид маань жаахан соёлтой байх хэрэг­тэй. Би төрийнхөө их баяр наадамд долоо даваад допингийн шин­жилгээ гэдгийг нь өгсөн. Надаас юу ч илрээгүй. Гэтэл намайг хүч нэмэг­дүүлэх эм ууж, тариа хийлгэж байхыг хараагүй байж харддаг. Тэгсэн хэрнээ хэрэглэсэн хүмүүсийг нь өмөөрдөг байж болохгүй. Бөх хүн өөрөө хичээгээд бэлтгэл сур­гуу­лилтаа хийчихсэн байхад улсын наадмын одтой, одгүй гэж ярих шаардлага байхгүй гэж боддог. Ерөн­хийдөө бол түрүүлэх хүний од гийчихсэн байдаг гэж ахмад бөх­чүүд ярьдаг. “Түрүү бөх­тэй битгий таарчихаасай, муу бөхийн шийдсэн мэхэнд битгий уначихаасай” гэж бөхчүүд залбир­даг юм гэнэ лээ.

-Архангай аймгийн Булган суманд “Бөх мод” гэж бий. Эл модны домгийг та мэддэг л байл­­­гүй. Үүнд хэр итгэдэг вэ?

-”Бөх мод”-ны талаар мэддэггүй хүн бараг байдаггүй биз дээ. “Бөх мод” Архангай тал руу унавал тэндээс сайн бөх төрнө. Цаашаа Баянхонгор зүг­тээ унавал тэр чигийн нут­гаас сайн бөх төрнө хэмээн ярьдаг байсан юм билээ. Олны үг ортой гэдэг шиг үнэн бай­даг байлгүй дээ.

-Наадмын өмнө Архан­гайн бөх­чүүд бусад айм­гийн бөх­чүүдтэй нийлж таныг наадамд дээшээ гарч барил­дуулахгүйн тулд тактик боловс­руулж байна гэж дуул­сан. Энэ үнэн үү?

-Энэ худлаа байх аа. Юу гэж л нэг дов­ныхоо сайхан барил­даж байгаа залууг дар­на гэхэв. Манай бөхчүүд чинь сайхан хүмүүс шүү дээ. Тийм болохоор ийм муу­хай зүйл бодоогүй биз дээ.

-Таны барилдаан цацаа цал­гиа ихтэй харагд­даг. Үүнийг за­рим хүмүүс хайнга барил­даан ч гэх юм…

-Би өрсөлдөгч бөх­дөө таа­руулж ба­рилд­даг. Зүгээр зогсоод бай­вал хэн элэг бүсээ тайлж өгөх вэ дээ. Одоо бөх­чүүд ца­гаар барилддаг болсон. Тийм болохоор үзэгчдээ уйдаалгүй, барьц сонгохгүй хурдан шаламгай барил­да­хыг хүс­дэг.

-Та долоо хоногийн хэдэн өдөр бэлтгэл хий­дэг юм бэ?

-Долоо хоногийн таван өдөрт нь бэлтгэл хийдэг. Барилдаангүй үед өдөрт хоёр бэлтгэл хийнэ. Бэлтгэ­лийнхээ үеэр З.Дүвчин багш­­даа загнуулж байгаад л явдаг юм. Багш маань бэлт­гэл дээр тэгнэ үү гэхээс барил­дааны үед юм яриад бай­даггүй. Ноднин улсын заан болсны дараа “Багш нь 10 гаруй жил барилдаж байж ул­сын заан болсон. Чи мөн ч амархан авлаа даа. Гэх­дээ үүний ард ха­риуц­­лага гэж нэг юм бий” гэж би­лээ.

-Барил­даан таарахгүй бөх гэж байдаг уу?

-Хүн давахын төлөө барилддаг болохоор барилдаан таарахгүй байсан ч тааруулж барилдах хэрэг­тэй. Барилдаан таарахгүй гээд халгаад байвал давах бөх олдохгүй байлгүй дээ. Өрсөлдөгчөө давахын тулд бүхий л бололцоогоо дайч­лахаас аргагүй.

-Та гэр бүлээ танилцуулахгүй юу?

-Манай эхнэрийг Батжаргалын Солонго гэдэг. Булган аймгийн Хишиг-Өндөр сумын бүсгүй бий. Сэтгүүлч мэргэжилтэй. Одоо бид хүүтэйгээ гурвуулаа амьдарч бай­на. Эхнэр маань миний ар талыг найдвартай авч явдаг. Хоол унд хийхээс эхлээд өдөр болгон хөлс нэвт шингэсэн хувцас угаана гээд ажил мундах­гүй. Ми­ний төлөө гээд мэр­­гэж­­лээрээ ажил­лаж амжих­гүй байна. Мэргэжлээрээ ажиллах хүсэл байдаг л байлгүй. Би сэтгүүл­чээ хиймээр байна гэвэл хүссэн ажлыг нь хийлгэнэ дээ. Хүү маань дөрвөн нас хүрчихсэн. Бөх болчих болов уу гэж бодох юм.

