Ус бохирдуулсны төлбөрийг нөхөж авах уу?

Дэлхий дахинаа усны хомсдлыг багасгахын тулд НҮБ-аас 2017 оныг “Хаягдал ус” хэмээн зарласан. Усны төлөөх дайн эхэлсэн энэ цаг үед хаягдал усыг дахин ашиглах уриаг дэвшүүлсэн нь энэ. Монгол орны хувьд ч усны хомсдол аль эрт нүүрлэснийг эрдэмтэн судлаачид анхааруулсаар улиг болов. Дэлхийн хэмжээнд жилд 5.5 тэрбум шоо метр ус хаягддаг бол Монгол Улс 500-600 сая шоо метр ус хэрэглэн түүнийхээ 90 гаруй хувь буюу 470 сая шоо метр бохир усыг зүгээр л хөрсөнд шингээдэг тухай саяхан болж өнгөрсөн “Дэлхийн усны өдөр”-өөр Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамнаас танилцуулав.

Үнэндээ монголчууд усны үнэ цэнийг мэддэггүй ард түмэн. Хилийн чанадад усны төлөө улс үндэстэн хэрхэн дайтаж, мөхөж байгаа нь бидэнд зүгээр л сансрын явдал. Тийм ч учраас гэрийнхээ хаяагаар, хойд жалганд, уулын хормойг ороосон гол, мөрөн мөнхийн юм шиг сэтгэж дээр дооргүй, эрхтэн дархтангүй чандмань эрдэнэ болсон усаа зүй зохисгүй хэрэглэхийг зөвшөөрдөг болжээ. Бидний хэрэглэж буй усны эх үүсвэр гүний болон гадаргынх. Тэгвэл усны нийт нөөцийн хоёр хүрэхгүй хувийг эзэлдэг газрын доорх усаар нийт хэрэгцээнийхээ 80 хувийг хангадаг судалгааг Усны ассоциацийн тэргүүн, доктор Д.Батмөнх танилцуулж байв. Харин үлдсэн 20 хувь нь гадаргын усыг ашигладаг. Тэр дундаа уул уурхайн салбарт гэхэд жилд 100 гаруй сая шоо метр ус хэрэглэгддэг гэж байна. Энэ нь Монгол Улсын усны жилийн хэрэглээний тав хуваасны нэг хувь гэсэн үг. Гэтэл уул уурхайнхны усны төлбөрт өгч буй хэмжээ нь тэнгэр газар шиг ялгасан хууль тогтоомжтой. Энэ мэтчилэн чандмань эрдэнэ болсон усаа хайр гамгүй хэрэглэж, түүнээс олох ашгаа ч бүрэн авч чадахгүй жил аргацаасаар усны салбарт маш том асуудал бугших болсныг хүн бүр сануулах болов. Усны нөөцийн нарийвчилсан судалгаанаас эхлээд усны нөөцийг хамгаалах, нэмэгдүүлэх бодлого байгаа онохоо больсон гэдэг. Үүний гороор бид 2021 он гэхэд усны нөөцийн хомсдолд орох прогнозыг БОАЖЯ-наас гаргажээ. Ялангуяа Улаанбаатар болон говийн бүсэд усны нөөцийн хомсдол маш хурдтай үргэлжилж байгааг мэргэжлийнхэн тогтоосон байна.

