Сонгууль будлиантуулах топ 33 арга

1992 онд ардчилсан Үндсэн хуулийг баталснаас хойш Ерөн­хийлөгч, УИХ, Орон нутгийн сон­гуулийг олон намын тогтол­цоо­­тойгоор явуулж, иргэдийн нууц санал хураалтаар  үр дүнг то­дор­хойлсоор ирсэн билээ. Сон­гуулиар сонгогдоод гарсан хүмүүс улс эх орноо удирдаж, авч явж чадахгүй байгаа нь сонгуулийн луйвар буд­лиан­тай холбоотой байдаг. Сон­гогдоо­гүй, эсвэл сонгогдохгүй байх ма­гадлалтай нэр дэвшигчид хууль бусаар санал авч, ялалт бай­гуулдаг. Үлгэр биелдэггүйн гол учир нь сонгуулийн луйвартай хол­боотой хэмээн зарим хүмүүс тайл­барладаг. Энэ ч үнэний ор­той. Харин сонгуулийг луйвар­да­хад одоогоор мэдэгдээд бай­гаа 30 гаруй арга байдгийг Ах­мадын чөлөөт холбооны тэр­гүүн Г.Баасан МоАХ-ны Их хур­лын индэр дээрээс чанга гэг­чийн дуугаар уншиж байсан. Сон­гуулийг будлиантуулахдаа то­мил­гоо, өгөөш, урхидах, шоу, шургуулах, халааслах, бо­роо­хой­­дох, хуудас эргүүлэх, хо­гоор дүүргэх,  бухын баас, үх­дэл, цэвэрлэгээ, ихэрлэх, гач­лан,  мо­лиго очир, копидох, кон­серв­лох, оторлох, савлагаа,  ху­руу нэ­мэх, царцааны нүүдэл, хөтөл­гөө, мөөг түүх, жин дунгуй, ма­нан, ха­даас, гялс манас, бөөл­жих, самууруулах, мэлзэх, той­рог санхүүжүүлэх гэх мэт 30 гаруй аргыг хэрэглэж болдог ту­хай хүмүүс ярьдаг. Тиймээс сон­гууль хаяанд ирчихсэн байгаа энэ үед эдгээр луйврыг хийж, са­­нал будлиантуулах аргыг хэн хэр­хэн үйлддэг, дээрхи  сүржин нэртэй луйвардуулах аргууд нь яг ямар учиртай, хэний гараар үйлдэгддэг тухай  “товч тайлбар”-ыг хүргэе. Сонгуулийн луйврыг чадварлаг гүйцэтгэхийн тулд тойрог хэсгийн хорооны даргаар ямар хүнийг тавих вэ гэдгээс “на­­муудын  толгой” ажиллаж эхэл­дэг байна.
Томилгоо: Анхнаасаа сон­гууль будлиантуулахад зо­риу­лагд­­сан албан тушаалын  то­мил­гоог чадварлаг гүйцэтгэгч байж чадахуйц хэн нэгэнд өгдөг. УБЕГ-ын даргаар Л.Амарсанааг то­милсонтой яг адил. Томилж буй хүндээ “Ирэх сонгуулиар намайг гаргах юм бол машин бол энүүхэнд цаашлаад  хоёр өрөө байр өгнө. Гадаад улс оронд амраана” гэх амлалтуудыг өгнө. Тэд ч байр, машины төлөө өнөөх хүнээ гаргачих санаатай юу эсийг хийх билээ. Харин энэ арга ирэх сонгуулиар бүр сонгодог  тал руу боловсруулагдсан. Учир нь 2012 оны сонгуулийг Төрийн албан хаагчид зохион байгуулна. Хэрэв би энэ сонгуульд ялах  юм бол чи ажлаасаа халагдахгүй гэх нээнтгийг доод албан тушаалтан болон өөрийнхөө “халаасны” хэн нэгэн нөхөрт үүсгэх магад­лал өндөр болжээ. Өөрөөр хэл­бэл, сонгууль буд­лиан­туу­лах на­рийн зохион байгуу­лалт болох то­мил­гооны арга нэг­мөсөн хуульч­лагдсан гэсэн үг.
