САГЛАГАР МОД

Сүүлийн жилүүдэд роман бичлэгт чамгүй ахиц гарч зохиолч, яруу найрагч Г.Аюурзанын “Илбэ зэрэглээ” (2003), “Арван зүүдний өр” (2005), “Амь тавьж буй шувууны далавч” (2006), “Цуурайнаас төрөгсөд” (2007), “Бөөгийн домог” (2010), “Шүгдэн” (2012), “Хар цагаан улаан” (2014), “Судасны чимээ” (2015) болон зохиолч, яруу найрагч Б.Батрэгзэдмаагийн “Очир эрхшээгч” (2014), яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёогийн “Гэгээнтэн” (2012), “Шилийн Богд” (2015), зохиолч Н.Нагаанбуугийн “Алтайн тэнгэр” (2014), зохиолч Ц.Буянзаяагийн “Морин уруул” (2016).., гээд олон бүтээл хэвлэгдлээ.

            Зохиолч, яруу найрагч Г.Аюурзанын романуудад монгол үндэстэн түүний оршихуй хийгээд ирээдүйн тухай асуудлыг хөндөн тавих болов. “Бөөгийн домог” (2010) романд Буриадын мөхлийг Хагдай бөөгийн дүрээр үзүүлсэн нь сонирхолтой. Романд Монгол хийгээд Буриадын олон миф, домог, үлгэр, бэнсэн үлгэрүүдийг шигтгэн оруулсан нь зохиолыг туульслаг хийгээд бэлгэдэлт шинжтэй болгохыг зэрэгцээгээр өвөрмөц зохиомжтой болгосон буй. Түүнчлэн “Бөөгийн домог” романаас анзаарахгүй өнгөрөхийг аргагүй нэгэн зүйл бол “Монголын нууц товчоо”-ны нөлөө, тусгал юм.

            Дэлхийн улс орнуудын урлаг, уран зохиолын туурвил зүйд гипертекст буюу эх текст, эш бичвэр гэх ойлголт бий. Энэ тухай профессор С.Энхбаяр «Аль ч улс үндэстэнд тухайн ард түмэн болоод бүс нутгийн соёлын язгуур эх сурвалж, шавхагдашгүй ундарга, оюун санааны суурь үндэс, ариун өлгий болсон текстүүд байдаг. Постмодернизмд үүнийг гипертекст гэдэг томьёоллын дор авч үздэг. Жишээ нь барууны соёл иргэншил, оюун санааны эх сурвалж нь Библи бөгөөд өрнө дорны сонгодог урлаг утга зохиолыг Библийн үзэл санаагүйгээр төсөөлшгүй, ойлгож ухамсарлах боломж ч үгүй. Агуулгын хувьд ч тэр, уран сайхны хэлбэр бүтэц зохиомжийн хувьд ч тэр. Нэн ялангуяа модернизм болоод постмодернизмд энэ нь онцгой тод илэрдэг бөгөөд ерөөс аливаа бичгийн соёл уналт бууралт, шинэчлэл, сэргэн мандалт гэх мэт онцгой цикл үеүддээ өөрийн соёлын эх үндэс, язгуур эш сурвалж болсон гипертекстүүддээ ханддаг түгээмэл зүй тогтол бий…» (Энхбаяр.С. Утга зохиолын онол. УБ. 2011. Бэмби сан. хуудас 274) гэж дурдсан байдаг. Мөн үүнийгээ зохиолч Г.Аюурзанын бүтээлүүдтэй холбон «…2000 оноос хойш манай боловсролтой, уншдаг, сэтгэлгээний харьцангуй өндөр төвшинд гарсан уран бүтээлчид болох Д.Урианхай, Д.Батбаяр, Г.Аюурзана нарын бүтээлүүд “Нууц товчоо” болон, “Бодичария аватара”, “Очироор огтлогч” г,м соёл, ахуй, оюун санааны язгуур, шавхагдашгүй эх ундарга болсон гипертекстүүддээ эргэж хандах болсон нь чухамдаа ийм учиртай…» (Энхбаяр.С. Утга зохиолын онол. УБ. 2011. Бэмби сан. хуудас 275) хэмээжээ.

