Шоронд ял эдэлж буй ялтантай тохиролцон, хүн амины хэргийг хүлээлгэх боломж бий юу?

Албан тасалгаа, зочид буудлын өрөө, айлын гэр, шоронгийн уулзалтын байр, онцгой дэглэмийн өргөст тортой хашаанд уулзсан 20 гаруй хүний уйлж чичирсэн, харамсан гашуудсан, гомдож цөхөрсөн хоолойгоор ярьсан яриа, бас тэр хүмүүсийн өөрсдийнхөө гараар бичиж нулимсанд нь халтартан нүүсэн өргөдөл, гомдол, захидал мэдээллээс үзвэл дээр дурдсан гажуудал манайд үнэхээр байгаа мэт санагдлаа.

Зөвхөн нэгэн хэргийн эргэн тойронд  юу яригдаж байгааг аваад үзье. 1982 оны 8-р сарын 26-27-нд  шилжиж шөнө Эрдэнэт хотын ойролцоо Булган аймгийн Ингэттолгойн сангийн аж ахуйн явуулын агент Дугархорлоо гэгч үл мэдэгдэх шалтгаанаар үхсэн байжээ. Чухал хэргийн мөрдөн байцаагчид болон нэртэй хуульчид оролцсон шуурхай групп бүх л шалтгалт, туршилт, шинжилгээг хийгээд амиа хорлосон хэрэг гэсэн дүгнэлт гаргажээ. Гэтэл энэ явдлаас хойш гурван жилийн дараа Эрдэнэт хотын хивсний үйлдвэрээс бусадтай бүлэглэн их хэмжээний хивс хулгайлан ашигласан хэрэгт 9 жилийн ял шийтгүүлээд Зүүнхараагийн чанга дэглэмтэй колонид ял эдлэхээр очоод байсан Жүгдэрийн Мягмар гэгч “Би хэдэн жилийн өмнө танил Буджав, Авирмэд, Уранчимэг нартай бүлэглэн агент Дугархорлоог алсан, тэр хэргийг үйлдэж байхыг Машбат, Чимидбалдирмаа нар харж байсан” гэж мэдүүлэг өгчээ. Ийнхүү хэрэгтэн  Ж.Мягмарын “гэрчилсэн” ноцтой гэмт этгээдүүдийг олж мөрдөн шалгах дуулиантай ажил эхэлж түүнийг Улсын прокурорын туслах, тусгай хяналтын хэлтсийн дарга Л.Отгонбаяр гардан удирдаж шийдвэрлэжээ. Мягмар, Авирмэд, Буджав нарт цаазаар авах ял ногдож, улмаар амь өршөөгдөж эдүгээ Авдрантын колонийн гянданд, Уранчимэг эмэгтэйчүүдийн чанга дэглэмтэй колонид 15 жилийн ялтай хоригдож байгаа ажээ.