Өгөөш: Үгийн үндсэн утга нь өгөх. Тэгэхээр шууд утгаар нь өгөх гэж ойлгож болно.  Монголчууд 1.5 сая гэх бэлэн мөнгөний амлалт болох МАН, АН-ын өгөөшинд 2008 оны сонгуулиар хууртагдсан. Ха­рин ирэх сонгуулийн өгөөш Мон­голд 10 үйлдвэр барих. Ца­лингийн дундаж хэмжээ 1.3 саяд хүргэх гэсэн амлалтууд байж болох. 1.3 сая гэдэг 1.5 сая төгрөг гэдэгтэй тун төстэй сон­согдож байгаа биз. Үүнээс гадна иргэн бүрт олгох гэж дуншсаар буй “Тавантолгой”-н хувьцаа ч мөн өгөөш болж хувирлаа.
Урхидах: Чи намын гишүүн л юм бол үүнийг хийх ёстой. Ма­най нам гарвал чиний амьд­рал дээшилнэ гэх мэтээр хэн нэг­нийг урхиндаа оруулж, нэр дэв­шигч өөртөө морь нохой мэт зүтгүүлэх арга.
Шоу: Сүүлийн үед нэлээд ус­таж үгүй болж байгаа сон­гууль дөхөхөөр урлаг, уран сайх­ны тоглолтоор иргэдийг тат­даг арга. Сонгуулийн шоу тог­лолтыг хийхгүй байхаар хуульч­лагдсан учраас намууд олонд танигдсан урлаг, соёлын алдарт­нуудыг гишүүнээрээ эл­сүүлдэг мода дэлгэрүүлсэн.
Шургуулах: Машин маши­наар нь хүн зөөж, санал өгүү­лэх асуудал их гардаг. Ний­тийн тээврийн  автобус дүү­рэн хүмүүс зөвхөн нэг л хүний тө­лөө санал өгнө. Ялан­гуяа аймаг, орон нутагтаа бүрт­гэл­гүй хүмүүсийн оронд шил­жүүлж байгаа нэрийн дор  нэг хү­ний саналыг хэдэн ч газар шур­гуулж болдог хувилбар.
Бороохойдох: Шударга зүйл ярьдаг. Хөдөлгөөнтэй, бусдыг манлайлах чадвартай өрсөлдөгч намын хүмүүс болоод ажиглагч нарыг цагдаагаар айлгадаг. Дол­дугаар сарын 1-ний хэрэг гарс­наас хойш хэрэгжүүлэхэд хам­гийн хялбар аргуудын тоонд  орох магадлал өндөртэй бай­гаа гэнэ.
Хуудас эргүүлэх: Санал луй­вар­дах аргуудын хамгийн ноц­тойд тооцогддог. Сонгуулийн санал авч байгаа байрнаас ма­шинаа зайдуухан байрлуулж, зогсоогоод нэрийг нь дугуйлсан, сон­голт нь тодорхой болсон хууд­сыг дамжуулдаг. Эртнээс бэлт­гэж дугуйлсан хуудсыг са­­налын хайрцагт хийгээд өөрийн­­хөө хуудсыг эргүүлэн авч  гарч ирээд дараагийн хүнд өгөх. Ийнхүү буухиат даалгав­рыг амжилттай биелүүлбээс шов­­гор нь мөнгөн шагнал. Хэ­рэв чиний авьяас чинь л хүрвэл нэг хуудсыг хэд  ч эргэлдүүлж бол­­но гэсэн үндсэн зарчимтай тог­лоом.
Хогоор дүүргэх: Сонгогчдыг гадаад явсан, цэрэгт татагдсан, нас барсан гэсэн мэдээллээр урьд­чилан бүртгэчихдэг. Сон­гуулиас гарах үр дүнг нь харж бай­гаад өөрийнх нь нам их са­нал авсан бол хэрэглэхгүй.  Ха­рин бага саналтай байх юм өнөөх байхгүй гэж бүртгэсэн хү­мүүсийнхээ өмнөөс санал өгүүлээд намаа ялуулдаг.
Үхдэл: Нас барсан хүмүүсийн нэрээр сонгууль өгүүлэх. Мөн ч олон өнгөрсөн хүнийг амилуул­на даа.
Цэвэрлэгээ: Ардчилсан үзэл­тэй хүмүүсийн сонгогчийн үнэм­лэ­хийг нь өгөхгүй байх арга. Учир нь тэр луй­вар хэ­рэг­лэж байгаа нэр дэвшиг­чийн тухай орчин тойрондоо сө­рөг мэдээлэл, хар PR ца­цаж, нөлөөлж чадах учраас тий­мэр­хүү хүмүүсийг шууд “delete”-лэдэг.
