“МАК”-ийн хайгуулчдын балгаар Завханд нүүрлэсэн “гамшиг”

Дөрвөлжин суманд хайгуул хийсэн “МАК”-ийн ажилчид нин­жа нарт мэ­дээ­лэл дам­жуулс­наар хоёр сумын ну­таг сүйдээд бай­на

Монгол Улсын хэмжээнд нинжа нарын гарт сүйтгэгдээгүй ганцхан аймаг нь Завхан байв. Гэвч өнгөрсөн оны долоодугаар сараас эхлэн Завхан аймгийн Дөрвөлжин сумын нутаг нинжа нарын дайрлагад өртсөнөөр энэ аймаг уул уурхайн бодит эмгэнэлтэй нүүр тулсан билээ. Хамгийн сонирхолтой нь Завхан аймагт гарсан алтны судлыг нинжа нар өөрсдөө очоод нээчихсэн юм биш. УИХ-ын гишүүн Н.Номтойбаярын “МАК” ХХК-ийн хайгуулчид Дөрвөлжин сумын нутагт алтны судал илрүүлсэн тухай мэдээллээ нууцалж чадаагүйгээс ганцхан жилийн дотор хоёр сумыг дамнасан газар нутаг сүйдээд байна.

Энэ асуудалтай холбогдуулан манай сурвалжлах хэсэг Завхан аймгийн Дөрвөлжин, Ургамал сумыг зорьсон юм. Завхан аймгийн хувьд бас л алслагдсан аймгуудын нэг. Аймгийн төв Улиастай хот Улаанбаатараас 1000 гаруй км-т оршдог бол Ховд, Увс аймгийн нутагтай хил залгаа Дөрвөлжин, Ургамал сумд нь бараг 1400 км-т оршдог юм билээ.

Үүр цайхтай зэрэгцэн Улаанбаатар хотоос хөдөлсөн бид Архангай аймгийн Чулуут сум хүртэл засмал за­маар явлаа. Их үдийн алдад шороон замтай залгасныг ч хэлэх үү хэсэг яваад л нар дав­чихав. Завханы нутаг дөхөх тусам цаг агаар ч таа­гүй болж, наран жаргах зүгээс үүл харанхуйлаад ирлээ. Завханы “босго” гэг­дэх Солонготын даваа дөхөх тусам манай багийнхан тэрүү­хэндээ ямар нэгэн зүйлээс эмээнэ. Арга ч үгүй биз. Цагтаа тээвэрчдийг шүүрс алдуулдаг бай­сан Солонготын давааг харуй бүрийгээр давна гэдэг бас л яггүй. Өдөр бүр яваад сур­чихсан хот хоорондын жолооч нарт ч хэцүү гэд­гээрээ алдартай шүү дээ. Ингэж явсаар манай сурвалжлах хэсэг Зав­ханы нутагт орлоо. Даваа давах үест цасаар шуурч эхэлсэн юм. Ер нь л Ар­хангай, Завханы хил залгаа сум­дын уул, тол­год цасаар хучигдаад, хэдийнэ өвөл бол­чихжээ. Цас будрах тусам шуурга тавьж, зам мэ­дэхгүй мань мэтийн хүмүүст нэлээд төвөг уч­руу­лах янз­тай.

Харин бид зорьсон газар­­таа хүрэхийн тулд Тосонцэнгэл сумаар дайрч Нөмрөг, Түдэвтэй, Сонгино, Сант­маргац гэсэн сумдаар дам­жиж явлаа. Зам зуур Тэлмэн, Баян гэсэн хоёр ч том нууртай таарна. Тэлмэн нуурын урт нь 27.6 км, өргөн нь 12.1 км бол Баян нуур нь 40-50 метр гүн, урт нь 30 км, өргөн нь 18 км ажээ. Хоёулаа цэнгэг устай.