Хүн амины хэргийг толгойлсон хэрэгт 15 жилийн хорих ял заагдсан энэ бүсгүй Баянзүрхийн колонид ял эдэлж байна. Хялганат хорооны мод боловсруулах үйлдвэрт ажлаа хийж байсан Ч.Уранчимэгийг 1985 оны 2-р сарын 16-ны өдөр ахмад цолтой нэг хүн гэнэт баривчилжээ. Улмаар прокурор Л.Отгонбаяр өрөөндөө дуудаж “Чи хүн алсан. Чамд 15 жилийн чанга ял өглөө” гэжээ. Бүсгүй гайхан дуу алдсан байна. Гэтэл Мягмарыг оруулж ирэн нүүрэлдүүлжээ. Хоригдол Мягмар “Биднийг архи уугаад сууж байхад энэ хүүхэн ирээд “Энд өчнөөн төчнөөн их мөнгөтэй агент явж байна. Тэрнийг алаад цөмөөрөө мөнгийг нь авъя” гэж хэлээд тэр хүнийг алуулсан. Би Уранчимэгтэй найз, хэзээний танил” гэжээ. Уранчимэг “Би мэдэхгүй, огт тийм юм болоогүй” гэж давтан давтан хэлсээр 300 хоногийг мөрдөнд өнгөрөөжээ. Мөрдөх хугацаанд Мягмартай нүүрэлдүүлэхэд “Энэ эмэгтэй л санаачилж хүн алуулсан. Түүнээс биш би алахгүй байсан” гэдэг ганц үгийг л тэр хэлж байжээ. Ж.Мягмарын үгийг батлуулах зорилгоор түүний архи ууж мөрийтэй тоглохдоо орогнож байсан, урьд 2-3 удаа ял шийтгүүлсэн, ажил төрөлгүй архинд орсон Тамара гэгчийг авчран Уранчимэгийг таних таниулга хийлгэжээ. Тамара ч “таньж” гэнэ. Бас Мягмар Уранчимэг хоёрыг нэг өрөөнд нэг удаа үлдээхэд “…Урнаа чи залуу хүн, би ч залуу хүн, ингээд хүлээчих, би гарсан хойноо бүх хохирлыг чинь бүтэн төлж өгнө. Чи эмэгтэй хүн, олон жил суухгүй. Бид нарын амийг л аваад гар. Эмэгтэй хүнээр, чамаар толгойлуулсан гэхээр чи ойлгож байгаа биз дээ. Бид гарсан хойноо чамайг харж үзнээ. Гэр орон барьж өгнө” гэжээ. “…1985 оны 6-р сарын дундуур Уранчимэгийг хоригдож байх үед шөнийн 11, 12 цагийн үед гэрт нь Мягмар очиж эхийг нь дуудаж гаргаад Уранчимэг надад ягаан дэвсгэртэй хар цоохор алчуур, шар саатай улаан капрон алчуур хоёрыг өгсөн гэж хэлээрэй. Тэгвэл танай охин амархан суллагдаж гарна. Манай ах Цэрэндондог гэдэг хүн таны охиныг мөрдөж байгаа. Ингээд л хэлчихвэл болно” гэжээ. Намайг ирснийг хэнд ч хэлж болохгүй шүү гэж Мягмар бас нэмж захижээ. Энэ тухай Уранчимэгийн ээж Н.Бүжинлхам ярьдаг аж. Дээр дурьдсан хоёр алчуурыг олоод тавьчихаач гэж Мягмар хоёр дахь удаагаа ирж Бүжинлхамаас гуйжээ. Эрдэнэт хотод байрын хүмүүжүүлэгчийн ажилтай Б.Батцэцэг ярихдаа “Хуучин танил Бүжинлхам гуай нэг өдөр улаан алчуур охинд маань хэрэг болоод байна. Охин минь хэрэг түвэгт орсон” гэхээр нь “Та юу ярьж байнаа, хэргийн учир олдоно. Ингэж явдаг чинь буруу гэж хэлсэн” гэж ярилаа.

Хорь гаруйхан настай Уранчимэг архагшсан ялтан Мягмарын үгээр ийнхүү хүн алсан ялтан болжээ. Уранчимэгийг хүн алахад удирдсан учир хорлосон агентын мөнгөнөөс 4000 төгрөг өгсөн гэсэн яриа шүүн таслах хурал дээр гэнэт гарч иржээ. Уранчимэг гэгч энэ бүсгүй 15 жилийн ялаасаа 4 жил 8 сарыг нь одоо эдлээд байна. Түүнд учир нь огт олдохгүй 6265 төгрөгийн төлбөр тавигдаад ялтны ажлын хөлснөөс суутгагдаж байгаа ажээ. Эх Бүжинлхам нь үүднээсээ хоймроо хүртэл бага шиг зургаан алхам, зүүнээс баруун тийш хоёрхон алхам өмгөр гэрт, одоо зургуулаа амьдарч байна. Уранчимэг “Би мөрдөнд байхдаа амиа хорлоё гэж санаад ханцуйгаараа хоолойгоо боож үзсэн. Гэвч хөгшин эх, хэдэн дүү, хоёр муу бүлтгэр хүүхдээ бодоод үхэж чадахгүй юм билээ. Яагаад ч үхэж болохгүй байсан шүү” гэж нулимсаа цувуулан ярив.

