Нөгөө ертөнцөд очиж үзсэн хүний яриа

- Би залуу байхдаа үхэж үзсэн юм шүү дээ. Одоо удахгүй нэгмөсөн үхэхдээ яг л тэр замаараа явах байх даа гээд цэл залуугаараа юм шиг тас тас хөхөрсөн билээ.

Чуданжий Хөвсгөлийн ян их хөвч тайгад 1921 оны хавар төржээ. Цагааннуурын хувьд Гамин, Бароны хүрээнээс хөөж ардын засаг мандсан энэ тэр гэсэн сураг чимээ огтхон ч дуулдаагүй гэдэг. Арга ч үгүй биз. Мөнх тэнгэр, омогийн зайран, хэдэн цаагаа л шүтэхээс биш улс төр их хөвчид юуны хамаа байв гэж. Чуданжий айлын ганц хүү гээд их л эрх танхи өсчээ. Тэднийх 100-аад цаатай байсан нь шаггүй баян чинээлэгтээ орж байлаа. Эцэг Эрэгсэл нь нэгэн насаараа бууны овоо хараа шагайж ан, ав хийсээр овоо хөлжсөн нь энэ. Эрэгсэл голомт залгамжлах ганц хүүгээ эрхлүүлэн бараг л ээжээс нь өмөөрөх нь холгүй авирлана. Үүний цаад учир нь ихээхэн нууц. Хүүг нь төрөхөд омгийнх нь зайран Рэгжийбуу тэдний хажуугаар өнгөрч яваад орж иржээ. Цаа бугын арьсан дээр чарлан унасан хүүг тэврэн авч хүйг нь тасалсан Рэгжийбуу зайран,

- Мөнх тэнгэр, онгод минь надад их хүн төрөх гэж байна гэж шивнэсэн юм. Энэ хүүхэд тэгтлээ ид шидтэй биш ч үхээд сэргэх увидастай нэгэн юм. Тэр үед нь би ирж аврах болно оо гээд нэг цаа буга бэлэглэхээр алсад явж оджээ. Ийм ч учраас тэр хүүдээ маш их хайртай юм байж. Дөнгөж төрөөд байсан түүний эхнэр Хөөмөө энэ үгийг сонссонгүй. Тэгээд ч Эрэгсэл эхнэртээ энэ тухай ам нээхийг хүссэнгүй. Энэ нууц нь зайран, Эрэгсэл хоёрын дунд түр хугацаагаар үлджээ. Хүүг 10 настай байхад нь зайран гэрт нь иржээ. Урцных нь хойморт сууж мах идэх Рэгжийбуу зайран,

- Миний нэрийг шар хувалзнууд өгсөн юм гэсэн хэмээн хөхрөхөд нь Чуданжий хүү,

- Шар хувалз гэж юу юм бэ, зайрантан гуай? гэж асуужээ. Энэ үгийг сонсоод Рэгжийбуу зайран нүдээ онийлгож, нүүрээ чинэрүүлснээ,

- Шар хувалз гэдэг чинь лам нар. Тэд л манай онгодыг устгахаар заналхийлж байгаа юм. Тэд биднийг чадахгүй ээ гэснээ, -

Яагаад гэвэл тэд цаа унаж чадахгүй. Тиймээс тайгад биднийг яаж ч чадахгүй гэж хэлээд тас тас хөхөрсөн аж. Орой нь явахынхаа өмнө зайрантан хүүд,

- Чи гурван жилийн дараа нисч тэнгэрт гарч үзнэ. Тэнд нэгэн улаан сахалтай өвгөнтэй тааралдвал миний тухай асуугаарай гэхэд нь хүү,

- За гэж инээхэд ээж нь харин айж түгшсэн байдалтайгаар нөхөр рүүгээ харав. Эрэгсэл яагаад ч юм юу ч бодолгүй инээж байхаар нь хөөрхий эмэгтэй тайвширчээ.