-Хүүхдүүдээ танд шавь бол­гоё гэсэн хүмүүс олон байдаг биз?

-Энд тэнд явж байхад хүмүүс тэгж л байдаг юм. Би өөрөө ид барилдаж байгаа залуу хүн боло­хоор хүний хүүх­дүү­дийн бэлтгэл хийлгэнэ гэдэг хэцүү. Миний хувьд өөрийгөө бэлдэж яваа. Тийм боло­хоор “Би өөрөө бол амжихгүй ээ. Харин сайн багш, дасгалжуулагчид шавь болгож өгье” гэж хэлдэг.

-Наадам болгоноор л допин­гийн яриа сөхөгдөж хэл ам да­гуул­даг. Өнөө жил хоёр бөхөөс илэрлээ гээд нэрийг нь зар­ласан. Допингийн асууд­лыг хэр­хэн харж байна вэ?

-Допингийн шин­жил­гээ авч байгаа эмч нар, Допингийн эсрэг үндэсний төв, Монголын үндэсний олим­пийн хорооныхон нээлттэй ажил­лах хэрэгтэй байна. 16 бө­хөөс шинжилгээ авлаа. Тэдээс нь допинг илэр­лээ. За­рим бөх­чүүд шин­жил­гээгээ өгсөнгүй гэдэг. Шин­жилгээ авч буй газраа ка­мер­­жуулах хэрэг­тэй. Сүүлд хэл ам га­рах­гүй. Солон­го­соос шин­жилгээний хариу ирэн­гүүт нь интернэтэд хариуг нь тавьчих хэрэгтэй санагддаг. Тэгэх­гүй бол хэдэн хүнээс илрээд энд ирээд ямар хүмүүс нь дарагдаад байгааг мэдэхгүй. Эцэст нь хоёр, гурван бөхийн нэр хэлээд өнөө хэд нь нэр хүндээрээ хохироод явдаг.

2002-2012 оны наадам хүртэлх сэргээшийн шинжил­гээний хариу Допингийн эсрэг үндэсний төв дээр байдаг байх. Тэрийгээ тэр чигт нь гаргачих хэрэгтэй шүү дээ. Тэгэхгүй бол Монголын үндэсний бөхийн холбоон дээрээ дарагдаад байдаг юм уу. Олимпийн хороо, Допингийн эсрэг үндэсний төв дээрээ дараг­даад бай­даг юм уу бүү мэд. 2002 оноос хойш гэхэд 20 ор­чим өндөр цолтой бөх нэр холбогдсон гээд байгаа. Ингээд бодохоор шудар­га өрсөлдөөн явагдаж байна уу гээд бодохоор үгүй л байгаа юм.

-Эмчилгээний жур­маар хэ­рэг­лэ­сэн эмнээс нь допинг илэр­сэн гээд байгаа?

-Шударгаар үнэ­нээ хүлээх хэ­рэг­тэй. Ямар эм хэрэглэвэл яах вэ гэдгээ тамирчин хүн мэдэж бай­гаа. Эмч нар ой­рын гурван сар ямар эм, тариа хэрэглэсэн бэ? бич гэдэг. Сүүлд нь харж бай­хад түүн дээр нь бичиг­дээ­гүй эм гарч ирсэн байдаг. Сэр­гээшийн төрлийн эм хэрэг­лэчихээд бэртэл гэмтлээрээ түрий бариад байдаг ч юм билүү хэн мэдлээ. Хүн хариуцлага хүлээх чадвартай байх хэрэгтэй.

-Бөхчүүд дундаасаа тэр сэр­гээш хэрэглэсэн гэсэн цуу яриа дэгдээдэг сураг бий…

-Өөрсдөө хэрэглэдэг боло­хоо­роо хүнийг харддаг биз. Үндэсний бөхийн холбоо анхнаасаа чанга­хан арга хэмжээ авсан бол өнөөд­рийн энэ байдалд хүрэхгүй байх байсан. Х.Мөнхбаатар арслан, Б.Сугаржаргал начин нарын хувьд хохиролтой л байгаа. Арслангийн хувьд түрүүлчихвэл аварга болчих гээд байдаг. Сугарааг ямар цолонд хүрч барилдахыг таах аргагүй. Эрхийг нь хасчихвал хэцүү шүү дээ.

-Таны хувьд ямар нэгэн эм хэрэглэж байв уу. Жишээ нь жин нэмэх уураг ч юм уу?

-Үгүй ээ. Ямар ч эм хэрэглэж байгаагүй. Би тийм зүйлээс хол. Аав минь хөдөө мал дээр байдаг болохоор байнга мах, сүү, цагаан идээ явуулдаг. Энэ бүгдээс амин дэмээ авдаг.

http://cover.miniih.com/index.php/home/post/210