Хортой хог, хуванцар дэлхийг сүйтгэж байна

Хүн төрөлхтөн хэдий хэмжээний хог гаргадгийг хэн ч тооцож чадаагүй байгаа. Гэхдээ хүн амын тоо өсөж, байгаль орчинд урьд өмнө нь үзэгдээгүй үлэмж их хог хаягдсаар байгаа. Гэтэл хогийн овоолго дээр юу болдог, агаар, хөрс, усанд хэрхэн нөлөөлдгийг нарийн тооцсон судалгаа ч ховор байна. Энэ талаарх Okko сайтын тоймыг та бүхний сонорт хүргэе.

ӨССӨӨР БУЙ АЮУЛ

100 жилийн өмнө хогийг газар булчихдаг байсан одоо боломжгүй болж, асар том овоолго дээр хаяж байна. Жишээ нь, Ливаны нийслэл Бейрут хотоос өдөрт гардаг 80 тонн хогийг урьд нь наран шарлаг байсан газарт хурааж байна. Энд овоолгын өндөр 40 метр хүрэх нь цөөнгүй. Хог нь ялзарч, метанаас эхлээд бусад химийн бодис хөрс, агаарыг хордуулж, түүгээр нь ойр орчны 200 мянган хүн амьсгалж байна. Нутгийн загасчид далайд хаягддаг ялзарсан хүнснээс болж, хохирол амсдаг.

Энэ нь зөвхөн тухайн улсын сорилт биш бөгөөд Ливантай усан хилээр холбогддог Кипр, Сири, Туркийн эрэг орчмын байгаль орчинд нөлөөлдөг. Эдгээр улс эрэгт нь байнга хог урсаж ирдэг гэж гомдол мэдүүлсээр байна. Уул овоо шиг хогон дээр хог түүгчид ирж, дахин боловсруулах үйлдвэрт худалдаж болох юм хайна. Гэхдээ тэдний түүсэн энэ хэсэгт зүйл асар том овоолгын дэргэд юу ч биш. Хогийг зайлуулах талаар төсөл хэрэгжүүлж үзсэн аж.

Арабын нэг хунтайж хогтой тэмцэхэд таван сая ам.доллар хандивласан боловч үр дүн гараагүй юм. Уг нь 35 жилийн өмнө энд эзгүй элсэн эрэг байсан агаад хүмүүс ирж, торхтой хорт бодис булснаас бүх зүйл эхэлжээ. Удалгүй уул овоо болсон хогийн цэгийн суурь тавигдсан байна. Хаашаа ч харсан энд тэндгүй тарсан хог улам нэмэгдсээр байна. Бээжин хотод 400 хог овоолох газар байдаг бөгөөд цаашид нэмэх аргагүй болсон. Сүүлийн 10 жилд Нью-Йоркийн 14 хогийн цэг талбайгаасаа хальжээ.

Хүн төрөлхтөн жилдээ 200 тэрбум хуванцар лонх, 25 тэрбум нэг удаагийн аяга болон хэдэн тэрбум пластик уут хаядаг. 150 жилийн хог, хаягдал голдуу цаас, мод, хүнс, ноос, хөвөн гэх мэт байгалийн зүйлээс бүрддэг байв. Тэдгээр нь байгаль орчинд онц нөлөө үзүүлэлгүйгээр задардаг байсан бол сүүлийн үед хогоос үүсэх хор улам нэмэгдсээр буй. Хогон дахь хүнд металл, цацраг идэвхт бодис, синтетикээс гаргаж авдаг пластмассын орц эрс нэмэгдэв. Орчин цагийн хогийн овоолго онц хортой учир устгасны дараа ч хор хөнөөл нь арилдаггүй байна.

ҮХЭЛ ДАГУУЛСАН ОВООЛГУУД

Байгаль орчныг хамгаалах нэг арга бол хорт бодисыг гүний усанд нэвтрүүлэхээс сэргийлж шавар давхарга үүсгэх юм. Гэвч ийм хаалт удаан хадгалагддаггүй учир үр дүн багатай. Хаягдлын овоолгоос гардаг хор хэдэн зуун жил устдаггүй. Үүнээс гадна хогийн талбай дээр үе үе ноцтой байдал үүсдэг. 2008 онд Британийн Дорсетшир хэмээх Юрийн галавын эрэгт нуралт болж, булсан хог ил гарчээ.