            “Бөөгийн домог” романд «…Тэнгэрийн дагинас эрт цагт хун шувуудын дүрээр энэ ертөнц үрүү нисэн ирээд зугаацдаг байж л дээ. Баргужин төхөмд нутагласан анхны эзэн Баргудай мэргэн баатар Байгал далайн уснаа шумбан наадаж асан дагинасын нэгний шувуун өмсгөлийг авч нуугаад түүнтэй гэрлэсэн домогтой. Тэрхүү хун ээжээс төрсөн хөвүүдээс буриадын гол овгууд удамласныг тэмдэглэн Туулайт арлын нэгэн цохионоо арван гурван хун шувууны дүрс сийлсэн буй. Баргудай мэргэний охин Баргужин гоог Хорь түмэдийн ноён Хорилардай мэргэнд эхнэр болгон өгснөөр тэдний гэрт эзэн Богд Чингис хааны ес дэх үеийн дээд эх Алан гоо мэндэлсэн түүхтэй. Тэгэхээр хун шувуун гарвал гэдэг нь гагц Буриадын биш, бүх монголчуудын уг шүтээн болой…» (Аюурзана.Г. Бөөгийн домог. УБ. 2010. Мөнхийн үсэг. хуудас 23-24) хэмээсэн нь Буриад домог хийгээд “Монголын нууц товчоо”-ны өгүүлэмж юм. Үүнийг “Монголын нууц товчоо”-нд «[7]…Добун мэргэн тэд иргэнд хүрвээс, үнэнхүү гоо сайн, алдар нэр ихтэй, Алан гоо нэртэй, хүнд өгөөгүй охин ажгуу.

[8]Тэд бөлөг иргэн бээр Хөл баргужин төхөмийн эзэн Баргудай мэргэний охин Баргужин гоо нэртэй охиныг Хорь түмэдийн ноён Хорилардай мэргэнээ өгсөн ажгуу. Хорь түмэдийн газраа Ариг уснаа Хорилардай мэргэний Баргужин гоогоос төрсөн Алан гоо нэрт охин тэр…» (Академич Ш.Бира нар. Монголын нууц товчоо. Сонгомол эх. УБ. 2005. Мөнхийн үсэг. хуудас 164) гэсэн буй. “Монголын нууц товчоо”-нд ийн өгүүлснийг зохиолч Г.Аюурзана бээр «…Хөл Баргужин төхөм нэрэнд буй “”kӧƖ” нь Байгал далайг, “barγjin töküm” нь Баргажан голын хөндий (Баргузинская долина) –г зааж байна. Ойн иргэдэд багтаж асан Буриад (239) түмэн нь Баабай бух (Бөрт Чоно гэдэг шиг домгийн эцэг, хожим нь шүтээн болсон) язгуурт Баргудайн удам Алангоогоор дамжаад Бодончарын нагац дээдэс болно…» (Аюурзана.Г. Тэнгэрийн судар. УБ. 2016. GÜN publishing. хуудас 27) хэмээжээ. Байгал далай гэдгийн ”kӧƖ” Хөвсгөл далай гэдгийн ”kӧƖ”  нь мөн нэг үг бөгөөд Хөвсгөл нуурын “hӧbsü” Увс нуурын “ubsu” гэдэг ч нэг л үг. Эндээс үзвэл “Бөөгийн домог” роман нь “Монголын нууц товчоо”-ноос салбарласан бүтээл, Нууц товчоонд дурдаагүй домог зэргээр өгүүлэмжийг баяжуулсан зохиол болох нь харагдаж буй юм. Түүнчлэн Буриад бол монголын нагац гэсэн санаа байгаа бөгөөд нагац гэдэг бол эхийн тал. “Улсын эх нагац” гэх үг, “Ам нь гэмтсэн хүүхдийг нагацын хазаарын амгайгаар домнох” ёс зэрэг нь цөм нарийн учиртай бөгөөд эхийн тал гэдэг бол өрнөөс нь унаж, өрцнөөс нь тасарсан гэдгээрээ гарцаагүй үнэн төрөл агаад эрт баларлаг үеийн эхийн эрхт ёсны ч улбаа буй. Үүнийг “Бөөгийн домог” романд ийн шигтгэжээ.

