Бидэнтэйгээ цуг зовж, жаргаж яваа соён гэгээрүүлэгч

Өнгөрсөн  хоногуудад түүний “Гал ус хоёр”, Монгол хуулийн “Архитектор”, Шопены гэрт, Хөшгөө бүү нээ, Санкт Петербургт байсан хорин дөрвөн цаг, Шереметьевод уулзсан өвөө нэг Рерих нь байлаа, Ц.Дамдинсүрэн гуайнхаа гэр музейд, Харвардын номын сан хийгээд Банда батсын учир, Цоодол ах, УЛААНБААТАРЫН УЯНГЫН ДУУ, Хүүтэйгээ аян замд, Нутгийн тухай таталбар-1, Нутгийн тухай таталбар-2, Японд газар хөдөлөхөд Австралид сэтгэл зовж суулаа, Зуун ширхэг нэгтийн доллартай явахад л хамаг хэрэг бүтэх газар, Аж богдын нутгаар, Миний мэдэх Герман, Есдүгээр сард л зурагт үздэг (ӨМНӨД ЭНЭТХЭГТ ХИЙСЭН ЭРГЭЛ МӨРГӨЛИЙН ТЭМДЭГЛЭЛ), Гэдэсний бүжиг, Гаваны машины парк, Ханада гуайд баярлахын учир, Бар харайхын хавцалд, Жамбаа: Чогдон дарга миний эцэг эх, ах бурхан маань юм, Р.Нямдорж, Мессенжерийн найз, Сүүлчийн бөөсчин, Уншигч, Багийн даргын эхнэрийн дүү, Пагваа гуайн нисдэг сүрэг, Чили яагаад хөгжөөд байдаг юм бол оо?, Кумсала буюу элстэй газар, Чулууны дэлгүүрт чулуужах шахлаа, Аав, ээж, би …, Женев нуурын эрэгт, Гадаад хүн, Хөдөө минь та ямар байна, Лүнгийн замд, Бороо зэрэг тэмдэглэлүүд манай сайтаар дамжигдан та бүхэнд хүрсэн билээ. Уламжлал ёсоор түүний эссэ тэмдэглэлүүдийг цувралаар хүлээн авч уншина уу.

Энэ зун Лодонгийн Түдэв гуайн бүтээлийн чуулган XXXIV, XXXV, XXXVI гэсэн ботиудыг эхнэр маань авчирлаа. Л.Түдэв гуайн өмнөх ботиуд манайд байдаг. Хүүхдүүддээ эхнэр бид хоёр өгч зориуд уншуулдаг юм.

Энэ жилийн үргэлжилсэн наадмуудын дараа миний уншсан гол ном энэ гурван боть байх шив. Ард түмнийг соён гэгээрүүлэх гэж юу байдаг, соён гэгээрүүлэгч гэж ямар хүнийг хэлдэг болохыг өөрийнхөө савны хэмжээнд мэдэж авснаа олз хэмээн бодно. Олон жилийн өмнө юмдаг. Манай охин дунд сургуульд байхдаа нэгэнтээ “Ааваа соён гэгээрүүлэгч гэж ямар хүнийг хэлдэг юм бэ? хэмээн асууж байсан нь санаанд тодхон байна. Бодвол хичээл дээрээ соён гэгээрлийн үеийн уран зохиол үзсэн хэрэг байх. Соён гэгээрүүлэгчдийн түүх Бурхан Будда, Күнз, Платон, Аристотель нараас эхтэй байж таарна. Бусдыг эрдэм ном, сургаалаараа гийгүүлж юмны мөн чанарыг олонд хэлж өгсөн хүмүүсийг хэлдэг гэх мэтээр их л холоос эхэлсэн санагдана. Дундад зууны харанхуйд гэгээ татуулахуйц онол, ном гаргасан Хоббс, Локк, Монтеське, Дидро манай Монголд гэхэд Өндөр гэгээн Занабазар, В.Инжинаш гээд авч өгсөн хэрэг.

