Өрийн хямрал

Монголын эдийн засагт нөлөөлөх үү?

Европын өрийн хямралыг шийдвэрлэх талаар Европын улсуудын удирдагчид болон “Их 20”-ын төрийн тэргүүнүүд ойр ойрхон хуралдаж, санал бодлоо нэгтгэсээр байгаа ч тодорхой үр дүнд хүрээгүй л байна.

Энэхүү өрийн хямрал манай өмнөд хөрш Хятадад хэрхэн нөлөөлөх хийгээд цаашлаад Монголын эдийн засагт ямар нөлөө үзүүлэх талаар зарим эдийн засагчдын байр суурийг сонирхлоо.

Монгол улсын Сангийн сайд С.Баярцогт: Бид хямралаас хамгаалагдаж чадсан
Манай улсын эдийн засаг бүхэлдээ Хятадын эдийн засагтай маш их уялдчихсан учраас Хятадын макро эдийн засгийн түвшинд хэрэгжүүлж байгаа бодлогын арга хэмжээ манай эдийн засагт нөлөөлнө гэсэн тооцоо судалгааг бид байнга хийж байгаа.

Нэгдүгээрт, Хятадын Засгийн газар эдийн засгийн хэт халалт болж магадгүй гээд өсөлтөө зориуд хязгаарлаж байна.

Хоёрдугаарт, үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээр бодит бус үнийн тогтолцоо бий болох гээд байгаа болохоор үл хөдлөх хөрөнгө рүү гаргаж байгаа зээл дээрээ шууд хязгаарлалт хийж байна. Зээлийн хэмжээ ихэсч байгаа болохоор мөнгөний бодлогоо чангаруулж байна. Үүний шууд бус үр дагавар манай улсад ирэх нь гарцаагүй. Тэр утгаараа нүүрс, зэс, төмөр, цайр, нефть зэрэг гол экспортын бүтээгдэхүүнүүд дээр тооцоо судалгааг нарийн хийж, тодорхой эрсдэлүүдийг яаж даван туулах вэ гэсэн өөрсдийн аргачлалыг гаргасан байх шаардлагатай байгаа юм.

Ер нь Монгол улсын эдийн засаг уул уурхайгаа маш их түшиглэж байгаа болохоор аливаа санхүүгийн хямрал манайд тодорхой хэмжээгээр нөлөөлөх магадлалтай байдаг. Хамгийн эхэнд манай гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүний үнээр дамжиж эдийн засагт нөлөөлдөг. Хямралаас болж үнэ буурахаар төсөвт хүндрэл учирдаг. Төсөв өөрөө манай нийт эдийн засгийн 40-50 хувийг бүрдүүлдэг. Ийм нөлөөллийг бид 2008 оны хямралаар маш гүнзгий мэдэрсэн. Тийм болохоор 2010 онд баталсан Төсвийн тогтвортой байдлын хуулиар энэ асуудлыг зохицуулж чадсан.

Төсвийн орлогын 3-аас дээш хувийг бүрдүүлж байгаа ашигт малтмалын бүтээгдэхүүний үнийг дэлхийн зах зээлийн үнээр авахаа больсон. 2011 оны төсөвт зэсийн үнийг 5983 доллараар тооцсон. Эхний 7 сарын байдлаар зэсийн үнэ 9300-9400 орчимд хэлбэлзэж, 10 дугаар сарын эхээр 6700 болж буурсан. Энэ нь манай төсөвт авсан үнээс өндөр байгаа болохоор төсөвт хүндрэл учрахгүй байгаа юм. Нүүрсний үнэ ч мөн адил тонныг нь 98 доллараар тооцож төсөвт авсан. Одоо үнэ нь дунджаар 130 орчим доллар байгаа болохоор төсөв харьцангуй тогтвортой байна. Өөрөөр хэлбэл бид хямралаас хамгаалсан зохицуулалтуудыг хийж чадсан.