            Түүнчлэн ”Бөөгийн домог” романд «…Гашуудлын дуу даанч хөөрхийлөлтэй тул сүүлдээ Сарны тэвчээр барагджээ. Нэгэн шөнө сэрүүн гэрлээр дамжин үл таних эр газарт буун ирж аргадсан бөгөөд улмаар бүсгүй мөнөөх сарны хүнээс хүүхэд олжээ…» (Аюурзана.Г. Бөөгийн домог. УБ. 2010. Мөнхийн үсэг. хуудас 35) гэсэн нь “Монголын нууц товчоо”-ны “[21] Шөнө бүр цэгээн шар хүн гэрийн өрх, тотгын зайгаар орж ирээд, хэвлийг минь илж, гэгээ гэрэл нь хэвлийд минь шингэх бүлгээ. Гарахдаа, наран сарны хилээр (заагаар) шар нохой мэт шарвалзан гарах бүлгээ. Та нар дэмий яахан өгүүлнэ. Тэр тэмдгээр ухаж үзвэл, тэнгэрийн хөвүүд буйза…” (Академич Ш.Бира нар. Монголын нууц товчоо. Сонгомол эх. УБ. 2005. Мөнхийн үсэг. хуудас 166) гэсэн нь хүмүүнийг тэнгэр язгуурт хамааруулах хийгээд шар нохойг эрхэмлэн үзэх, улмаар чоныг нохой хэмээн эерүүлэн нэрлэх зэрэг хорио цээр, сүнс сүлдэрийн уугуул байгуул үзэлтэй гүн холбогдож байна. Өрнө дахинд ч ийм үзэл буйг “…18 Now the origin of Jesus Christ was in this way: His mother, Mary, after she had been engaged to Joseph, before they came together, was found to be with child of the Holy Spirit…” (Библи. Матай 18) буюу “18 … Есүс Христийн үүсэл ийн болой: Түүний эх Мария нь Иосифт сүйлэгдээд дэр нэгтгэхийн урьд тэр Ариун Сүнснээс жирэмсэн болсон нь мэдэгдэв…” (Библи. Матай 18) гэснээс үзэж болно. Энэ нь гипертекстүүдийн нийтлэг тал, хүн төрөлхтөний танихуй хийгээд гарал үүсвэрийн тухай болой. Энэ санаа Буриадын домог зүй, гарвалд ийн туссан байдгийг Зохиолч Г.Аюурзана романдаа оруулсан нь гипертекстийн хэв загвар, “Монголын нууц товчоо”-ны орчин цагжсан тайлал, тайлбар, эш гарвалтай болохыг нь харуулж байна.