Ерөнхийдөө Завхан аймгийн нутаг хангай, говь гэсэн бүсэд хуваагдана. Хан­гай, говийн бүсийг Ургамал сумын нутагт орших Бор хярын элсэн манхан заагладаг юм байна. Үнэхээр ч 300 гаруй км үргэлжлэх Бор хярын элсэн манхан дөхөх үед цасан шуурга арилаад манхны ойролцоох нутагт нар шарж, намраараа байна лээ. Хангайн бүсэд байр­лах Түдэвтэй суманд шөнөдөө -26 хэм хүрч хүйтэр­сэн бол говийн бүсэд орших Ургамал суманд шөнөдөө -8 хүрч байсан.

Мэдээлэл задруулсан “МАК”-ийнхантай хариуцлага тооцвол яасан юм бэ

Түдэвтэй суманд хоног­ло­сон манай сурвалжлах хэсэг нар хэлбийхтэй зэрэгцэн Бор хярын элсэн манхныг захал­саар Ургамал суманд ирэв. Элсэн манхныг тойров уу, үгүй юу хэдэн зуун салаа зам тэртээх уулыг чиглэн зурайна. Говийн бүсийн эмзэг хөрсийг нинжа нарын хөлөг­лөсөн машин хайр найргүй хэрчиж, олон салаа зам үүсгэсэн нь энэ. Нинжа нарын зам гэдгийг батлах нэг зүйл нь зам дагасан гялгар уут, архины шил бүхий хог, новш. Тэнд төөрсөн хүн архины шил хөглөрсөн замыг дагаад явбал алтны газ­рыг төвөггүйхэн олчих­моор санагдсан. Нинжа гэх тодотголтой хагас зэр­лэгш­сэн алтны эрэлчид байгаль орч­ныг иймэр­хүү болгодог аж. Энэ бол дөнгөж эхлэл нь.

Архины шил бүхий хог новш хөглөрсөн замаар тууч­саар Ургамал сумын төв рүү орлоо. Энэ сум нинжа нарын дүйвээнд нэлээд өрт­жээ. Аймаг хоорондын хил залгаа нутагт оршдог тул юм, юмнаас алслагдсан. 1300 гаруй хүн амтай энэ сум хөг­жил гэхээр зүйлгүй, төвийн цахилгаан, авто замд холбогдоогүй. Ёстой л бор зүрхээрээ явж байгаа сум. Зуны улиралд нарны гэрлийн зайн хураагуураар сумынхаа цахилгааныг хангачихдаг учраас “Жи мобайл”-ийн сүлжээ барина. Харин өвөл нар гарахгүй л бол гэрэл цахилгаангүй, тас харанхуй сууна гэсэн үг. Сумын төв нь есөн жилийн дунд сургуультай.

Ургамал сумын нутагт алт гарснаас хойш нинжа нарт нэлээд дээрэлхүүлсэн тухай орон нутгийн иргэд ярьж байна лээ. Анх энэ алт­ны судал Дөрвөлжин сумын Бөр­чигтий хэмээх ууланд илэр­сэн байна. Тухайн үед “МАК” ХХК-ийн хүмүүс Бөр­чиг­тий ууланд хайгуул хийж, алтны судал илрүүл­жээ. Харамсалтай нь, “МАК” ХХК-ийн хайгуулчид дот­роосоо нууц задруулснаар өнөө­дөр Дөрвөлжин, Ургамал гэх хоёр сумын нутаг нинжа нарын гарт сүйдээд байгаа юм.

“МАК”-ийнхан судал илрүүлс­ний дараахан Бөр­чиг­тий ууланд хамгийн эхлээд Ховд аймгийн гэх хэсэг хүмүүс ирж, алт ухаж эхэлсэн байна. Улмаар тэлэг­дэж, Ургамал сумын нутаг Улаан толгой гэдэг газар хүртэл үргэлжилжээ. Одоогийн байдлаар 20-30 ор­чим км газар нутаг нинжа нарын гарт сүйтээд бай­­на. Тэгэхээр үндсэндээ “МАК” ХХК-ийнхантай асар том хариуцлагын асуу­дал ярих нөхцөл бүрд­жээ. Мэдээж, ухаж сүйтгэсэн газ­рыг нинжа нар нөхөн сэр­­гээх­гүй. Тиймээс алтны судал илрүүлчихээд мэдээл­лийнхээ нууцыг задруулж, бай­галь орчин сүйдэх эх­лэлийг тавьсан “МАК”-ынх­ныг буруутгаж болох юм.