Хоёрдугаарт, хямрал болоход гадаад улсаас орж ирэх шууд хөрөнгө оруулалт зогсонги болдог. Санхүүгийн зах зээл тогтворгүй болоод ирэхээр хөрөнгө оруулагчид хөрөнгө оруулалтаа харзнаж эхэлдэг. Энэ нь ч манайд нөлөөлөх боломжтой. Гэхдээ аливаа санхүүгийн хямралын үеэр алт гэх мэт зарим металл үнэд ордог болохоор харин ч манай энэ чиглэлийн  салбарт хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж магадгүй юм. Энэ нь нөгөө талаараа манай улсын хувьд харьцангуй давуу тал болж магадгүй.

Гуравдугаарт, аливаа улсад эдийн засгийн хямрал валютын ханшаар нөлөөлдөг. Яагаад гэхээр ихэнх улс орон валютаа доллар юм уу евротой уядаг. Хямралаас үүдээд доллар чангарч, эсвэл сулардаг. Ер нь долларын сулралт, чангаралт огцом байх юм бол аль аль нь эдийн засагт муугаар нөлөөлдөг. Манай төгрөг доллартай уягдчихсан болохоор долларын хөдөлгөөн маш ихээр нөлөөлнө гэсэн үг.

Эдийн засагч Д.Жаргалсайхан: Хямралын цохилт манайд хүчтэй тусах болно
Хоёр хүчин зүйлээс болж дэлхийн эдийн засаг удааширч эхэллээ.

Нэгдүгээрт, Америк хүссэн төлөвлөснөөрөө ажлын байр бий болгож чадаагүй. Ажилгүйдлийн түвшин нь 9 хувиас буурахгүй байгаа. Мөн Ерөнхийлөгчийн сонгуульдаа бэлтгээд том арга хэмжээ авч чадахгүй байгаа болохоор АНУ эдийн засгийн удаашралаас бүрэн гарах зураг харагдахгүй байна.

Хоёрдугаарт Европын өрийн хямралаас үүдээд эдийн засгийн зэрэглэл нь буурч, хөрөнгө оруулагчид мөнгөө татаж байна. Эдийн засаг ингэж удаашрах юм бол Европын холбоонд өөрт нь хүндээр нөлөөлж эхэлнэ. Энэ бүхнийг давж гарах мөнгийг хаанаас олох вэ гэж нэлээд яригдаж байна. ОУВС гаргаж болно, өөр нэг боломж нь Хятад улс. Хятад мөнгөөр туслахгүй байх хэцүү.

Учир нь энэ орнуудад эдийн засаг зогсонги байдалд орвол Хятадын экспортын чадвар суларна. Хятадын экспортыг сулруулах чадвар нь дотооддоо хөгжих бодлогоор сааруулагдаж байгаа ч тийм хөрвөх чадвартай мөнгөөр Хятадын дотоодын эдийн засаг тэр их бараагаа залгиж чадахгүй. Ийм учраас Хятадад удаашрал бий болно гэж үзэж байна. Энэ оны гуравдугаар улирлын дүнгээр Хятадын есдүгээр сард гаргасан экспорт өнгөрсөн сарынхаасаа хоёр дахин багассан.

Энэ бүхнээс дэлхийн эдийн засагчид анализ хийгээд юү гэж байна гэхээр дэлхийн эдийн засгийн 20 хувь Европ, 25 хувь Америк хоёр нийлээд удаашрах юм бол Хятад, БРИК-ийн орнууд, Орос гээд бүгд унах юм байна. Хятад эдийн засгийн удаашралд орвол Хятадын дэд бүтцийн өсөлтийг хангаж байгаа бүтээгдэхүүн, бараагаа нийлүүлдэг бусад орнууд, тэр дундаа Монголд нөлөөлнө гэж хэлж байгаа юм. Яагаад гэвэл даяаршсан эдийн засаг гэдэг чинь нэг нь муудвал бусад нь ар араасаа дагаад унадаг тийм гинжин хэлхээнд холбогдчихсон байдаг. Тийм болохоор энэ бүхэн манайд нөлөөлнө.