            Энэ мэт “Монголын нууц товчоо”-ны уламжлал, “Монголын нууц товчоо” хэмээх саглагар модноос салбарласан олон дүр дүрслэл байхаас гадна монголын домог зүй, баларлаг үеийн миф үлгэрүүдтэй холбогдох дүр дүрслэгээ оруулбарууд байгааг үзэж болох юм. Тухайлбал: “…Хоёр жилийн өмнөөс л биеэ орхин тэнгэр өөд нисч байна, эсвэл газар цөмөрчихөөд хөндий доогуур нь гүйж байна хэмээн зүүдлэх болсон хөвгүүн сүүлдээ унтаа, сэрүүн хоёроо ялгахгүйд хүрэв…” (Аюурзана.Г. Бөөгийн домог. УБ. 2010. Мөнхийн үсэг. хуудас 51) гэх бөөгийн хийрэнгийн тухай дүрслэл, «…”Тэр модыг харж байна уу?” гэж өвөө нь асуув. Хуурай голын цаана нэг их том, хувхай мод үзэгдэнэ. “Тэр бол чиний тахих ёстой мод шүү” гэж өвөө нь хэлээд “Одоо буцъя” гэжээ…» (Аюурзана.Г. Бөөгийн домог. УБ. 2010. Мөнхийн үсэг. хуудас 55) гэсэн нь мөн бөөгийн ёсны гурван тивийг нэвт ургасан туру мод, “Монголын нууц товчоо”-нд байдаг «[57]…Хутулаг хаан өргөмжлөөд, Хорхонагийн саглагар мод тойрон  Хавиргандаа

Өвчин ортол дэвсэв…»

(Академич Ш.Бира нар. Монголын нууц товчоо. Сонгомол эх. УБ. 2005. Мөнхийн үсэг. хуудас 170) гэх буюу «[117]…Хорхонаг жубурын Хулдгар хуны өвөрт саглагар модноо анд бололцон амраглалдаж, хуримлан тойлон, (найрлан) жаргалдаж, шөнө нэгэн хөнжилдөө хонох бүлгээ…» (Академич Ш.Бира нар. Монголын нууц товчоо. Сонгомол эх. УБ. 2005. Мөнхийн үсэг. хуудас 190) гэхэд дурдагдаж буй саглагар модны дүрслэлүүд цөм гол модны тухай нэгэн дүрслэл буюу. Гол мод нэртэй газруудаас ямагт эртний булш бунхан олддог болох нь архелогичдын судалгаагаар батлагддаг бөгөөд хамгийн тодорхой баримт гэвэл Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын Гол модны булшнаас олдсон Хүннүгийн үеийн олдвор юм. Ер нь ой модыг шүтэх, тодорхой нэгэн өтгөн саглагар модыг шүтэх үзэл нь нэн эртний улбаатай агаад өрнө дахинд ч ийм үзэл ойлголт байдгийг Ж.Ж.Фрэйзер “Алтан гишүү” номдоо «…Онгон шүтлэгт славянчууд басхүү ой мод, төглийг шүтэж биширдэг байжээ. Литовчууд XIY зууны сүүл үед л христос шашин уруу хандсан бөгөөд энэ үед ой мод шүтэх явдал тэдэнд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн хэвээр байжээ. Тэдний нэг хэсэг нь асар их царс модыг, бас зөн билгийн увдис хүчийг олж авдаг бусад том саглагар модыг шүтэж байлаа…» (Фрэйзер.Ж.Ж Алтан гишүү. УБ. 2011. Монсудар. хуудас 123) гэсэн байдаг ба мөн «…Сенегалаас Нигер хүртэл баруун Африкийнхан тэр чигээрээ бовальник модонд (silk-cotton trees) сүсэг бишрэлтэй ханддаг, энэ мод хавь орчныхоо бусад модноос хамаагүй өндөр урган, гайхамшигтай сүрлэг харагддаг. Бовальник мод нь бурхад болон сүнсний орон газар болж байдаг хэмээн үзэх бөлгөө…» (Фрэйзер.Ж.Ж Алтан гишүү. УБ. 2011. Монсудар. хуудас 125) гэх мэтээр эртний шүтлэг бишрэлд модыг тухайлан үзэж ирснийг тэмдэглэсэн байдаг. Энэтхэг болон дорнын зарим оронд модтой гэр бүл болох зан үйл байдаг бөгөөд Буддын анимизмаас өмнө модыг сүнстэй хэмээн үзэж байсныг Германы бэлгэ зүйч Маннхарт батлан тэмдэглэжээ. Эдгээр баримтууд нь Өрнө, Дорны олон үндэстний шүтлэг бишрэл, түүх домог, гипертекстүүдэд адил төстэй талууд байсныг нотлоод зогсохгүй Монголчууд нь дэлхийн ууган үндэстнүүдийн нэг, мөн өөрийн онцлог бүхий домог зүйн системтэй, эш бичвэртэй ард түмэн гэдгийг харуулж байгааг тэмдэглэх ёстой.

