Үндсэн хуулийн баталгаа үндсэндээ алдагдлаа

Үндсэн хуулийн баталгаа нь Цэц мөн гэдгийг Үндсэн хуулиар тогтоосон. Энэ нь төрийн хяналтын хамгийн дээд институт гэсэн үг. “Цэцийн дээр хөх тэнгэр л байдаг” гэж үг бас бий. Гэтэл Цэц өнөөдөр улс төрийн тантан дотор шавхайтай хутгалдан хэвтэж байна. Цэц бүр анхнаасаа л байр сууриа олоогүй, төрийн гурван субьектын томилгоогоор бүрдэл болсон эрээвэр хураавар энэ байгууллага 30 жил өнгөрсөн ч төлөвшиж чадахгүй явсаар өнөөдөртэй золголоо. Мөрдөн байцаах эрхгүй, нүдэн дээр нь Үндсэн хууль зөрчигдөөд байхад ч санаачилгаараа барьж аваад шийдэх эрх зүйн орчингүй, УИХ-ын хэц бараадсан зараалын морь шиг уяатай, захиалгын ажил хийдэг есөн пөөвгөр хөгшин л болж хоцров. Ийм байдлаар цааш удаан явбал Цэц дампуурна гэж судлаачид анхааруулсаар ирсэн. Хууль эрх зүйн “А” ч байхгүй этгээд хүртэл сууж л байсан шүү дээ.Би хуульч биш, эрх зүйн үндэслэлийг сонирхсонгүй, гагцхүү мэргэжилдээ дулдуйдан нийгэм зүйн суурь талыг нь онцоллоо.

Үндсэн хуулиар ч зогсохгүй, тѳрийн шийдвэр үйл ажиллагаанд бүхэлд нь дээд хяналт тавих үүрэг хүлээсэн энэ институтийн хувьд, ашиг сонирхлын зѳрчилтэй, эсвэл мууд нэр холбогдсон, сэжиглэгдсэн хүмүүст дааман хаалга нь давхар цоожтой байх ёстой газар. Тэгээд ч хууль эрх зүйн боловсрол дүүргээгүй, эсвэл хуульч нь мэргэшлийн баталгаажуулалт (applied) хийгээгүй хүмүүс бүрэлдэхүүнд нь байх нь тохиромжгүй, туйлийн ёс зүйгүй байдал гарцаагүй мѳн. Үндсэн хуулийн 64.1-д Цэцийн тухай заахдаа “…Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих, түүний заалтыг зѳрчсѳн тухай дүгнэлт гаргах, маргааныг магадлан шийдвэрлэх бүрэн эрх бүхий байгууллага мѳн” гээд цагаан дээр хараар бичжээ. Хяналтыг ѳѳрийн санаачилгаар тавьж болохгүй гэсэн утга алга, тийм заалт байх ч ёсгүй.

Хойд хѳрш Конституционный Суд, манайд бол Үндсэн хуулийн цэц гэж нэрлэдгээр л ялимгүй ялгаатай, бусад нь Үндсэн хууль анх боловсруулах үед Оросоос авсан “шипи”. Тэгэхээр амомаль (тѳрѳлхийн) гажиг гэсэн үг. Америк, Аргентин, Дани, Япон зэрэг нэлээд орон Үндсэн хуулийн хяналтын функцыг хуулийн гол гол дээд байгууллагуудад тараан байрлуулсан механизмтай байдаг юм байна. Австри, Энэтхэг, Канад, Швейцар зэрэг улс болохоор Үндсэн хуулийн дээд хяналтыг Дээд шүүх нь хариуцдаг. Сүүлийн үед Швейцар шиг болно гэж мѳрѳѳдѳѳд байгаа бидэнд энэ л хамгийн тохиромжтой вариант санагддаг. Харин энэ ѳѳрчлѳлтийг маш түргэн хийх нь ядаж л ядарч яваа эдийн засагт нэмэр болох юм.Энэ ѳѳрчлѳлтийг хийхэд Үндсэн хууль зѳрчигдѳхгүй, зүгээр л ҮХЦ-ийг татан буулгаад функцыг нь Дээд шүүхэд шилжүүлчих зохион байгуулалтын л ѳѳрчлѳлт шүү дээ, “ямааг тэмээ болгож харах хэрэггүй” санагдана.

Сүүлийн өдрүүдэд Монголын хамгийн дорой албаар Цэц, хамгийн новшийн хүнээр Цэцийн дарга тодорлоо. УИХ-ын, эсвэл Ерөнхийлөгчийн захиалгаар шийдвэр гаргаж суудаг тэтгэврийн хэдэн хөгшин, хэрэг болохоосоо гай нь их байгаа тухай иргэд хэлсээр удаж байна. Уул уурхайн ашигт малтмал ашигласны төлбөрийн талаар маш хариуцлагагүй шийдвэр гаргаж орхилоо, захиалагч нь хэн байсан нь ч тодорч байх шиг байна. Баялаг олборлолтын салбараа төрийн менежментээр нэгтгэн зангидаж, үр ашгийг нь ард түмэндээ зарцуулдаг иргэний нийгэм байгуулж яваа Норвег зэрэг оронд, франчайз (franshise) гэх төлбөрийг гадаад дотоодын компаниудаас хураан авч тусгай банкинд ирээдүйн сан болгон хуримтлуулж, хүүгээр нь төсвөө тэтгэдэг туршлага бий. Энэ бол татвар биш төлбөр юм. Баялаг олборлох, боловсруулах, борлуулах бүх шатанд байдаг төлбөр. Манайхаар бол АМНАТ. Гэхдээ “нөөц” гэсэн агуул га оруулсан нь зөвхөн олборлолтын компаниуд төлөөд, бусад нь давхардуулж төлөхгүй байх боломжийг олгочихсон. Уг нь АМНАТ биш АМАТ буюу “Ашигт малтмал ашигласны төлбөр” байх ёстой, энэ утгаар Оюутолгой ч АМАТ төлөх л ёстой. Гэтэл Цэц үүнийг засахын оронд асуудлыг яг эсрэг талаас нь шүүрч аваад, татвар, төлбөрийг зориудын сэдэлтээр хольж хутган, улстөрчдийн захиалгаар Засгийн газраа буруутгах шийдвэр гаргаж орхив. Ингэснээр улсын төсөвт үлэмж хэмжээний ангал гаргах, зохиомол дефляц үүсгэх эрсдэл дагууллаа. Эндээс Цэцийн гишүүд дэндүү арчаагүй, мэдлэггүй, улстөрчдийн гарт буй загасны дэгээ, зарим гишүүний онож нэрлэснээр “дэр нийлүүлсний хуримын бэлзэг” болох нь ойлгомжтой боллоо.Түүнчлэн хамар дор нь Үндсэн хуулийн заалтыг бөөнд нь хулгай хийж, хууль зөрчин дураараа хүч түрэн өөрчилж, УИХ-аар хэлэлцүүлж байхад өчүүхэн ч ажиггүй суугаа Цэц үндсэн үүргээ биелүүлэхгүй байна.

Европын зарим шууд ардчилалтай орны бэлэн туршлага сургамж ч бий. Ийм Цэцтэй цаашид нэг өдөр ч атугай байх нь эрсдэлтэй гэдгийг ард түмэн сануулсаар байна.