Үүнээс хойш сар, жил харвасан сум шиг өнгөрсөөр нэг л мэдэхэд хүү 13 нас хүрлээ. Үхтэл үр харам гэгчээр Эрэгсэл энэ жил ан гөрөө хийж гэрээсээ холдсонгүй. Хүүгээ нэгмөсөн осолдож эндчих вий гэхээс айдаст автсанаас л тэр. Нэг их бороотой өдөр Чуданжий хүү яагаад ч юм гараад гүйжээ. Эцэг нь хойноос нь гартал хүү нь чанх арагшаа гүйж явжээ. Энэ зуурт хүүгийнх нь дээр цахилгаан гялсхийгээд явчихаж. “Аянга” гэсэн бодол толгойд нь зурсхийж хар хурдаараа гүйж хүрэв. Хүү нь ухаан алдчихсан, гутал хувцас нь түлэгдээд утаа уугиж харагдав. Энэ мөчид хэзээ хойно л тэнгэр нирхийн дуугарчээ. Эрэгсэлийг хүүгээ урцандаа тэврэн оруулахад амьсгал хурааж байлаа. Хүү амьсгал хураасан ч цогцос нь маш алгуурхан хөрч эхэллээ. Эрэгсэл халтар зариа (эр цаа буга) унаж зайрангийн отог руу жирийлгэв. Зайран ч энэ үгийг сонсоод хэнгэргээ аван, өмсгөлөө там тум өмсөөд яаравчлан хөдлөв. Зайрантанг очиход хүү нас бараад хоёр цаг орчим болчихсон байв. Энэ нь манай одоогийн цагаар дөрвөн цаг гэсэн үг юм. Зайран ч уг сүггүй л бөөлж эхэллээ. Бараг хагас цаг бөөлсний эцэст амнаас нь цагаан хөөс сахран унажээ. Энэхэн үест хүүгийн хацарт улаан туяа татаж эхлэв. Үүнийг харсан Эрэгсэл зүрхийг нь чагнаж үзэхэд удаавтардуу цохилж эхлэх шиг санагджээ. Энэ үеэр зайран ч сэргэн бослоо. Тэр бүсэндээ зүүсэн уутнаас нэгэн зүйлийг чимхэн усанд найруулаад хүүгийн аманд цутгалаа. Хүүхэд амьсгал нь түрэгссээр эхэр татан уйллаа. Ингэж хүү сэргэв. Харамсалтай нь дөрвөн мөч нь хөдөлсөнгүй. Бие нь удаан хугацаанд амьгүй байснаас цусны эргэлт нь зогссон аж.

Шөнө дундын үед хүү сэргэж босчээ. Зайран эцэг, эх хоёрыг нь гэрээс гаргаад хүүгээс,

- За, тэнгэрийн элч минь, юу үзсэн харснаа ярь даа гэжээ.

…Хүүг хэн нэгэн гэрээс нь дуудах шиг болоход урцнаасаа гүйж гарсныг дээр өгүүлсэн. Хүний дуу гарсан зүг гүйтэл толгой дээр нь тасхийгээд л явчих нь тэр. Нэг мэдэхнээ бие нь хачин их хөнгөрчихсөн дээшээ хөөрч байгаагаа бүүр түүр мэдрэв. Хачирхалтай нь аав нь өөрийг нь тэвэрчихсэн урц руугаа орж явахыг харав. Тэр биегүй хоосон юм шиг хирнээ агаарт хөвж байлаа. Ээж нь уйлан, толгойтой үсээ зулгааж байх нь нэн аймшигтай. Урц руу шурган “Би энд зүгээр байна. Бүү уйл” гэж хэлсэн авч ер нь сонссон шинжгүй. Ийн байтал нэгэн далдын хүч өөрийг нь чангаалаа. Тэр урцнаас гаран тэнгэрт хөөрснөө маш хурдтай нисч эхэллээ. Гэв гэнэтхэн нэгэн харанхуй хонгил руу орон маш хурдтай нислээ. Яг л хараацай шиг хэмээн хүү ярьжээ. Хонгилоор маш удаан ниссэний эцэст задгай хөх тэнгэрт гарав. Тэнд үй олон хүн нисэлдэх агаад ихэнх нь хөгшин хүмүүс байх аж.

Түүнийг нисч буй хүмүүс рүү зүглэтэл аймаар догшин төрхтэй хоёр эр нисэн ирж,

- Чи буц. Цаг чинь болоогүй хэмээн хөөлөө. Чингэтэл өөдөөс нь нэгэн улаан сахалт өвгөн нисч айсуйг олж үзэв. Улаан сахалт өвгөний нүүр нь түмэн үрчлээтэй аж. Өвгөн түүнд,

- Миний хүү Рэгжийбуу чамайг явуулсан уу? гэхэд нь хүү толгой дохьжээ. Өвгөн түүнд дөхөж ирснээ,

- Чи Рэгжийбууг сарын дараа гар гэж хэлэгтүн. Түүний хугацаа нь болсон. Хэнгэргээ Сачугий охинд үлдээ гэж хэл. Одоо чи буц. Эс тэгвэл энд үүрд үлдэнэ. Цаадах чинь чамайг эргүүлэн дуудах болно хэмээжээ. Гэтэл өөр рүү нь нэгэн эмгэн нисч ирсэн нь жилийн өмнө нас барсан эмээ нь байлаа. Хүү яагаад ч юм,

- Та өвөөтэй уулзаагүй юм уу? гэж асуухад эмээ нь,

- Өвөө нь өөр газар байгаа. Чи аавдаа ан бүү хий! гэж хэл. Өвөө нь нүгэл их үйлдсэн учраас энд ирсэнгүй гэжээ. Мөн тэдний отогт хамт үерхэж нөхөрлөж байгаад хаднаас нисч үхсэн Цагаадай найз нь ч инээж хөхөрчихсөн нисч явааг олж хэрэв.