Машинаа сансрын холбоогоор тоног­лосон нинжа нар ямар ч мэдээллийг хүлээж авдаг

Газар нутгаа сүйтгүү­лэх­гүй гэсэн Ургамал сумын иргэд хэсгийн төлөөлөгч, захир­гааны хүмүүстэйгээ хэд хэдэн удаа очиж, нинжа нарыг хөөсөн боловч эргэж ирэхдээ нэмэгдээд л байж. Эхэндээ 30-40 хүнийг сумын цагдаа нарын хүчээр хөөж, багаж хэрэгслийг нь хураачихдаг байжээ. Гэвч хөөгдөж явсан нэг хүн 2-3 хүн дагуулж ирсээр сүүлдээ хүчрэгдэхгүй болсон байна. Хураалгасан металл хайгч, багаж хэрэгслийг эргүүлж авахаар захиргааны үүдээр эргэлддэг болж. Бүр сүүлдээ бүлэглэсэн нинжа нар сумын цагдаа болон нутгийн иргэдийн эсрэг үзүүртэй төмрөөр зэвсэглэн ирж, “Нинжа нарыг хөөж байсан түүх Монголд байдаггүй юм. Та нарыг яахыг чинь харъя” гэх зэргээр дарамталдаг болсон байна.

Гэхдээ Ургамал, Дөрвөл­жин сумын зааг бүхий нутаг дахь алтны газарт төвлөрөөд байсан 1500 гаруй нинжаг Завхан аймгийн Цагдаагийн хэлтэс болон Цагдаагийн Ерөнхий газрын баг бүрэл­дэхүүн тараасан. Одоо­гоор тус бүс нутгийг цаг­даагийн байгууллагын хам­гаалалтад аваад байгаа юм.

Хамгийн гол нь, манайхан нинжа гэхээр л хоногийнхоо хоолны мөнгийг олох гэж яваа, ядарсан хүмүүс байдаг мэтээр төсөөлдөг. Тэгвэл тэр цаг ард хоцорчээ. Мон­голд нинжа буюу гар аргаар алт олборлогчид бий болоод 10-аад жил бол­сон. Өнгөрсөн хугацаанд нин­­жа гэх тодотголтой эд­гээр хэсэг бүлэг хүмүүс улам бүр нарийн зохион байгуулалтад орж, мафийн шинж­тэй болчихсон байгааг цагдаа­гийн байгууллага баталж байна лээ. Өнөөдөр нинжа гэх бүлэглэл Монголд байхгүй өндөр хүчин чадалтай металл хайгч, сансрын холбоо ашиглаж байна. Унадаг унаа нь “Ланд 200”, “Лексус 570”. Ядарсан нинжа л “Ланд-80” унадаг болж.

Алтаар хөлжсөн нинжа нарын эдэлж хэрэглэж бай-гаа хэрэг­сэл үнэхээр өндөр түвш­нийх. 20 саяын металл хайгч хэрэглэх нь энгийн зүйл. Муухан геологичоос дээр тоноглогдсон байна. Уна­сан машинаа сансрын хол­боогоор тоноглодог учраас Монгол орны хаанаас ч мэдээлэл хүлээж авах боломжтой. Ямар сайн­даа Улаанбаатар хот, Завхан аймгаас цаг­даагийн хүч гарах өдрийг сумын удирдлагуудаас тү­рүүлж мэдсэн байсан гэх. Цагдаагийн хүч хотоос гарах гэж хоёр өдөр болсон талаар зарим хүмүүс ярьж байсан. Энэ дагуу Ургамал сумын төв дэх нинжа нарын мэдээлэгчид эхний өдөр нь “Цагдаагийн хүч хотоос хөдөллөө” гэсэн мэдээллийг нинжа нарт цацахад “Өнөөдөр гарахгүй ээ. Маргааш болж хойшлогдсон” гэж байжээ. Мар­гааш нь цагдаа нар хотоос яг хөдлөхөд л Ургамал сумын нутагт төвлөрсөн 1500 гаруй нинжа тал тал тийшээ бут­ран алга болжээ. Ингэж л нарийн мэдээллийг цаг тухай бүрт нь авдаг болсон байна.

