С.БЯМБАЦОГТ:ГУЛСАХГҮЙ, ШИЛЖИХГҮЙ БОЛ ГЭРТЭЭ УНТАЖ БАЙГААД Л УИХ-Д СУУЖ МАГАДГҮЙ

УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогттой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Та Хөшөөтийн уурхайн талаар Д.Зоригт сайдад асуулга тавьж байгаа гэсэн. Яагаад асуулга тавих болов?

-Манай аймаг байнга ярьж байдаг Хөшөөт гэдэг нэг ордтой. Сүүлийн гурав, дөрвөн жил Хөшөө­тийг тойрсон хэ­рүүл өрнөлөө. Стратегийн ордод оруулах ёстой, оруулахгүй, орон нутгийн удирдлага байх ёстой, энэ ордод хөрөнгө оруулагчдыг улс төрчид, ялан­гуяа их хуралд Ховдоос сонгогдсон гишүүд хаа­цайлдаг гэсэн янз бүрийн хардлага, элдэв яриа байнга гарч байдаг. 2008 оны сонгуулийн өмнө ч ярьж эхэлсэн. Тиймээс яриад л байдаг, ашигладаггүй, ашиглаж эхэлдэг ч үгүй, эзэн нь тодорхой биш, хэн нэг улс төрч хамгаалдаг гэсэн эх захгүй энэ ярианд цэг тавья гэсэн үүднээс Эрдэс баялаг, эрчим хүчний сайдад асуулга тавьж байгаа юм. Хөшөөтийн уурхай стратегийн орд мөн үү биш үү, үнэхээр том орд бол оруулаач, эсвэл жижиг орд юм бол оруулах шаардлагагүй гэдгээ ил тод зарлаач гэж байгаа.

-Улс төрчид хамгаа­лаад байдаг гэж та хэлсэн. Таны нэр ч бас дуулддаг шүү дээ?

-Хэн хамгаалаад бай­даг юм, тэрийг нь ил тод болгоё. Би холбоотой юм бол “С.Бямбацогт хамгаа­лаад байдаг”  гэж зарлаад нэг мөсөн шийдээч гэж хүсээд байгаа юм. Энэ ордыг цаашид яаж ашиг­лах юм, яавал орон нутгийн ард иргэдэд өгөөжтэй болгох вэ.

Өнөөдөр Хөшөөтөд Хятадын 100 хувийн хөрөнгө оруу­лалттай  компани үйл ажиллагаа явуулж байна. Гэтэл тэн­дээс Монголд, тэр тусмаа Ховдын ард түмэнд ямар үр өгөөж наалдаж байгаа юм бэ. Зөвхөн гадаадын нэг компани ашиглах биш харилцан үр ашигтай хам­тарч ажиллах хэрэгтэй. Нүүрсээ олбор­лоод борлуулахаа 100 хувь хөрөнгө оруулалттай компани хийг. Тээ­вэр­лэлтийг нь орон нутгийн тээвэрчдээр хийлгэе, тэнд үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгж, амьдарч байгаа ир­гэдийн хэрэгцээний хоол хүнс, шатахууныг, сэлбэг материалыг нь Ховдын ком­паниуд нийлүүлдэг бай­гаач. Ийм байдлаар харилцан ашигтай хам­тарч  ажиллаж болохгүй юу. Алийн болгон бие биеэ хардах вэ, харилцан ярилцъя, ойлголцъё гэдэг үүднээс асуудалд хандъя гэж байгаа юм.

-Томоохон компаниуд, тэр дундаа Ховдынх гэж ярихаар танай “Нью Прог­ресс” группыг бас хардана даа. С.Бямбацогт томоо­хон компаниуд гэж байгаад өөрөө ашиглах нь гээд л?

-Надад бусдаас илүү хараад байх шаардлага байдаггүй. Миний бизнес хөл дээрээ тогтчихсон. Харин орон нутагт ажиллаж амьдарч байгаа хүмүүс үр  ашгийг нь илүү хүртдэг байгаасай гэдэг үүднээс Ховдын томоохон аж ахуйн нэгжүүд гэж онцолсон юм.