Эрдэнэт хотын хивсний комбинатын ажилчин энэ бүсгүй 1985 оны гуравдугаар сард гэнэт баривчлагджээ. Албадан саатуулах газар олон хоноод бүлэглэн хүн алж байхад харсан мөртлөө нуун дарагдуулж тэднээс 10 мянган төгрөгийн хахууль авч завшсан хэрэгт ороод байгаагаа Улсын прокурорын туслах Л.Отгонбаярын  амнаас анх дуулаад маш гайхаж хүн андуурч дээ гэж үзээд ийм хэргийг огт мэдэхгүй гэдгээ хэлэхэд “Битгий худлаа хэл. Чи хүн алахыг харсан” гэж тулгажээ. 72 цаг л байх ёстой албадан саатуулах газар 432 цаг хоригдсон Чимидбалдирмааг Ганц худагийн мөрдөнд шилжүүлэхээсээ өмнө Л.Отгонбаяр “10 мянган төгрөг авсан гээд гарынхаа үсгийг зураад хүлээсэн байхад чи төлөх биш. Ял ч авах биш. Зур!” гэж ятгаад “Эсвэл чи шоронд очоод хэвтэж бай” гэжээ. Ийнхүү 8 сарын турш мөрдөнд бие, сэтгэлийн зовлон эдэлж суухдаа үнэн олдох байх гэж горьдсоор байжээ. Хэрэг явдал гарах үед тэр Архангай аймгийн Хотонт суманд эцгийндээ байснаа хичнээн хэлэвч хуулийнхан хүлээж авсангүй. 1982 оны 8-р сарын 24-нд тавдугаар баазын жолооч Бадарчтай гарч 25-нд нутагтаа очиж, 28-ны өдөр тэндээсээ эргэсэн ажээ. Хотонтод байсныг нь хөдөлбөргүй гэрчлэх олон хүний нэг нь 8-р сарын 26-нд тэндхийн 4-р бригадын хоньчин,  улсын аварга малчин, АИХ-ын депутат Г.Лхагважав зааз хонио Чимидбалдирмаагийн эцэг Долгорт хүлээлгэн өгч байхад суудлын вагоноор Эрдэнэт хотод ирэхэд нь Чимидбалдирмаатай хамт ажилладаг Д.Лхагвадорж, Жамбаа, Алтанцэцэг, түүний нөхөр хамт иржээ. Гэтэл эдний хэнтэй нь ч хэрэг мөрдөгчид уулзаагүй байна. Намын гишүүн, залуу Лхагвадорж, Чимидбалдирмаатай хамт ирснээ яг үнэнээр нь мэдүүлтэл Отгонбаяр мэдүүлгийг нь урж хаяад “Чи үнэнээ хэл, хэлэхгүй бол хорино шүү, та хоёр эр эмийн холбоотой ч байж магадгүй” хэмээн хэлэх хэлэхгүй үгээр загнаж сүрдүүлж байгаад “Хамт ирээгүй, Чимидбалдирмаа худлаа хэлсэн” гэсэн мэдүүлэг авчээ. Сүүлд нь Д.Лхагвадорж энэ худал ташаа мэдүүлэг өгснөө шударгаар хүлээн намын гишүүний хувьд Намын Төв Хороонд бичсэн боловч 1986 оны 2-р сарын 13-нд хариу мэдэгдэх хуудас ирсэн нь “Таны өргөдөлд бичсэн зүйлийг судалж үзлээ. Чимидбалдирмаа нь Мягмар нарыг ноцтой гэмт хэрэг үйлдэх үед хамтран оролцсон болох нь бусад гэрчүүдийн мэдүүлгээр тогтоогдсон байна” гэжээ. Хэрэгтэн Ж.Мягмар “Хүн амины хэрэг гарах үед би Чимидбалдирмааг ПТУ (ТМС-ийн сурагчдын нийтийн байр)-ийн байрнаас мотоциклоор авчирсан” гэж өчиг өгснөөс Чимидбалдирмаа хэрэгт тийнхүү сэрдэгджээ. Гэтэл тэднийх тэр үед  тэнд байгаагүй, бүр 1981 оны 9-р сарын 21-нд өөр байранд шилжиж, шилжих хөдөлгөөнөө паспорт дээрээ тэмдэглүүлсэн байжээ. Хуулийнхан үүнийг шалгасангүй. Жирийн ажилчин бүсгүй Чимидбалдирмааг 210 хоног мөрдөөд эцэст нь ял тулган сонсгожээ. Чимидбалдирмаа тархи толгойны өвчтэй болж, ээж нь охиноо шоронд орсноос хойш сэтгэл санаагаар шаналан өвчилж, суллагдсанаас нь хойш жил шахам болоод нас баржээ.