Copy: Иргэдийг шилжилт хийл­гэх буюу иргэний үнэм­лэхний наалтыг ашиглах луй­вар. Нэг сонгогч өглөө Баянгол, өдөр Баянзүрх, үдээс хойш Сон­гинохайрхан дүүрэгт зөвхөн наал­тын тусламжтайгаар са­на­лаа өгч болно.
Оторлох: Дээрхитэй адилхан газраа заалгачихаад явна.
Савлагаа: Саналын хуудсыг бэлдчихсэн байдаг. Хэрэв нэр дэвшигч унах гэж байвал бэлд­сэн хуудсаа хайрцагт тэр дор нь  хийгээд ялалт түүний гарт.
Царцааны нүүдэл: Нэг газ­раас нөгөө рүү нүүгээд асар ол­ноо­роо яваад санал өгөх ар­гыг хэлж  байгаа юм. Хятад, Мон­гол иргэн байх нь хамаагүй. Иргэ­ний үнэмлэх олгогдсон хүмүүс ингэж олноор үсчиж, тойрог, тойрог хэсэн санал өгдөг.
Жин дунгуй, Мөөг түүх, Манан: Санал будлиантуулах үнд­сэн арга. Тухайн нэр дэв­шигч ялалт байгуулах гээд ч бай­гаа юм шиг.  Эсвэл үгүй ч юм шиг байж байгаад үүрэг авсан газар руугаа санал өгдөг.  На­рийн бичгийн гарын үсэггүй баа­хан хуудас саналын хайрцаг руу хийж түүнийгээ эргээд хү­чингүй болгох гэх мэт.
Гялс манас: Саналын хайрц­гийг нээмэгц урьдчилж бэлдсэн хуудсыг шидэж оруулдаг. Хайр­цаг­­н­аас унаж байгаа мэтээр гялс манас хийнэ.
Мэлзэх: Энгийн арга. Нэр дэв­шигч Батад санал өгсөн бай­вал Дорж гээд л уншаад байх жи­шээний.
Тойрог санхүүжүүлэх: АН, МАН-аас ажиглагч сууж байгаа ч  тэднийг мөнгөөр худалдаж авах. Чи өөрийнхөө намаас авах ёстой мөнгөө ав. Дээр нь ма­най намынхан хоол унааны мөн­гийг чинь өгье. Харин санал буд­лиантуулж байхад чимээгүй бай. Тэгсний чинь хөлс танай на­мын өгсөн мөнгийг дор хаяж хоёр нугалъя. АН-ыг төлөөлж сууж байгаа боловч Ардын на­мын хүн байх жишээний.
Консеровлох: Сонгуулийн урд өдөр мөнгө тарааж санал худал­даж авах. Гэхдээ тарааж буй мөнгийг үр ашиггүй цацдаггүй. Урьдаас бэлтгэсэн судалгаагаар мөнгө аваад санал өгдөг. Авсан ч санал өгдөггүй гэдгээр нь ялгаж өгдөг юм байна. Өөрөөр хэлбэл, мөнгө аваад санал өгдөг нь нэг консеровны хайрцагт. Санал өгдөггүй толгой цустаж мэдэх нөхдүүд өөр хайрцагт ангилагдаж үлдсэн гэсэн үг.
Молиго-Очир: Хуурах. Юугаар ч хамаагүй хуурч өөрс­дө­­дөө санал өгүүлэх. Хуурахад ямар нэгэн цензур байхгүй.
Ихэрлэх: Ижилхэн нэртэй хү­мүүсийн нэрсийг жагсаана. Сонгуулийн насанд хүрээгүй бай­сан ч тус жагсаалтад би­чигд­дэг юм байна. Түүнчлэн сон­гууль өгөхгүй гэх залуучуудын тухай хорооны дарга нь мэ­дээлэл цуглуулж, оронд нь ижил­хэн нэртэй хүнээр санал өгүүлдэг. Зарим хэсгийг нь бүр сон­гуулийн санал авах өдөр санаатай архи уулгадаг.
Хуруу нэмэх: Санал тоолж буй хүүхнүүдийг аль болох урт хумстай гэх шалгуураар оруул­на. Учир нь гоёмсог хумс­ных нь завсар харандааны бал гэх мэт зүйл хийж өрсөл­дөг­чийнхөө саналын хуудсан дээр зу­руулж хүчингүй болгодог бай­на. Энэ аргыг санал тоолж буй агшинд хэрэглэхэд то­хи­ромжтой.

Б.Даваа