Одоо цагт манай Монголд соён гэгээрүүлэгч байгаа юу гэсэн охиныхоо асуултанд Лодонгийн Түдэв хэмээн харин ч нэг эргэлзэлгүй хариулснаа санаж байна. “Нөхөд”, “Хорвоотой танилцсан түүх”-ийг нь уншсан, их юм мэдэж авсан гэж охин маань хэлэв. Тиймээ, Чам шиг хүүхдээс эхлээд аав, ээж, эмээ, өвөөд нь хүртэл ер нь бүгдэд хэрэгтэй мэдүүштэй зүйлийг бичиж туурвиж бүтээсэн хүнийг соён гэгээрүүлэгч гэж хэлдэг байх нь гэдэг дээр аав охин хоёрын санал нийлэв.

Уулын үер /1960/, Нүүдэл /1964/, Алтан гадас чигийг заана /1968/, Хорвоотой танилцсан түүх /1970/, Бүгд найрамдах Улсын анхдугаар он /1981/, Оройгүй сүм /1985/ зэрэг олон арван роман, тууж, өгүүллэг бичиж, нийтлэлийг хөгжүүлэхэд их хувь нээр оруулсан хэмээн Britannica ширээний нэвтэрхий толийн 6 дугаар ботид бичсэн байна. Намайг дунд сургуулийн ахлах ангид байхад Л.Түдэв гуай үндэсний телевизийн Тэмүүлэл нэвтрүүлгээр залуучуудтай уулзахдаа хүн ам цөөнтэй, газар нутаг томтой улсад нэг хүн хоёр гурван хүний ажил хийж байж л бусдын дайтай хөгжиж чадна гээд өөрөө наад зах нь гурван хүний ажил хийх зорилго тавьж ажилладаг тухайгаа ярьсан юм.  Миний үеийнхэнд энэ үг өмнөө тавьсан зорилготой, сурч ажиллахад том уриа дуудлага болсон нь баталгаа шаардлагагүй үнэн. Сургуульдаа багш болчихоод оюутнууддаа заах лекцээ шөнө дунд өнгөртөл бэлтгэж суухдаа Түдэв гуай хорин хоёртойдоо “Уулын үер” романаа бичсэн шүү дээ. Тэгэхэд би хэдхэн цагийн лекц бэлтгэхэд түүртэж суудаг хэмээн өөрийгөө амьхандаа ташуурдаж сууж билээ. Түүнээс хойш хорвоо дэлхий нараа гучин тавантаа тойрч алтран шаргалтах гучин таван намар улиран оджээ. Л.Түдэв гуай ч биднийхээ дунд гурав байтугай олон хүний бүтээснээс илүүтэйг /Бүтээлийн чуулган 36 боть, Дал сонины 90-ээд дугаар/ бүтээж туурвижээ. Манайхны нэгний хэлснээр зөвхөн номыг нь өргөлөө гэхэд тэнхээтэй хүн ч тэвэрч даахааргүй болсон байна.

ХХ зууны сүүлчийн хагас, ХХI зууны эхэн үед Л.Түдэв гэдэг хүнтэй нэгэн үед хамт ажиллаж, амьдарцгаасан бидний үеийнхэн бас азтай, бахархмаар ч юм шиг. Миний хувьд л гэхэд агуу их Б.Ринчен, Ц.Дамдинсүрэн нарыг ойроос харж байсан. Л.Түдэв гуайг зурагтаар ярихад нь шимтэн сонсдог, сүүлдээ ч бас МХЗЭ-ийн Төв хорооны I нарийн бичгийн дарга байхад нь хэд хэдэн удаа уулзаж, зэмлэл, сайшаалын үгийг нь дуулж явсан. 1990 оны халуун үед Үндсэн хуулийг хэлэлцэхэд АИХ-ын депутатын хувьд мөн Намын Төв хорооны тэргүүлэгч гишүүд гээд мөр зэрэгцэн сууж явснаа ярьвал эрхэм хүнийг ойроос харах, үйл ажил, авир төрхийг нь бага ч болов гадарлах завшаан надад бас тохиолджээ. Би энд дурсамж гэхээсээ Л.Түдэв гэдэг оюуны том ертөнцийн тухайд бодож санаж явдгаа олонтойгоо хуваалцъя, дүү нартаа хандаж хэлье гэж бодлоо.