- Энд сайхан юм аа, эмээ гэж хэлэхэд нь

- Тэнд бүр ч сайхан шүү дээ, миний хүү. Чи маш удаан наслаж сайхан амьдарна. Харин эмээ нь чиний хүүхэд болж төрнө. Энэ мэнгийг хараарай хэмээн хүзээн дээрээ заажээ. Чуданжий ч үнэхээр эмээгээ мэнгэтэй байсныг санав. Харин юуны учир мэнгээ заасныг тэрүүхэн агшинд ухаарсангүй. Энэ агшинд түүнийг алсаас хэн нэгэн дуудах шиг. Бүр Рэгжийбуу зайран дуудах шиг болжээ. Гэтэл бөөн хар хуй салхи түүнийг эргүүлэн хийсгэж одлоо.

Буцаад л харанхуй хонгилоороо хуй салхи шиг хурдлан нислээ. Харанхуй хонгилоос гараад хэсэг нистэл тэр дор ой хөвч хүрэнтэн үзэгджээ. Ойн цоорхойд нэгэн урц байгаа нь өөрийнх нь отог болохыг танилаа. Ер бусын хүчин түүнийг татсаар урцны амаар оруулахуйд өөрийнхөө биеийг хэвтэж буйг хараад л… Үүнээс хойш хүү юу ч ярьсангүй. Зайран нүдэндээ нулимс цийлэгнүүлэн инээмсэглэхчээн аядаад,

- Тэр улаан сахалтай өвгөн миний аав шүү дээ гэжээ. Эцэг, эх нь хүүгийнхээ хэлсэн зүйлийг сонсоод мэлэрчээ.

Аавынх нь царай хүрэнтэн өвдөг нь чичирч сууснаа,

- Би оготны хамраас ч цус урсгахаа болино оо гээд санаа алдав. Сарын дараа хүүг зайрантан дуудуулжээ. Тэр хүүгээс,

- Тийшээ очиход хэцүү юу? Би төөрөхгүй биз гэж асуугаад хөгжилтэй гэгч нь инээв. Хүү ч,

- Зүгээр ээ. Аяндаа л тийшээгээ татагдаад явчихдаг юм. Харин та манай эмээд аавыг ан хийхээ больсон гэдгийг хэлээрэй гэж захилаа. Өвгөн зайран ч нүдээ аниад хэвтлээ. Зайрангийн унаа нь эргээд явахад хүү,

- Зайран гуай, таны зарь яваад өглөө гэж хэлээд гарнаас нь таттал аль хэдийн хөшчихсөн байжээ. Зайран тэр сайхан орон руу явсан гэдгийг хүү сайн мэдэж байлаа. Бас чиг түүн шиг тэр сайхан тэнгэрт нисч явах юмсан гэж хүсч байлаа. Хүүг хорин нас хүрээд тайгаас буух үест Рэгжийбуу зайрангийн орыг үеийнх нь хөвгүүн залгамжилсан байлаа. Чуданжий хүү Мөрөн орсноор гоё сайхан юм их үзэж, сурч боловсрохыг хүсчээ. Ингээд Улаанбаатар хотод ирж ажилд орсноор гэр бүлтэй болсон байна.

Анхных нь хүүхэд охин төрсөн бөгөөд хүзүүн дээрх мэнгийг нь хараад,

- Эмээ минь! хэмээн дуу алдсан гэдэг. Өдгөө 85 насыг зооглоод буй Чуданжий гуай энэ түүхийг ярьсан бөгөөд,

- Би энэ ондоо багтан тийшээгээ очих байх. Нисч явах сайхан юм билээ гээд инээсэн билээ. Энэхүү явдал яг л бусад улсуудад клиник үхлээр үхээд сэргэсэн хүмүүсийн ярьсантай ойролцоо байгаа нь гайхалтай. Харамсалтай нь та бидний хэн ч гэсэн энэ яриаг үнэн эсэхийг гагцхүү үхэж байж л мэдрэхээс өөр аргагүй.