            Үүгээр зогсохгүй “Бөөгийн домог” романд олон монгол туургатны домог түүхээс оруулсан нь ихээхэн баялаг дүрслэлтэй болгож байгаа ба нэгэн жишээ дурдвал: «…Тэр дундаас морин хуурын тухай тува домог Тэнгист тун сонин санагдсан юм. Тува, ойрад, алтайчууд хуураа экэл, игил хэмээдэг бөгөөд энэ нь “эг”, “эргээд ир” гэсэн утгатай юм санж:

            Эрт цагт нэгэн хүн түлээний гишүү түүхээр ууланд явж л дээ. Гэтэл агуйгаас сайхан аялгуу дуурсаж сонсогдов гэнэ. Үүрч багласан гишүүгээ орхичихоод, мөнөөх агуй уруу шагайвал тэнд уулын савдаг суучихсан, огт харагдаагүй этгээд хөгжим тоглож байх юм гэнэ. Хуурдаж буй аялгууны сайханд автаад мөнөөх хүн бүхнийг умартан жаал чагнажээ. Хэсэг саатсаны эцэст тэрээр гэнэтхэн гэр орноо санагалзаад арга буюу босч. Агуйн үүдэнд орхисон түлээгээ хамж авахдаа санаандгүй мөнөөх хуурыг бас тэврээд харьсан байна. Хот айл уруу очтол гэр нь алга төдийгүй таньж мэдэх улс амьтан тэр хавьд нэг ч үгүй гэнэ. Гэр орныхоо тухай асууж сурагласан ч, төрөл садныг нь таних байтугай сургийг нь хэлэх хүн тааралдсангүй. Харин нэгэн өндөр настай өвгөн л олоон жилийн өмнө, түүнийг жаахан хүүхэд ахуйд, эндхийн нэг хүн уул руу түлээнд яваад эргэж ирээгүй тухай ярьцгааж байсныг санажээ. Онгод савдагийн хуурдахыг чагнан сатаарч суух зуур нь хүний амьдралын бүхэл бүтэн үе улирсан болохыг тэр хүн сая л ухаарчээ…» (Аюурзана.Г. Бөөгийн домог. УБ. 2010. Мөнхийн үсэг. хуудас 47-48) гэсэн тува домог юм. Монгол туургатны энэ домог нь эртний Грек, Ромын сайхан дуут сиренүүдийн мифтэй сүлбэгдэхийн зэрэгцээгээр бөө болох, хуурч болохын учир зүйтэй ч холбогдох аж. Энэ тухай профессор С.Дулам хуурч болохын тулд гурван замын юмуу, гурван голын бэлчирт гурван шөнө дараалан морин төөлэй зайдлан жолоо барин хуур, хуучир товшиж уул усны савдаг, шивдэг, навдагийг аргадан онгод сахиуснаас увдис авдаг байсан тухай өгүүлээд: «…Анх гарлаасаа энэ нь тухайн хөгжмийн зэмсгийн эзэн-онгонд өргөсөн өргөл мөн ажээ. Бидний бодлоор энэ зан үйл нь бөө нэрийн удган заарин болдог увдис авах, чанар хийх, даваа давах ёс ёслолтой хэв загвар, утга үүрэг, бэлгэдлийн хувьд нэн төслөг бөгөөд анх эртний цагтаа энэ нь нэгэн үүсэл гаралтай байсан хэмээн үзэж болмоор билээ…» (Дулам.С. Монгол домог зүйн дүр. УБ. 2009. Битпресс. хуудас 298) гэсэн байдаг.