Үүний эхлэл нь ч илэрч байна. Зэсийн үнэ унаж байна. Нүүрсний үнэ бас буурах хандлагатай байна. Энэ бүхнээс сэргийлэх ямар арга байна гэхээр бүх улс орон гадаад хүчин зүйлээсээ бага хамаарч, дотоод хүчин зүйлдээ илүү нөлөөлөхийг боддог. Төв банк нь бодлогын хүүгээ бууруулахаар бизнест очиж байгаа зээл нэмэгддэг. Ийм байдлаар мөнгөө дотроо хөдөлгөдөг.

Гэтэл үүнээс өмнө манайд төр засаг асар их бэлэн мөнгө тарааснаас инфляци өндөр болж, Төв банк хүчээр дарж байна. Дотооддоо инфляциа дарах шаардлагатай байгаа үед гаднаас ирж байгаа цохилт их хүчтэй болно. Ийм өндөр инфляци, дээр нь гаднаас ирж байгаа хямралын цохилтоос хэн их хохирох вэ гэхээр ядуу хүмүүс, бага, дунд орлоготой иргэд. Тийм болохоор тэр илүүдэл мөнгөө дэд бүтэц рүү, бизнесийг дэмжсэн байдлаар, Монголын эдийн засаг, компаниудыг өрсөлдөх чадвартай болгох тэр механизм руу оруулах хэрэгтэй байгаа юм. Гэтэл манайд өнөөдөр хэдхэн компанид мөнгө өгч, дэмжиж байгаа нэр зүүж байгаа төдийхөн сэтгэлгээтэй байгаа болохоор цохилт улам л хүчтэй байх болно. Зарцуулж, өгч байгаа мөнгөнийхөө үр дүнг хянаж чадахгүй байгаа нь гол асуудал болоод байгаа юм.

Хятадын эдийн засгийн тухайд сая АНУ Хятадын бараанд тусад нь илүү гаалийн татвар ногдуулна гэсэн хууль баталж байна. Яагаад гэхээр Хятадыг үнэтэй зүйлийг санаатайгаар хямдхан зарж, Хятадын юанийг дэндүү өндөр үнэлж байна гэж үзсэн. Хятад хэдийгээр жаахан маргалдсан ч энэ хоёр улсын дунд эдийн засгийн дайн эхэлж байна. Үнэхээр Хятадын эдийн засаг үнэтэй зүйлийг хямдханаар хийгээд байгаа нь үнэн юм бол Хятадад үйлдвэрлэж байгаа барааны зардлыг дарчихсан гэсэн үг.

Ингээд яваад болоод байгаагийн цаад шалтгаан юү гэхээр банкууд асар их зээл өгчихсөн, заавал хямдханаар олныг заруулж байж зээл нь буцаж төлөгддөг ийм гинжин холбоо байж магадгүй. Хятадын мөнгөний үнэлгээг үнэхээр хиймлээр дарчихсан байвал энэ зээл, үйлдвэрлэл, бизнесийн харилцааны гинжин урвал аль нэг газраа тасарвал их хүчтэй тасарч магадгүй. Тийм байдал гарахыг үгүйсгэхгүй. Хятадад инфляци, тэр дундаа хүнсний барааны инцляци их нэмэгдэж байна.

Хятадын эдийн засаг өөрөө сонгомол утгаараа зах зээлийн эдийн засаг биш. Төр захиргаадсан эдийн засаг. Одоогоор эдийн засгийн дээд хэсэг нь хүчтэй байгаа болохоор доод хэсгээ чирээд яваад байна. Аажмаар доод хэсэгтээ хямрал гарах юм бол Хятадын эдийн засаг бүхэлдээ маш хүнд хямрах болно. Энэ бол тоглоом биш.

