Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын түүхэн ой тохиож байна

Манжийн эрхшээлээс гарч, үндэсний тусгаар тогтнол, төр ёсоо дахин сэргээсэн үйл явц

ХХ зууны эхэн болоход Монголын ард түмний тэмцэл өргөжин эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо харийн эрхшээлээс чөлөөлөх түүхэн цаг үед тулж ирсэн юм. Тусгаар тогтнол, эрх чөлөөний тэмцлийн үр дүнд 1911 оны 12 сарын 29-нд одоогийн Улаанбаатар хот буюу Их Хүрээнд VIII Богд Жибзундамба хутагтыг тулгар улсын хаанд өргөмжилж, Засгийн газрыг шинээр байгуулан дэлхий нийтэд зарлан тунхаглажээ. Шинэ байгуулагдсан 5 яамны тэргүүн зэрэгт Дотоод хэргийг Бүгд захиран шийтгэх яамны сайдаар Да лам Цэрэнчимэд, Гадаад хэргийг бүгд эрхлэн шийтгэгч яамны сайдаар Чин ван Ханддорж, Сангийн хамаг хэргийг бүгд захирах яамны сайдаар Түшээт ван Чагдаржав, Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны сайдаар Далай ван Гомбосүрэн, Шүүх яамны сайдаар Эрдэнэ ван Намсрай ван нарыг тохоон томилжээ. 1912 оны 8 дугаар сард Бүгд Ерөнхийлөн Захирах яамыг байгуулж сайдаар Сайн ноён хан Намнансүрэнг томилсон байдаг. Энэ үеэс Монголын тусгаар тогтнолыг бататгах, олон улсаар хүлээн зөвшөөрүүлэх, гадаад улсуудтай элчин харилцаа тогтоох үндсэн зорилтыг хэрэгжүүлж эхэлсэн түүхтэй.

Шинэ сэргэсэн Монгол Улсын цэрэг 1912 оны 2 сард Улиастай, 8 сард Баруун хязгаарын төв Ховдыг манж, хятадын цэргээс чөлөөлж, 1913 онд Өвөр Монголыг чөлөөлөх их аян дайныг явуулсан юм. Мөн Өвөр монголын 40 орчим хошуу, Хөлөнбуйр, Шинэ хязгаарын монголчууд, Хөх нуур, Дээд Монгол, Алшаа, Алтайн Урианхай, Тагна-Урианхай, Хөвсгөл нуурын хязгаараас Монгол улсдаа дагаар орох хүсэлтээ ирүүлсэн байдаг. Энэ үйл явдал нь ХХ зууны түүхэн дэх монгол туургатны нэгдэн нийлэх гэсэн том эрмэлзэл байлаа.

Монголын тусгаар тогтнолын энэ их үйл хэрэг нь хөрш орнуудын хэт нөлөө, ашиг сонирхол, хуйвалдаанаас шалтгаалан 1915 оны Хиагтын гэрээгээр Монгол Улс автономит эрхтэй болж улмаар тусгаар тогтнолоо алдсан ч 1921 оны хувьсгалын төдийгүй бүхий л тусгаар тогтнолын үйл хэргийн үүтгэл байсан юм.

Энэхүү тусгаар тогтнолын үйл хэргийг Монгол Улсын төрөөс улс орны хэмжээний үндэсний баяр болгон тэмдэглэх шийдвэр 2006 оноос эхлэн гарч 2011 оноос нийтээр тэмдэглэх баяр амралтын өдөр болгожээ.(Б.Пунсалдулам)