Усны зохисгүй хэрэглээг гааруулж буй олон хүчин зүйл бий. Үүний нэг нь ус бохирдуулсны төлбөрийн асуудал юм. Ус хэрэглэж буй бүх субьект ус бохирдуулагч гэж үзэх болох. Дээр дурдсанаар Монгол орны усны жилийн хэрэглээний 90 гаруй хувь буюу 470 сая шоо метр бохир ус хаягдаж байгаа юм. Гэтэл ус бохирдуулсны төлбөрийг төлж буй нэг ч иргэн, аж ахуйн нэг өнөөдрийг хүртэл алга. Үүнийг Ус бохирдуулсны төлбөрийн тухай хуулийн хэрэгжилт хангалтгүй байгаатай холбон тайлбарлах хүмүүс байна. Энэ хуулийг олон жил ярьсны эцэст 2012 онд УИХ-аар баталсан ч дагалдан гарах журамгүй гэх шалтгаанаар эдүгээ хүртэл хэрэгжихгүй, байгаль орчинд учирсан хор хохирол, ус бохирдуулсны төлөө хэн ч хариуцлага хүлээгээгүй юм. Ялангуяа уул уурхай, үйлдвэрлэлийн салбарт хортой бодисоор ус бохирдуулж буй аж ахуйн нэгжүүдэд боломж болсоор өнөөг хүрчээ. Тиймээс энэ асуудлаар Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамны хэлтсийн дарга Л.Эрдэнэбулганаас тодруулав. Тэрээр 2012 онд батлагдсан хуулийг журамгүйгээр хэрэгжүүлэх боломжгүй байсаар хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах шаардлагатай болсныг хэлж байна. Энэ талаар Л.Эрдэнэбулган “Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамнаас Засгийн газарт Ус бохирдуулсны төлбөрийн тухай хуулийн журам батлах талаарх саналыг өнгөрсөн хугацаанд 3-4 удаа хүргүүлсэн байсан. Гэвч журам баталснаар эдийн засгийн хүндрэлтэй үед аж ахуйн нэгжүүдэд олон төрлийн татвар нэмэгдэх дарамт болно гэсэн улс төрийн шалтгаанаар хойшилж ирсэн. Бидний хувьд журам гаргах талаар нэлээд судалсан. Одоо бол хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах нь зүйтэй гэсэн саналаар хуулийн төсөл боловсруулж байна. Бохирдуулсны төлбөр гэж аж ахуйн нэгжүүдэд багагүй мөнгө төлөх болдог. Олон улсад бол аажмаар эхэлдэг. Жишээ нь Малайзад ганцхан бодисоос эхлээд төлбөрөө авч эхлээд өнөөдөр гэхэд олон бодисын төлбөр авах болсон. Үнийн хувьд ч багаар эхэлж Засгийн газар нь нэмэгдүүлж явдаг тогтолцоотой. Ингэснээр аж ахуйн нэгжүүдэд ачаалал бага үүрүүлэх, нөгөө талаар байгаль орчныг хамгаалж усны бохирдлын хэмжээг бууруулах гэсэн хоёр үндсэн асуудлыг нэгтгэж үнийг бууруулах нь зүйтэй гэж шийдсэн” гэлээ.

2012 онд батлагдсан Ус бохирдуулсны төлбөрийн тухай хуульд бохирдуулагч бодисыг тав ангилан төлбөр ногдуулахаар тусгасан байдаг. Салбарын яамны мэргэжилтний хэлснээр хуулийг шинэчлэхээр болсон гэж байна. Түүнчлэн хуулийн төслийг УИХ-ын Хаврын чуулганаар багтаан хэлэлцүүлэх төлөвлөгөөтэй байгааг ч тэрээр хэлсэн.

Ямартаа ч олон жил ажил хэрэг болоогүй, бүр хууль нь гараад ч хэрэгжээгүй асуудалд удахгүй шийдэл гарах нь. Гэхдээ одоо ажил хэрэг болох нь гээд орхиж болохгүй. Ус бол Монгол Улсаар тогтохгүй хүн төрөлхтөнд стратегийн ач холбогдолтой. Нэгэнт хэрэглэж, бохирдуулж байгаа хэнбугай ч үүрэг хариуцлага хүлээх ёстой. Тэдний нуруун дээр ачаа нэмэгдэнэ гэх өнөө маргаашаа бодсон өчүүхэн шалтгаан ирээдүйд Монгол орныг усны хомдсолд аваачих гүүр болох ёсгүй. Тиймээс Ус бохирдуулсны төлбөрийн тухай хууль хэрэгжиж эхэлсэн он тооллоос өнөөг хүртэлх хугацааны төлбөрийн тооцоог гаргаж хариуцах эзэнд нь үүрүүлэх учиртай. Одоо боловсруулж буй хуулийн төслийг ч 2012 оны хууль шиг царцаахгүйгээр холбогдох хүмүүс нь сэтгэл зүтгэлтэй, төр түмний өмнө хүлээсэн үүрэг, тангарагтаа үнэнчээр ажиллахыг хүлээж байна.