“Айраг исэхээрээ уруул чимчигнүүлдэг” Айраг исэхээрээ шуугидаг. Эртний Монголчууд айргаа тийнхүү исэг, исүү, исээ гэдэг байжээ….” Исээ, исүү гэдэг бол исэж жигдэрсэн айрагны нэр. Тэрэн шиг исэж жигдэртэл нь бясалган бодсон зүйлээ үгээр хэлхэн бичсэнээ өрнөдөд “Эссе” гэж нэрлэдэг. / Л.Түдэв Иссэн бодлын дээж Лодонгийн Түдэв Бүтээлийн дээж XVII боть 5 дах тал/ Тэгвэл бидний үеийнхэн дал, наяад оноос Л.Түдэв гуайн бясалган бичсэн эссенүүдийг уншиж эргэцүүлэн бодох зүйл ихтэй болсон юм. Л.Түдэв абугайн тэртээ далаад оны эхэн үеэр ярьж хэлдэг байсан нь ёсоор болж зохиолыг сонирхохоосоо хандлан тунгааж, шүүн дээжилсэн богино хэлбэрийн баримтат уран сайхны өгүүллийг илүүтэй сонирхох болжээ. Их сургуулийн уран зохиол сонирхогч хэсэг залуу багш нар бид өмнө нь сонинд цувралаар гарч байсан Л.Түдэв гуайн эссенүүд Эргүүлэг /1985/ нэртэй ном болон гарсныг уншицгаан мэтгэлцээн хийж байснаа санаж байна. Түүнээс хойш Л.Түдэв гуайн эссэг хүлээж, олон арван эссег нь гармагч уншдаг болж билээ. Оюуны бясалгалын охь дээжийг хүртээсэн ийм мэдээллийг өгч буй сэтгэгчийг соён гэгээрүүлэгч гэж хэлэхээс өөр аргагүй юм. Академич Ж.Болдбаатар “Монгол түмний сод хүмүүс” номондоо бичихдээ: “Л.Түдэвийг Монголд утга зохиолын нэг өвөрмөц хэлбэр эссений төрлийг анх үүсгэн тэрлэсэн хүн гэж хэлж болно. “Бохир мөнгөний өвчин”, “Усны түймэр”, “Орон бүхний баячууд нэгдэгтүн”, “Галав юүлэхэд үлдэх ганц мал сарлаг”, “Инээдээр цаазлахуй”, “Маршал мөнгө” зэрэг нэр нь хүртэл анхаарал татам олон шилдэг эссе нь түүний 30 гаруй боть бүтээлийн хоёр ботийг эзэлж зуугаас хол давжээ. Зохиолчийн бичсэн эссенүүд нь хүн зоны  сэтгэл зүрхэнд хүрч “үгэн мөндөр” буулгасан бөлгөө. Эссенүүдэд нь ирээдүй судлал /футурология/, таамнал төсөөллийн ухаан хаван нэвт шингэж, 3350 оны тухай туурь хүртэл орсон буй.” хэмээн тэмдэглэжээ. Л.Түдэв абугай таван хошуу малаа арван хошуу болгоё гэсэн уриа дэвшүүлээд загас, зөгий, туулай, гахай, тахиа үржүүлэх хөдөлгөөн өрнүүлж байсныг бидний үеийнхэн мэднэ. Л.Түдэв махны нөөц нэмэх гэж аквариумд загас үржүүлж гэнэ гэсэн онигоо хүртэл гарч байв даа. Цэцэг тариулах гэж бөөн л юм болдог байсан. Одоо харин хотын гудамж талбай, айл хунаргүй л цэцэг тарьж байна.