Худалдаа хөгжлийн банкны Тэргүүн дэд захирал О.Орхон: Ирэх нэгдүгээр улиралд зах нээгдэх байх
Өнөөдөр хувьцаа болон бондуудын үнэ уначихсан, ийм доогуур байгаа нь хөрөнгө оруулагчид болгоомжлох үүднээс болзошгүй алдагдлын эсрэг активуудаасаа салчихсан, эрэлт байхгүйтэй  холбоотой. Оны эцсээр ихэнх хөрөнгө оруулалтын байгууллагууд худалдан авсан активуудаасаа салж, ашгаа балансдаа бүртгэж авдаг. Энэ үетэй Европын өр давхцаж байгаа болохоор хувьцааны зах огцом хөдөлсөн.

Одоо бол олон хүн хувьцаа, бонд биш бэлэн мөнгө бариад л сууж байгаа гэж бодож байна. Гэхдээ өнөөдөр мөнгөний өртөг ямар байгаа билээ. Улс орнуудад инфляци өндөр байгаа тохиолдолд хөрөнгө оруулагчид удаан хугацаанд бэлэн мөнгөтэй сууж чадахгүй байх. Он гаргаад хувьцаа ч юм уу, бондод мөнгөө оруулж эхлэх байх гэсэн таамагтай байна. Бид захыг маш богино хугацаанд эргээд сэргэнэ гэсэн өөдрөг үзэлтэй байгаа.

Дараа жилийн нэгдүгээр улирлын эцэс гэхэд зах буцаад нээгдэх болов уу гэсэн хүлээлттэй байна. Яагаад гэхээр оны эцэст томоохон компаниудын ашиг алдагдал тодорхой болчихно. Энэ жил гайгүй сайн ажилласан болохоор ашигтай байдал нь давамгайлах байх. Дээр нь түрүүний хэлсэнчлэн хөрөнгө оруулагчид илүүдэл эх үүсвэр, бэлэн мөнгөтэй удаан сууж чадахгүй ямар нэг байдлаар хөрөнгө оруулалт хийж эхлэх байх.

Хятадын хувьд миний нэг дуртай үзүүлэлт байдаг нь юү гэхээр ирэх 5 жилд Хятадад 350 сая хүн ам хотууд руугаа шилжин суурьших төлөвлөгөө гарсан байдаг. Америк тэр чигээрээ, Баруун Европын дайтай ийм их хүн ойрын 5 жил нүүх гэж байхад тэнд орон байрны хэрэгцээ, машин тэрэг, цахилгаан барааны хэрэгцээ улам л нэмэгдэх болно. Энэ бүх хэрэгцээ нь Монголын түүхий эдийг шаардаж байдаг. Тийм болохоор бид бүтээгдэхүүнээ Хятад руу борлуулсан хэвээрээ байх болно. Яагаад гэвэл бид Хятадын хувьд стратегийн ач холбогдолтой ханган нийлүүлэгч шүү дээ.

Харин энэ хямрал Монголд яаж нөлөөлөх вэ гэдгийн хувьд 2008 оных шиг хямрал Монголд дахиж болохгүй гэж бодож байгаа. Хямрал боллоо гэхэд үр дагавар нь 3 дахин бага хүчтэй байх болно. Олон үзүүлэлтээр үүнийг нотолж болно. Жишээ дурдахад, 2008 онд Монгол улсын валютын нөөц 850 сая доллар байсан бол өнөөдөр 2.6 тэрбум болж 3 дахин өссөн байна. Тухайн үед ганцхан зэс Монгол улсын экспорт, төсвийн томоохон орлогыг бүрдүүлж байсан бол өнөөдөр зэсийг давсан нүүрсний экспорттой, алт, цайр, газрын тос, төмрийн хүдрийн экспорт нэмэгдээд зэстэйгээ тэнцүү болчихсон. Өөрөөр хэлбэл гурав дахин нэмэгдэж, эрсдэл нь гурав дахин буурсан гэж хэлж болох юм. Энэ мэт олон баримтыг хэлж болно.