Ийнхүү “Бөөгийн домог” романы олон дүрслэл оруулбарууд Буриад зон хийгээд монгол түмний үүсэл гарал, уг эштэй олон шижмээр холбогдох, өргөн цараатай, “Монголын нууц товчоо” хэмээх гипертекстээс улбаатай бүтээл төдийгүй манай уран зохиолын роман бичлэгт шинэ хийгээд роман бичлэгийн хөгжлийг алхам урагшлуулсан зохиол юм.

Академич Ц.Дамдинсүрэн абугуайн “Монголын нууц товчоо”-ны өмнөтгөлдөө «саглагар мод» хэмээн дурдсанчлан Нууц товчоо хэмээх энэхүү саглагар модтой холбогдох дараагийн бүтээл бол зохиолч, яруу найрагч Ц.Буянзаяагийн “Морин уруул” роман.

Уг бүтээлд монголчуудын туулсан амьдрал хийгээд нийгэм ахуйн өөрчлөлтийг Дэгмид гэх багийн бага эмчийн дүрд уян үзүүлэхдээ хүнийг нийгмийн амьтан гэдэг боловч яг үнэндээ байгалийн л амьтан байдаг жам ёсыг дүрсэлжээ. Ингэхдээ хүн багадаа байгалийн амьтан байгаад амьдралын хийгээд насны дунд үедээ нийгэм үрүү хандах боловч нас өтлөхийн хэрээр эргээд л байгальдаа зохирдог болохыг нь ялангуяа нүүдэлчин монгол хүнд ийм шинж давамгай байдгийг Дэгмидийн дүрээр гаргасан аж. Сав, шим ертөнц дахинаа галт амьтан, нарны толбо, луу, хөх манан.., гээд учир нь үл танигдах үй олон үзэгдэл юмс буйн адил хүний сэтгэлд ч учир нь үл мэдэгдэх өөрөө үл тайлбарлан чадах олон үзэгдэл буйг Дэгмидийн нутагтаа яагаад үлдсэнээ, Сэржмааг яагаад байнга хажуудаа байгаа мэтээр сэтгэдэг зэргээ өөрөө хэлж мэдэхгүй байгаагаар үзүүлсэн буй. Энгийн хэл найруулгаар яг л өнөөгийн амьдралын дүр зургийг бүтээсэн нь романыг үнэмшилтэй болгож байгаа бол эртний улбаатай домог хууч яриануудыг шигтгэсэн нь романыг уран болгожээ. Тодруулбал “Морин уруул” романд: «…Тэр явдал яг энэ Хүдрэнгийн голын эхэнд болсон юм. Тэр үед Дэгмидэд нэг их сайхан сэнгэнэсэн хүйтэн юм уух сэдэл төрөөд, тэгээд байж суух аргагүй болсон аазгайгаа дарахын тулд санаанд нь бууснаар Хүдрэнгийн голын эхэнд шуугиулж ирсэн билээ. Хүдрэнгийн голын ус тэгэхэд үнэхээр сэнгэсэн сайхан амтаараа сэрүү татуулан Дэгмидийн аазгайг дарж өгч билээ. Тийнхүү Дэгмидийг аазгайгаа дарж суун ахуйд Хүдрэнгийн голын эхэнд гундсан шарга морьтой өвөгжөөр эр мөн л хавцал өгсөн ирсэн юм. Тэр хүн Дэгмидтэй мэнд мэдэв үү үгүй юу дөрвөн хөллөж аваад Хүдрэнгийн голын уснаас яг л цангасан адуу шиг залгилж гарсан билээ. Эг маггүй ус ууж аваад сэтгэл нь ханасны дараа тэр хүн мод толгойгоо гарган тамхи нэрж баахан бодол болон сууж байгаад Дэгмидээс ойр зуурын яриа өдөж билээ…» (Буянзаяа.Ц. Морин уруул. УБ. 2015. Хөх Монгол Принтинг. хуудас 45) хэмээн дүрсэлсэн буй. Зохиолын гол дүр Дэгмид энэхүү болсон явдлынхаа тухай зохиолын өөр нэгэн дүр болох Насан өвгөнд ярихад өвгөн: «…Ээ базарваань. Чи чинь Бичигт хайрханы лус савдагтай таарсан байна шүү дээ. Чи их хувьтай хүн юм. Баргийн хүнд Бичигт хайрханы эзэн харагддаггүй юм гэнэ билээ. Бичигт хайрханы савдагийг тийм нэг гундсан шарга морьтой, гандсан цагаан дээлтэй өвгөн байдаг гэж ярьдаг юм…» (Буянзаяа.