“Ам ам” гэдэг эссе нь 2012 онд гарч билээ. Энэ эссенд
“Алгын чинээ амнаас
Аянгын чинээ үг гарна” гэж Монгол гүн ухааны сургаал буй. Ам гарах аюултайг сургамжилж бичихдээ: “.. Тэр ч байтугай бух, буур, хуц, ухна гэхчлэн эцэг малын өмнөөс” ам гарч болдоггүй гэж хуучцуул сургамжилдаг байлаа. Түүнээ нотлох домог ч ярьдагсан. Нэгэн тийм домогт урьдын цагт хөөргөн нэг залуу бяр нь багтаж ядаад буханд ам гарчээ. Тэгтэл бух мөргөхөөр хөөжээ. Залуу “Чадах уу даа, гүйцэх үү дээ” гээд л зугтаж. Хойноос нь бух гүйцдэгийн даваан дээр залуу нэгэн хуурай худагт харайн ороод “Бух чи ороод ирээч” хэмээн даажигнажээ. Худгийн амаар бух багтахгүй тул амыг нь гэдсээрээ таглаад худаг дээр худаг дээр хэвтчихжээ. Удтал хэвтэхэд нь тэсч ядан амьсгаа нь давхацсан залуу бүсэн дэх хутгаа сугалан бухын гэдсийг дороос нь яржээ. “Одоо чи босч зугтахгүй яахав” гэсэн чинь бух боссонгүй тэр чигтээ нүд аниад харин гэдэс сэвс нь доош гоожиж нөгөө залуу түүнд гь дарагдан бүтэж үхсэн юм гэдэг” хэмээн эцэг малд ам гарах нүгэл гэдгийг сургамжилжээ. Өнөө үед эцэг малд байтугай бүхэл бүтэн ард түмэндээ ам алддаг улс төрчид олширлоо. Сонгуулийн үеэр тэд асар том амлалт өгдөг… Ай даа, энэ ам уу” хэмээн гашуун ч гэсэн үнэн үгээр шүүмжилсэн нь олонтаа.

Тэрбээр “Үхэхүй” /1992/ хэмээх эсээндээ: “Өөдөөс нь эгцлэн харж болдоггүй хоёрхон зүйл байдаг гэлцдэгийн нэг нь нар, нөгөө нь үхэл юм. Гэвч өнөөгийн хүмүүс аль алиных нь өөдөөс хэнэггүй хардаг болжээ. Тас хар шил зүүсэн ганган хүүхнүүд нарны өөдөөс хэнэггүй ширтэхэд духан дээр нь ч үрчлээ гарч харагдахгүй байх юм. Тас хар шил зүүсэн танхай залуу нэг нэгнийгээ шалихгүй юмны төлөө бүрэлгэхдээ гар чичрэхгүй юм. .. Үхэхүй гэдэг бол хүний амьдралын төгсгөл болохын хувьд түмэнтээ эргэцүүлэн бодож, тал бүрээр бясалган цэгнэж ухааран таних шаардлагатай тийм ноцтой үзэгдэл. Тэр утгаараа төрөхүйтэй огтхон ч адилгүй. “Мементо мори” гэж барууны соёлтой орнуудад дэлгэрсэн хоёрхон мөртлөө гүнзгий утгатай үг байдаг. “Үхэхээ мартавзай” гэх анзааны үг л дээ. Өнөөгийн Монголчууд бид энэ хоёр үгийг санах хэрэгтэй болж байх шиг байна. Учир юунд гэвэл зах зээлийн харилцаанд мөнгөний ханш буурсан шиг мөнхүү нөхцөл байдлын дунд хүн амины ханш буурах нүгэлтэй үзэгдэл манайд сүүтэгнэх боллоо” хэмээн бичиж байв.

Л.Түдэв абугай сэтгүүлчидтэй уулзахдаа “… би түүхийг муулах гээгүй. Муулаад ч түүх хэвээрээ байдаг. Болоод өнгөрсөн учраас өөрчлөгддөггүй. Гэтэл манай зарим сэтгүүлч өнгөрснийг муулж бичээд л байдаг. Харин одоо үеийг шүүмжилбэл засарна” гэж өнөөгийн сэтгүүлчдийн төрх байдлыг хэлж, нийгмийн үүргийг нь сануулсан хэрэг. Тэрбээр нэгэнтээ өнөөгийн ороо бусгаа цагт төрийн бодлого ямар байх талаар хэлэхдээ “Ажилгүйг нь ажилтай, авиргүйг нь журамтай, арчаагүйг нь асрамжтай, авилгачийг нь хазаартай болгоосой гэжээ. Түүний хурц, ёгт шүүмжлэлүүд бидний ажилд тустай бодох сэхээрүүлэх зүйл юм. Харин эгдүүцэж хуйсагнах зүйл биш гэдгийг ухаараасай билээ.