-Асуулгынхаа хариуг хэзээ авах вэ?

-Дэгийн хуульд заасан хугацаанд багтаж хариу өгнө. Өмнө нь олон асуулга байвал дарааллаараа ха­риулах байх. Цөөн асуул­гатай бол намрын чуул­ганд багтаад хариу өгөх байх.

-Хөшөөтөөс гадна стра­­тегийн ордод баг­таагүй 39 орд бий. Эд­гээрийг стратегийн ордод багтаах ёстой гэдгийг УИХ-ын гишүүд байнга ярьдаг. Уул уурхайгаар өвчилж байгаа сиймхийг ашиглаад хүмүүсийн сайн мэдэхгүй ордуудыг эрх мэдэлтнүүд хувьдаа зав­шиж, ашиглаж байна ч гэдэг. Та энэ талаар су­далгаа хийж байв уу?

-Стратегийн  15 орд бий. Хуулийн дагуу эдгээр ордын 51 хувийг төр эзэмших ёстой. Гэхдээ төр эзэмшихгүй байгаа ордууд байна. 39 ордод том ордууд ч бий, жижиг ч байдаг юм билээ. Өмнөх Засгийн газар хэ­лэлцээд шийдсэн учраас одоо зөв, бурууг нь дүгнэх нь шаардлагагүй байх. Ер нь стратегийн орд гэж байх ёстой юм уу, байвал төрийн оролцоо ямар байх юм, цаашид ашигт малтмалын салбарт байгаа хуулийн цоорхойг ойрын үед ярилцаж шийдэх ёстой  гэдэгтэй санал нийлдэг. Өөрөөр хэлбэл, ойрын үед Ашигт малтмалын тухай хуульд өөрчлөлт оруулна. Энэ ажил жаахан удааш­ралтай байна. Үүнийг цэгцэлж  баялгийг тойр­сон эх захгүй хэрүүл мар­гааныг цэгцлэх ёстой. Цэгцэлж чадахгүй удаад байвал маргаан, хардлага даамжирна.

-Өнгөрсөн долоо хо­ногт гишүүд гурван жил зургаан сар ярьсан Сон­гуулийн хуулиа баталлаа. Хэдийгээр баталчихсан ч гэсэн энэ хуулийн талаарх таны дүгнэлтийг сонсмоор байна. Зарим судлаач “УИХ-ын гишүүд өөрс­дөдөө ээлтэй хууль ба­таллаа” гэж дүгнэсэн бай­сан. Харин та бүхэн бидний эрх ихээхэн хязгаар­лагдсан гэж байгаа?

- Хэрэв одоо сууж бай­гаа 76 өөрсдөдөө ашигтай хууль баталчихлаа гэвэл 76 тойрог байгаад л түүнд бүгдээрээ очъё гэсэн хууль гаргана шүү дээ. Гэтэл 48 тойрог мандаттай байхаар хүссэн хүсээгүй Их хурлын гишүүд өөрсдөдөө халтай хууль баталсан нь эндээс шууд харагдаж байгаа юм.

-Гэхдээ “гулсалт” гэдэг сайхан нэрийн дор 28-аа Их хурлын гишүүн болгох бас нэг арга байгаа юм биш үү?

-Ард түмнээс санал авсан, итгэл даасан хүн гишүүн болох ёстой юу, эсвэл намын нэрээр хэн ч танихгүй хүмүүс Их хуралд орох ёстой юу. 48 нь мандатаар ороод ирдэг, 28 нь гулсахгүй, шил­жихгүй бол гэртээ унтаж байгаад Их хуралд хэн ч орж магадгүй. Нам шийднэ гэж байгаа. Гэхдээ төрийн эрх барих байгууллагын гишүүнийг нам сонгож байж таарах уу.

-Гулсалт гэдгийг намын даргад тал зассан хүн ард түмнээс хан­галттай санал аваагүй бай­сан ч гулсаад гишүүн болох боломж гэж үзэж болох юм?