Ц. Морин уруул. УБ. 2015. Хөх Монгол Принтинг. хуудас 46-47) гэнэ. Энэ нь романы нэлээд өгүүлэмжийг эзлэн буй домог, үлгэрийн уламжлал, бөө мөргөлийн ёсон хийгээд уул усны эзэн түүний тайлга тахилгын зан үйлтэй холбогдох юм. Бөө мөргөлийн ёс хийгээд эртний сэтгэлгээнд бүхий л уул, ус тэргүүтнийг цөм өөр өөрийн эзэнтэй хэмээн үздэг агаад эдүгээгийн Улаанбаатар хотыг тойрон буй хүрээ дөрвөн уулын эздийн талаар профессор, бэлгэ зүйч С.Дулам «…Нэгдэх охин анхны аюулыг анхлан зайлуулснаараа “урд уулын савдаг анчин эр болоосой” гээд явчихсан гэнэ. Тэр цагаас хойш Богд уул ан гөрөөндөө харамгүй, худал хулгайд дургүй настай анчин эр савдагтай болсон гэнэ. Хоёр дахь охин хөнөөлийг хөөсөн хөх чоно болсон учир “Сонгино уулын савдаг сахиус болъё” гээд явсан гэнэ. Тэрнээс хойш Сонгино уул догшин /хөх чоно/ савдагтай уул болсон гэнэ. Гурав дахь охин эрдэмтэй хүн болж ирсэн гурав дахь чөтгөрийг дарсан учир “эрдэм номыг дээдэлсэн эрдмийн савдаг болж Чингэлтэй уулыг чимж явъя” гээд явснаас Чингэлтэй уулыг ном эрдмийн улс шүтдэг болсон гэнэ. Дөрөв дэх охин баруун урдаас байлдахаар ирсэн хорлолыг хариулсан учир “Баатар эрийн сахиус болж Баянзүрх уулын савдаг болъё” гэж явснаас Баянзүрх уул цэрэг эрст ээлтэй туг тахиж эртнээс цэрэг суурьшдаг болсон гэнэ…» (Дулам.С. Хүрээ дөрвөн уулын тахилга, бэлгэдэл. УБ. 2004. Мөнхийн үсэг. хуудас 9) гэсэн буй. Энэ мэт баримтууд нь Ц.Буянзаяагийн “Морин уруул” романыг домог зүй, аман уламжлал хийгээд нүүдэлчдийн язгуур сэтгэлгээтэй уяж байгаа бол “Монголын нууц товчоо”-ны уламжлалыг нь: «Үнэхээр гэрлэн биет хүмүүнээс хүүхэд олно гэж байх уу? Энэ асуултыг Дэгмид өөрөө өөртөө тавихаас аргагүй байдалд хүрчээ. Түүний олж авсан мэргэжил, мэдлэг бол шууд үгүй гэсэн хариултыг л тэр дор нь өгнө. Тэгвэл Алунгоо эх яагаад ийм үгийг хүүхдүүддээ хэлэх болов. Алунгоо эх худлаа хэлсэн байх уу, эс бөгөөс Алунгоо эхийн тухай “Нууц товчоо” дахь тэр өгүүлэмж домог байсан хэрэг үү. Эсхүл Нууц товчоог бичиглэн суугч нэр үл мэдэгдэх тэр нэгэн хүмүүн санаан зоргоор зохион өгүүлэв үү?…» (Буянзаяа.Ц. Морин уруул. УБ. 2015. Хөх Монгол Принтинг. хуудас 50) зэрэг баримтуудаас харж болно. Улмаар «…Монголын аугаа хаадын эмэг эх Алунгоо, Хүдрэнгийн голын жирийн нэг эмэгтэй хоёрт гэхдээ адил зүйл байна аа. Тэд хоёул тав таван хүүтэй. Эхний хоёр хүүгийнх нь эцэг гэгддэг хүмүүс байдаг. Харин сүүлийн гурван хүүхдийнх нь эцэг хэн болох нь таамаг төдий ч сураггүй аж. Өрх толгойлсон ганц бие бүсгүй хүн тавын таван хүүгээ өсгөх гэж ямархан зам туулдаг гэдгийг Дэгмид Долзодын амьдралаас харсан…» (Буянзаяа.Ц. Морин уруул. УБ. 2015. Хөх Монгол Принтинг. хуудас 50) гэж өгүүлэн Нууц товчооны домог зүйн өгүүлэмжийг орчин цагийн амьдралтай уян нийлэгшүүлээд алив өгүүлэмж дүрслэлүүддээ, тодруулбаас галт амьтан гэж юу байсан, хөх манан яагаад татсан, машинтай хүмүүстэй юу тааралдсан, Долзодын бага хүү хэний хүүхэд болох зэрэгт эцсийн хариулт өгөлгүй үлдээсэн нь “Морин уруул” романы онцлог, зохиолч Ц.Буянзаяагийн зохиомжийн шийдэл төдийгүй амьдрал, хүний оршихуйн эгэл энгийн мэт хэрнээ давтагдашгүй мөн чанарыг харуулж байна.