Олон жилийн өмнө хойно гэлгүй Л.Түдэвийн асуудал дэвшүүлсэн өгүүлэл, нийтлэл, эссе болгоныг манай төрийн түшээд, бодлого боловсруулагчид уншиж судлууштай. Улс орны хөгжлийг урагшлуулах, саад тотгорыг арилгахад их санаа өгнө дөө гэж миний багш ахмад сэтгүүлч Р.Чулуун аминчлан захиж байв. Нээрээ л “Таацын цагаан нуурыг аврагтун” /1984/ гэж гарснаар Залуучуудын үнэн сонин хэлэлцүүлэг явуулж олны анхааралд орж аврах ажил ч өрнөж байсныг санаж байна. “Цэнгэг ус” /1985/, “Наран дэнлүү” /1985/ “Салхин хүрд” /1985/, “Говийн мөрөөдөл”, “Далай гэдэг оломгүй” /1990/ гээд хэдэн арав, зуугаар тоологдох нийтлэлүүдийг нь манай уншигчид мөн л санаж байгаа байх.

Л.Түдэв гуай хүний санаагүйг санаж, сонин содон санаа дэвшүүлнэ. Тухайлбал, “Монгол Улсаа Ахисын бүс” болгох санал дэвшүүлж Рио Де Жанерогийн тунхаглалд оролцсон засгийн газрын тэргүүн нарын уулзалтыг эх орондоо зохион байгуулж уг асуудлыг шийдвэрлүүлэх хэрэгтэй гэж үзэж байлаа. Л.Түдэв абугай нийгэм дэх олон асуудлыг хөндөхдөө цаашид яах вэ? гэдэг асуултад гарц, арга замыг нь заасан хариултыг дор бүр нь өгсөн байдаг. Тэрбээр XXXVI ботийнхоо төгсгөлд бичихдээ:

Уншигч: 36 ботьдоо юу бичив?
Зохиогч: Нийгмийн өвчний түүх
Уншигч: Яах гэж тэр вэ?
Зохиогч: Эдгээсэй гэж
Уншигч: Магтаал бас бичээ биз дээ?
Зохиогч: Бичсэн, гэхдээ бага
Уншигч: Яагаад бага гэж?
Зохиогч: Ихэдвэл үгэн авилга
Уншигч: Зарим тоо баримт санаагаа олон дахин хэлээд байх шиг?

Зохиогч: Давтлага бол сурлагын эх гэдэг. Бас сонсгол болон хараа муутай түшмэдүүд олон тул ахин ахин давтахаас аргагүйдээд байна даа гэсэн байна. Ёстой л Засагт ханы хөх эрчүүдийн нэгний үг байна даа. Л.Түдэв гуайн дэвшүүлсэн санал, санаачлагыг тоочвол хичнээн хуудас жагсаалт гарахыг би хувьдаа хэлж үл чадна. Түүний байгаль орчноо хайрлан хамгаалах, хэл, соёл, түүх заншлаа сэргээх, улс орны хөгжлийг урагшлуулах, үндэсний аюулгүй байдлаа хадгалах, хүнд суртлыг арилгах чиглэлээр дэвшүүлсэн санал, шүүмжлэл нь хичнээн үнэ цэнэтэйг хойч үеийн судлаачид төдийгүй бидний энэ үеийнхэн эртдэнэ гэлгүй илүү их ухаараасай билээ.