“Фургон” машин хөлөг­лөсөн нинжаг ядуу гэж бодох хэрэггүй. Харин ч хам­гийн тохиромжтой унаа. Тэд “Фургон” машиныхаа арын суудлыг авч хаяад оронд нь хоёр давхар ор тавьчихдаг аж. Гал тогоо, гар угаалга, халаалт гээд бүгдийг нь шийдчихсэн. Ерөөсөө л алт ухаж, хээр явах зориулалттай болгож тоноглодог юм байна.

Ургамалд цугларсан нинжа нарыг эрүүгийн хэрэгтнүүд зохион байгуулалтад оруулж байжээ

Нинжа нарыг мафийн шинж­тэй болсон гэдгийг цаг­даагийн алба хаагчид хэлж байсан. Энэ нь Ургамал сумын алтны эргэн тойронд болсон үйл явцаас дахин батлагджээ. Алттай газар цугларсан нинжа нарыг зохион байгуулалтад оруул­даг цөөхөн хэдэн хүн байдаг аж. Энэ хүмүүсийн ихэнх нь эрүүгийн гэмт хэрэгт хол­бог­дож байсан цагдаагийн хар дансанд бүртгэлтэй хүмүүс. Хэдэн жилийн өмнө Говь-Алтай аймгийн Бигэр сумыг түйвээж байсан зохион байгуулагчид сая Ургамал суманд ирж, зохион байгуулсан гэдгийг албаны хүмүүс онцолж байсан.

Мэдээж энэ хүмүүсийн хажуугаар сум орон нутгийн иргэд болон гол зохион байгуулагчдын золионд явж байдаг хүмүүс бий. Зохион байгуулагчид нь өөрсдөө алт ухахгүй, ийм хүмүүсээр алтаа ухуулж, худалдаж авах л үүрэгтэй. Иймээс аймаг бүрээс холбоо сүлбээтэй нинжа нарыг дуудаж, худал цуурхал тарааж, аль болох олон хүн цуглуулах бодлого баримтална. Олон нинжа цуглах тусам их алт худалдаж авна.

Гэтэл бодит байдал дээр нинжа нарын цуурсан шиг алт нь алга. Гэсэн ч эрх биш тэнд зориод очсон юм болохоор ухаж үздэг аж. Энэ бол нинжа бүлэглэлийн энгийн зарчим. Үүнээс далдуур юу болдгийг мэдэх аргагүй. Гэхдээ цагдаагийн байгууллагаас алтны нинжа нарын дунд нэвтэрч, нэлээд мэдээлэл судалгаа явуулсны үр дүнд Ургамал суманд ирсэн нинжа нарыг зохион байгуул­сан этгээдүүдийг орон даяар эрэн сурвалжилж эхэл­жээ.

Бас нэг сонирхолтой зүйл нь алт, мөнгөний асуудал яриг­даж байгаа тухайн газарт садар самуун ч нүүж яв­даг гэнэ. Нэг машинд дор хаяж 5-6 нинжа сууж ирдэг аж. Машин бүрт нэг эмэгтэй хүн бий. Зарим нь гал тогоо барь­даг бол зарим нь өөр зо­рил­­готой. Мэдээж асар их мөн­гө, архидалт, хууль бус үйл ажил­лагаа болж байгаа уч­­раас биеэ үнэлэлт, янхан­далт ч дагаж явдаг болол­той.

Тэнд архи, тамхи, хоолны наймаа хамгийн ашигтай. Ургамал сумын зүгээс иргэдийнхээ аюулгүй байдлыг бодолцож, сумын төвд архи, согтууруулах ундаа зарахыг хоригложээ. Ийм хориг тавьсаны мар­гаашнаас л бүхээгтэй ма­шинууд алт гарч буй Улаан толгойн зүг хөврөх болсон байна. Алтныхан дээр очсон нэг бүхээгтэй машин өдөртөө ба­раагаа дуусгачихаад шөнө­дөө нутаг буцах жишээтэй.

Үргэлжлэл бий

Эх сурвалж: “Өглөөний Сонин”