Үүний сацуу хаана, хэзээ хөрс гулсаж, далайн түрлэгээр эрэгт булсан хог задрахыг хэн ч хэлж мэдэхгүй. Хот, суурингийн дэргэдэх хогийн овоолго хүний аминд хүрэх нь олширч, хэдэн зуугаар тоологдох боллоо. Хогийн эмх цэгцтэй талбай ч асуудал үүсдэг. Британийн глостерширийн овоолгод будаг, лак, шингэлэгч гэх мэт 150 мянган тонн хорт хаягдал жилд хүлээн авдаг учир Европт хамгийн аюултайд тооцогддог. Гэтэл эндээс гуравхан километр зайд 15000 хүнтэй тосгон оршдог ба хогийн цэгээс салхи голдуу тус суурин руу үлээдэг. Энд хоцрогдсон аргаар хорт хаягдлыг боловсруулах гэж оролддог байна.

Хогийг нүхэнд хийж, хорт тоосонцор үүсэхээс сэргийлэх үүднээс устай холиод талбайгаар жигд тараадаг аж. Үндсэндээ хром, кадми зэрэг хүнд металл агуулсан хольцыг тарааж байна гэсэн үг. Нутгийн иргэд хорт тоосны талаар байнга гомдол мэдүүлдэг ч хогийн талбайн эзэд үгүйсгэсээр ирсэн. Албаны дүгнэлтэд хогийн талбай хүний эрүүл мэндэд бодит аюул бараг учруулахгүй гэж тайлбарлажээ.

Үнэн хэрэгтээ ойролцоох хог хүн ба амьтанд заавал аюул учруулдаг. Таван орны 21 хогийн талбайд хийсэн шинжлэх ухааны судалгаанаас үзэхэд хогоос гурван километрт амьдардаг иргэд хөгжлийн бэрхшээлтэй болох эрсдэл байдгийг тогтоосон байна. Гэтэл хогийн овоолгын тоогоор Европт тэргүүлдэг Британи улсад хүн амын 80 хувь нь хогийн талбайгаас хоёр километр зайд оршин суудаг байна. Байгаль хамгаалагчдын ярьснаар тус улсын хог боловсруулах салбарынхан овоолго хоргүй гэсэн дүгнэлт хийлгэх хангалттай мөнгөтэй аж.

ХОР ЦАЦДАГ ЗУУХ

Мэдээж хогийг хаяж, овоолохоос өөрөөр зайлуулах аргууд бий. Булахаас хавьгүй өндөр өртөгтэй ч гэсэн шатаах аргыг өргөн хэрэглэдэг. 2012 оны байдлаар дэлхийд 800 хог шатаах үйлдвэр байв. Үүнээс Японд 500, Британид 30 байдаг агаад тоо нь жил ирэх бүр нэмэгдсээр байгаа. Зууханд өндөр температурт шатаасан хогийг хий, үнс, дулаан, цахилгаан болгон хувиргана. Илүү дэвшилтэт эрчим хүчний арга бий ч бас дутагдалтай.

Агаар мандалд диоксин хэмээх хлор агуулсан бодис цацдаг. Энэ нь хуримтлагдсан хорт нөлөөгөөр хамгийн аюултай бодисын тоонд ордог. Нарийн шүүлтүүр ашиглаж болох ч өндөр үнэтэй, удаан тэсдэггүй. Үүнээс гадна хорт үнсийг бас зайлуулах хэрэгтэй. Дэлхийн диоксиноор хордолтын 50-80 хувь нь хог шатаах үйлдвэрүүдээс гаралтай гэсэн тооцоо бий. Арктик манай гараг дээрх диоксиноор хамгийн их хордсон газар болоод байна.

Сүүлийн 20 жилд дэлхийн дулаарлын улмаас хайлсан хойд мөсөн далайн усаар хорт бодис буцаад байгаль орчинд нэвтэрч байна. Диоксин хүнсний салбарт түргэн нэвтэрч хүмүүсийн дунд хорт хавдраас эхлээд янз бүрийн өвчлөл үүсгэдэг. Үүний зэрэгцээ хүний 14 жил амьсгалдаг хорт бодисыг үхэр өвснөөс нэг өдөрт авдаг байна. Зарим эрдэмтний хэлснээр хүний биед диоксин агуулагддаг боловч хэдий хэмжээтэй байх нь аюултайг тодорхойлох боломжгүй аж.