-28 хувиас дээш санал авсан хүмүүсийг дахиад эрэмбэлнэ. Ялагдсан мөртлөө хамгийн өндөр санал авсан хүмүүсийг эхэнд бичнэ гэсэн үг. Тэгэ­хээр намын удирдла­гуудын оролцох хувь хэмжээ багасна.

-Ер нь энэ хуулийг та хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Ямар ч гэсэн хоёр нам 2008 онд амласандаа хүрч өөрчиллөө. Урьд өмнөх мөнгөний сонгуулийг болиулах хууль болж байгаагаар том давуу талтай болсон гэж харж байгаа.

-Цэцэд очоод унана гэж байгаа?

-Хоёр нам 3,6 жил ажиллалаа. 76 гишүүний 3,6 жилийн хөдөлмөрийг гурван сарын дотор 3-4 хүн шууд үгүйсгэчихэж бо­лохгүй байх. Мэдээж ги­шүүд бид Үндсэн хуулиа яаж зөрчихгүй байх вэ гэдэгт илүү анхаарч баталсан. Тэгэхээр миний бодлоор Үндсэн хууль зөрчсөн заалт нэг их ороогүй байх.

-Эмэгтэйчүүдийн асуудлыг эрчүүд та нар орхигдуулчихсан юм биш үү. 20 хувийн нэр дэвших квот олгосон ч Сонгуулийн хуульд пропорциональ хувилбарт байршуулахдаа хаана нь яаж оруулахаа нарийн тусгаагүй юм билээ?

-Эмэгтэйчүүдийн квот 15 хувь байсан, одоо 20 хувь болсон. Энэ бол маш том дэвшил. Энэ 20 хувьд заавал 20 хүн оруулах ёстой гэвэл хүний эрхийг зөрчинө. Тиймээс бо­ломжийг бүрдүүлж өглөө,  тэр 20 хувьдаа хэдэн хүн орж ирэх нь эмэг­тэй­чүү­дийн чадварын асуудал.

-Байршуулахдаа то­дорхой болгоогүй байгаа юм билээ?

-Яг тодорхой биш. 48 дотор ч 10 хувь байж болно, пропор­циональд 10 хувь байж болно. Энэ бол нэр дэв­шүүлэх субьект, нам эвс­лийн асуудал. 20 хувийн квотод нэр дэвшүүлсэн болоод орхилоо, тэрний дараа өөрсдөө шахаад гарч ирэх нь гэж хардаад байх шаардлага байхгүй.

-Ирэх сонгуульд нэр дэвших сонирхолтой хү­мүүс эрх чөлөөгөө хасуулж байгаа гэж ги­шүүд хошигнож байна лээ. Энэ үнэн юм уу?

-Ирэх сарын 1-нээс эхлээд нэр дэвшье гэж бодож, зүүдэлж, мөрөөдөж байгаа хүмүүсийн эрх хязгаарлагдаж байгаа нь үнэн. Үүнийг зөв гэж бодож байгаа. Үнэхээр тэр хүний хэлж байгаа үг, цаашид итгэл даах ноён нурууг нь харж саналаа өгдөг болохоос биш ёолкны мод шиг мөнгөөр өөрийгөө чимсэн, явсан газар болгондоо мөнгө амлаж, юм тарааж, хаана л арга хэмжээ болно ивээн тэтгэж, хандив өгч байдаг хүмүүс олон бий. Тухайн нэр дэвшигчийн хэн бэ гэдгийг харахаас илүү гадна талдаа наасан мөнгө, эд зүйлсийг нь хараад сонгогчид төөрөл­дөх тал бий.

-Танай намд залуу баячууд олон шүү дээ. Тэд мөнгөөр “зодоод” гарч ирнэ гэж мөрөөдөж байгаа. Танай намын залуучуудын энэ байдал таны сая ярь­сантай зөрчилдөж байгаа юм биш үү?

-Зөв зорилготой, бо­долтой, зөв үйлдэл хийдэг хүний зам мөр дандаа зөв байдаг, амжилтад хүрдэг. Буруу бодолтой, амар хялбар аргаар өндөрлөгт хүрэх гэсэн хүнд саад бэрх­шээл тохиолддог. Мэ­дээж Их хурлын гишүүн болъё гэж хэн ч бодож болно. Гэхдээ тэр зорил­годоо буруу замаар хүрэх гэж байгаа бол түүнийг нь л энэ хуулиар хааж байгаа юм.