Монгол үндэстний соёлын онцгой шилжилтийн үе, алив үндэстний олон соёлуудын мөргөлдөөн, даяарчлалын эрин үед бусад үндэстнээс ялгаран үлдэх мөн чанар нь гагцхүү бидний гипертекстүүдэд л буюу “Монголын нууц товчоо”, “Гэсэр”, “Жангар”, эртний олон баатарлаг туульс, домог зүйн тогтолцоо, буддын олон судруудад л оршин буйг энэ мэт уран бүтээлүүд хоорондын уялдаа холбоо, харилцан хамаарлаас үзэж болохоор байна. Даяарчлалын үр дүнд соёл хоорондын тулгаралт үүслээ. Энэ тулгаралтыг бид өөрийн мориор буюу гипертекстүүдээрээ даван гарч үлдэхийн мөн чанарыг эдгээр бүтээлүүд номлож байна.

Социализмын үед ЗХУ-ын зохиолчдоос уран бүтээлчээр суралцаж байгаа нь энэ хэмээн Дөлгөөн Доныг Тунгалаг Тамир болгох, Ч.Айтматовын “Далайн хөвөөний алаг хав толгой” туужийг Д.Мягмар “Үер” нэрээр монголжуулах зэрэг нь манай том хэлбэрийн үргэлжилсэн үгийн зохиолын хөгжилд түлхэц өгөхөөсөө илүү хөгжлийг нь боомилж байсныг эдүгээ үзэж болох юм.

Харин ХХI эхэн дээр манай энэ цаг үеийн томоохон уран бүтээлчид өөрийн ард түмэн, нийт монгол туургатныхаа гипертекстүүд үрүү ийнхүү эргэн хандаж оршин буй цаг үеийнхээ хөрсөнд буулган идээшүүлж байгаа нь манай роман бичлэгт төдийгүй нийт уран зохиолын хөгжилд нааштай үр дүн авчрах нь эргэлзээгүй. Ийн үзвээс уг хоёр роман нь “Монголын нууц товчоо” хэмээх саглагар модны салаа мөчир нь буюу.