2009-2010 онд Аргентиний Кордова дахь хог шатаах үйлдвэр зөвшөөрсөн хэмжээнээс 52-103 хувиар илүү диоксиныг агаарт цацжээ. Канадын оттава хотын үйлдвэр хэт их метан, азотын исэл гаргасан учир хаасан байна. Дэлхий даяар зөвшөөрсөн хэмжээг хэтрүүлсэн тохиолдол түгээмэл гардаг. Жишээ нь шотландад сүүлийн үеийн технологиор 2012 онд барьсан үйлдвэр зөвшөөрсөн хязгаараас 172 дахин их хорт бодис ялгаруулж байв. Францын хог шатаах үйлдвэрээс гарсан диоксиний улмаас 350 фермерийн аж ахуйн 7000 тонн үр тариа, 3000 малыг устгахад хүрч байв. Гэтэл ийм үйлдвэрүүд хотын төсөвт нэн халтай. Жишээ нь АНУ-ын Детройт хотын иргэд зуухаа шинэчлэхэд нэг тэрбум ам.долларын татвар төлжээ.

ХУВАНЦАР ДАЛАЙ

Дэлхий даяар эргийн ойролцоо уснаас өдөрт гурван сая килограмм хог хурааж авдаг. Байгаль хамгаалагчдын ярьснаар тамхичид асар их хог үлдээдэг байна. Тамхины иш ацетатын целлюлозоос бүтдэг учир задардаггүй хаягдлын тоонд ордог. Усанд хаягдсан тамхины иш загас болон нялцгай биетнийг хордуулдаг. Индонезийн нийслэл Жакарта хотын ихэнх хог Чиливунга гол руу хаягддаг учир дэлхийн хамгийн их бохирдсон урсгал ус болоод байна.

Голын усанд бүх төрлийн хог задарч байгаагийн дотор үхсэн амьтдаас хүртэл хүүрийн хор ялгарч байдаг аж. Эрдэмтдийн тооцоолсноор голыг цэвэрлэхэд 20 жил шаардлагатай. Гэтэл үүний хажуугаар Чилинвунга гол хотын сая сая хүний ундны ус болдог. Хаягдлын багахан хэсэг нь голд үлдэж, ихэнх нь гадаад далай руу урсаж, ургамал, амьтанд нөхөж баршгүй хохирол учруулсаар байна.

НҮБ-ын тооцоогоор дэлхийн далайнуудын нэг шоо километр усанд 46000 нэгж хог ногдож байна. Пластикийн гадаргууд хортой нэгдлүүд наалддаг учир далайн амьтдад аюул учруулж, хүн төрөлхтөнд хүрдэг. Бохирдуулагчид хүнсний үйлдвэрлэлийн шат бүрт хуримтлагддаг учир  махчин амьтад, түүний дотор хүнийг хамгийн түрүүнд хордуулдаг. 1988 онд эрдэмтэд далайд хаягдсан хог урсгал даган Номхон далайн нэг хэсэгт хуримтлагддаг гэсэн дүгнэлт хийжээ.

Номхон далайн хогийн толбо гэж нэрлэдэг энэ бүсэд Хойд Америк, Японы эргээс хог урсаж ирдэг боловч гадагшаа гардаггүй байна. Урьдчилсан тооцоогоор энд 100 сая гаруй тонн хаягдал цугларчээ. Гэхдээ энэ газар асар том хуванцар болон хогийн арал мэт харагддаггүй. Гэрлийн нөлөөгөөр хуванцар жижиг хэсгүүд болж задардаг тул далайн амьтад түүнийг нялцгай биетэнтэй андуурч иднэ. Ингэснээр пластик хүнсний хэлхээнд орж, загас болон далайн хүнс хэлбэрээр хүнд хүрдэг байна.

Хог хаягдлын асуудал улам бүр хурцаар тавигдаж, зөвхөн хөгжингүй орнуудын сорилт биш боллоо. Үүний сацуу хүн бүр нэг удаагийн сав, уутны хэрэглээгээ багасгаж, байгаль хамгаалахад хувь нэмэр оруулах боломжтой. Хэдийгээр полиэтилен хямд, тохиромжтой сав боловч хог дээр хаягдвал буцаад хүний ходоодонд хорт бодис дагуулан ирэх магадлал өндөр. Гэхдээ хүн төрөлхтөнд хог хаягдлыг боловсруулах дэлхий нийтийг хамарсан дэд бүтэц хэрэгтэй байна.

ЗГМ сонин