-Х.Баттулга сайд архи, тамхины бизнес эрхэлдэг хүмүүсийг УИХ-д нэр дэвшүүлэхгүй байх хуулийн төсөл санаачилсан ч тэр нь удаа дараа бүдрээд байгаа. Та энэ хуулийн төслийг дэмжиж байгаа юу?

-УИХ-д байгаа 76 хүний 54 нь ямар нэг  ком­панийн хувьцаа эзэмшиж байна. Өөрөөр хэлбэл, тодорхой бизнестэй гэсэн үг. Төрийн өндөр дээд албан тушаалтай 220 гаруй хүн байгаа. Тэдний 100 гаруй нь бизнес эрхэлдэг. Үүнд хуулиар хориглосон зүйл байхгүй. Тэгэхээр архи тамхины бизнестэй гэдгээр нь ялгаж болохгүй. Бүгдээрээ л хуулийн дагуу татвараа төлж байгаа. Тэгвэл үүний дараа байгалийн баялаг сүйтгэдэг, уул уурхай эрхэлдэг гээд хориг­лох ёстой гэсэн үг үү. Үр хөнддөг эмчийг ажлаас нь болоод сонгуульд дэвшүүлэхгүй  байх уу. Энэ мэтээр хуульд зөв­шөөрөгдсөн үйл ажиллагаа явуулж байгаа хүмүүсийг ялгаварлаж болохгүй. Харин ч тодорхой хэмжээ­гээр ажлын байр бий болгож байгаа. Төсвийн орлогын 80 хувийг хувийн хэвшлээс бүрдүүлж байна, нийт ажил­лах хүчний 80 хувь нь хувийн байгууллагад ажил­лаж байна. Тэгэхээр төрийг тэжээж байгаа хувийн хэвшлийг ад үзэх шаардлага байдаггүй.

-Та бизнесмен учраас өмгөөлсөн тайлбар хийлээ?

-Би бас 54 гишүүний нэг нь шүү дээ.

-Долдугаар сарын 1-ний үймээний төлөө төрийг төлөөлж Ерөнхийлөгчөөр уучлалт гуйлгах тухайд та ямар байр суурьтай байна?

-Хэн буруутай гэдгийг эхлээд тогтоох ёстой. Үнэхээр буруутай хүнийг нь тогтоочихвол тэр хүн уучлалт гуйх ёстой. Ингэхэд хэн буруутайг хэзээ, хэн  албан ёсоор тогтоосон юм бол гэж гайхаад байгаа юм. Төр буруутай гэж хэн тогтоосон юм бэ.

-Төр буруугүй гэж үү?

-Буруутай гэж хэн тогтоосон юм.

-Сонгуулийн будилаан үүссэн, сонгуулиа шу­дарга явуулж чадаагүй, таван хүний амь эрсэдсэн, цагдаа нар галт зэвсэг хэрэглэсэн гээд олон шалт­гаанаар төр буруу­тахгүй гэж үү?

-Сонгууль шударга болсон гэдэгт би эргэлз­дэггүй. Ялагдсан хүмүү­сийн гомдлын золиосонд олон хүн хохирсон.

-Тэгэхээр таныхаар Ерөнхийлөгч уучлалт гуйх шаардлагагүй юм уу. Ерөн­хийлөгчийг үндэсний эв нэгдлийг илэрхий­лэгчийн хувиар уучлалт гуйлгах гээд байгаа юм биш үү?

-Хэн буруутайг нь хур­дан тогтоочихъё. Тэгээд дараа нь уучлалт гуйх ёстой.

-Тогтоогдохгүй бол яах вэ. С.Зориг агсныг хө­нөөсөн хэрэг 11 жил болсон ч буруутан нь олдоогүй байна?

-Мэдэхгүй юм.

Б.НЯМСҮРЭН