Биднийг оюутан ахуй цагт хэвлэгдсэн “Замбуулингийн наран дор” аян замын тэмдэглэлийн номыг нь Дорноговийн Сайхандулаан суманд зуны ажил дээр манай ангийнхан гар дамжуулан уншсаар дорхон нь үнгээд авч билээ. Ертөнцийн эрээн мярааны утга учрыг эчнээгээр мэдүүлсэн хэрэг. Нэг хэсэг нь зөндөө л бядан явж дэлхийгээр хэрэн хэсэвч билгийн нүд дутуугаас олон зүйлийг харж чадахгүй л байгаа юм. Түүний “Одос урамдах хязгаар”, “Мисирийн нууцлагдсан хууч”, “Жагар бүсгүйчүүд”, “Нью-Йорк урт чацтай хот”, “Барын тамир” зэрэг олон тэмдэглэлийг нь уншаад бас нэг л нүд нээсэн чинээ санагдаж билээ.

Л.Түдэв гэдэг хүн насаараа дан ганц уран зохиол бичээд суугаад байгаагүйг манайхан мэднэ. Тэрээр цагийн үнэ цэнийг мэдэрсэн хүн. Нийгэм, улс төрийн нөр их ажилтай байлаа. Багш хийж зохиолчдын эвлэл, Залуучуудын байгууллагыг олон жил удирдсан. Үнэний дуу хоолой болж байсан Үнэн сонинг удирдан Монголд олон ургалч үзлийн хөрс шороог бэлдсэн хүн. “Үнэн сонины маргашгүй үнэн баримттай, дайчин хурц бичлэгтэй, нүдээ олсон содон гарчигтай олон олон нийтлэлүүд нь чанадын утгаараа нийгмийн шинэ өөрчлөлтөд өргөн олон нийтийг бэлэн болгох гарын авлага, зэгсэн сайн сурах бичиг болж байсан нь маргаангүй” гэж ахмад сэтгүүлч Х.Цэвлээ абугай “Дэлхийн оюунлаг зуун оргилын нэг болсон тэр Монгол хүний тухайд” хэмээх нийтлэлдээ бичжээ. Л.Түдэв Ардын Их хурлын депутатаар олон удаа сонгогдож шинэ Үндсэн хуулийг өлгийдөж авсан хүний нэг. Монголын парламентын бүлгийн даргаар ажиллахын зэрэгцээ олон улсын энх тайвны үйлсэд хүчин зүтгэж ирсэн нийгмийн зүтгэлтэн.

Манай Түдэв гуай албанаас өгсөн өнөөх л өмгөрхөн өрөөндөө гуундаа томдсон бурхан шиг бөөн бичиг номон дундаа сууж байна гэж Д.Цоодол найрагч хэдэн жилийн өмнө ярьж байж билээ. Нэрт соён гэгээрүүлэгч маань дотроосоо гэрэл цацруулан иймэрхүү л байдалтай өнөө бидний цаг үед амьдарч байна. Түүний нийгэмдээ оруулсан, оруулж буй оюуны хөрөнгө оруулалттай харьцуулахад амьдрал нь харин дэндүү даруухан л байна даа.

Гэхдээ ямар ч л гэсэн Ж.Болдбаатар академичийн тэмдэглэсэнчлэн “…Бүтээл туурвилаараа улс Монголдоо төдийгүй, хилийн чанадад алдаршсан нэрт зохиолч, билэг оюуныхаа нөөцийг ард түмэндээ харамгүй хайрласан “нэвтэрхий толь” мэт соён гэгээрүүлэгч”-ийн буурийг аргагүй л зааж, өнөө ч гэсэн ихийг бүтээсээр, ажилласаар л байгаа нь бидний аз гэхэд болно.

Мэдээж Л.Түдэв судлал гэдэг том сэдэв, асуудал байгаа гэж би боддог. Хамгийн гол нь Л.Түдэвийн бодож санан, судлаж сэтгэж дэвшүүлсэн санааг хэрэгжүүлэх, өв сургаалиар нь хойч үеэ хүмүүжүүлэх их ажил байгаа юм. Эхлээд Л.Түдэвийн зохиол бүтээлийг судалцгаая. Амьдрал ахуйгаас эхлээд төрийн бодлогодоо тусган анхаарлаа хандуулцгаая хэмээн бүхнээ хандан уриалмаар байна.

 УИХ-ын гишүүн Д.Лүндээжанцан