Нөгөөтэйгүүр энэ жил банкууд маш сайн зээл олгосон. Хэрэглээг маш сайн дэмжсэн. Зээлийн хүү 2008 оны хямралын жилүүд, бүр хямралын өмнөх жилүүдийнхээс доогуур түвшинд орсон шүү дээ. Бид жижиг дунд үйлдвэрлэгчид, томоохон компаниудын аль алийг нь дэмжсэн гэж ойлгож байгаа. Энэ жил банкуудын зээл дунджаар 20-30 хувиар өссөн байх гэж бодож байна. Манай банкны хувьд зээлийн багцаа нэг нугалсан. Ноднин бид 20 жилийн ойгоо тэмдэглэж байхад бүтэн 20 жилийн турш хуримтлагдаж ирсэн зээлийн багцаа ганцхан жилийн дотор олгосон байна. Энэ бол банкууд эдийн засгийг хэр их дэмжиж, ямар их мөнгө оруулсныг харуулж байгаа хэрэг.

“Фронтиер” хөрөнгө оруулалтын банкны Үйл ажиллагаа эрхэлсэн дэд захирал Оскар Мендоза: Хятад эдийн засгийн зогсонги байдлыг хүсэхгүй
Зарим улсын Засгийн газрууд өрөө яагаад төлж чадахгүй байна гэхээр Европын орнуудад эдийн засгийн болон хүн амын өсөлт нь зогсонги байдалтай байгаатай холбоотой. Нөгөө талд Азид эдийн засаг, хүн ам, ажлын байр өсөлттэй байна. Европын энэ зогсонги байдал нь Хятад зэрэг улсын үйлдвэрлэн гаргаж буй барааг шингээх чадварыг бууруулж байна. Хэрвээ энэ орнуудыг аврах талаар ямар нэг мөнгө зарцуулахгүй бол Хятад, Энэтхэг, Бангладеш зэрэг бага зардалтай хямд үйл ажиллагаан дээр тулгуурладаг орнууд Европ руу нийлүүлэлт хийж чадахаа болино. Энэ нь Европын өрийн хямрал ганцхан Европынх биш цаашлаад Ази руу ч тархаж болохыг харуулж байгаа хэрэг.

Хятадын аж үйлдвэрийн салбарын гуравдугаар улирлын тайланг харахад өрийн хямрал Хятадад аль хэдийнэ нөлөөлөөд эхэлчихсэн байна. Мөн өндөр инфляци нь эдийн засгийг удаашруулахад хүргэж байна. Энэ нь АНУ-ын орон сууцны зээлийн хямралтай адилхан замаар шийдэгдэх боломжгүй учир цаашид үргэлжлэх нь тодорхой. Мөн энэ хямрал зөвхөн Хятадыг цохиод зогсохгүй нийт Азийг ч хүндхэн байдалд оруулж байгаа. Бид хэдийнэ хямралыг харж, мэдэрч байна. Гэхдээ удахгүй намдах байх гэсэн найдлага бий.

Хятад өөрөө тийм ч сайн биш байдалтай байгаа ч  Европт тусалж магадгүй. Ядаж зарим орнуудад нь. Хятад дэлхий дээрх хамгийн их валютын нөөцтэй улс бөгөөд  4 орчим их наяд доллар нь зүгээр л хэвтэж байна. Энэ мөнгөөр Европт тусалбал Европ эдийн засгаа өргөжүүлэх хөрөнгөтэй болно. Эдийн засаг нь өргөжсөн байхад хэрэглээ нь өснө. Ийм байдлаар Хятадын үйлдвэрлэлийн эдийн засгийг өсгөж өгөх юм. Богино хугацаанд энэ нь Хятадад ашигтай байх нь ойлгомжтой. Хятадад юу чухал байна гэхээр улсдаа нийгэм, эдийн засгийн зогсонги байдлыг бий болгохгүй байх.

С.Болд-Эрдэнэ