Эрдэнэт хотын түргэн тусламжийн эмч байх үедээ 1985 оны 3-р сарын 5-нд Улсын прокурорын туслах, тусгай хяналтын хэлтсийн дарга Л.Отгонбаярын гарын үсэгтэй зарлан дуудах бичиг хүлээн авсан Ц.Машбат тэр л оройдоо галт тэргээр Улаанбаатар руу гарчээ. Гэтэл эмчийг хүн алсан этгээдийг хаацайлж эмнэлэгт хэвтүүлсэн хэрэг тулган байцаажээ. Эмч гайхаж цөхөрчээ. “Чи Мягмарыг хэдийд эмнэлэгт хэвтүүлснээ ярь. Чи архичин, архи тамхи хэрэглэдэг. Муу сайн эмч нарыг би мэдэж байна. Чамайг одоо шоронд хорино” гэж Л.Отгонбаяр тархи толгойгүй загнахад нь Машбат үнэхээр цочсон байна. Тэгтэл Засан хүмүүжүүлэх хөдөлмөрийн байгууллагуудыг удирдах газарт төлөөлөгч Цэрэндондог, Аюушжав нар дамжуулан байцаасаар дөч гарсан тэр эрийн нулимсыг үзэж, хэрэгтэн Мягмартай нүүрэлдүүлэхэд “эмнэлэгт хэвтэж байхдаа энэ эмчээр өвчний түүх дахин шинээр нээлгэсэн” гэж цаадах нь улайн цайм гүтгэжээ. Ингээд эмч Машбат хоригдол Ж.Мягмарыг хүн алах үед нь эмнэлэгт хэвтүүлж байгаад тухайн үед 1200 төгрөг, 5 шил архи авч сүүлд нь шинээр өвчний түүх нээж хуйвалдсан болж, ялд унагав. 40 гаруй хоног улсын прокурорын үүдийг сахин өдөр болгон байцаалгасны эцэст төв шоронд хоригдсон байна. Оюутан байхдаа тархины гэмтэл авч, хожим нь бүдүүн гэдэсний шархлаатай болсон Машбат мөрдөнд хэд хонохдоо хуучин өвчин сэдэрч үхлийн даваанд тулжээ. Машбат 8-р сард Мягмарын хэвтсэн өвчний түүхийг устгаж шатаасан мэт хэргийн эзэн болон хувирч, тийм бичиг үйлдэж байж шоронгоос арай чуу гарчээ.  Яагаад ийм хэрэг хүлээхэд хүрсэн юм бэ гэвэл Машбат “Мөрдөнгийн зовлонгоос амьд л гарч байвал юу ч гэж хэлсэн яах вэ гэж бодогддог юм билээ. Хүн амьд явбал үнэн олдоно гэж боддог юм шүү” гэж ярьж байна. 1200 төгрөг авсан гэдгийг хүлээлгэхээр гадуур сар гаруй байцаагаад Л.Отгонбаяр “хэрэв чамайг 1200 төгрөг авсан гэж хүлээхгүй бол дахин хориод тулгаж тасална. Хүлээвэл гэрт чинь явуулна” гэхэд нь шоронг яс махаараа мэдэрсэн эр 1200 төгрөг, архины хамт ялтан Мягмараас авсан гэж хүлээжээ. Хэдэн сарын дараа Машбат “Ж.Мягмар 8-р сарын 31-нд анх биеэ үзүүлснийг тэмдэглэсэн журналаа олж, үнэн баримт олсондоо баярлан Л.Отгонбаярыг Эрдэнэтэд очиход өгсөн боловч ямар ч хариугүй өнгөрчээ.

Үнэн хэрэг дээрээ бол Ж.Мягмар гэгч хүн амины хэрэг гарахад эмнэлэгт биш шоронд байсан тухай буцаж булзахааргүй баримт байжээ. Хивсний үйлдвэрийн ажилчин Цамбын Нямсүрэн “Анх би 1982 оны 8-р сарын 26-нд Эрдэнэтийн мөрдөнд цагдан хоригдохоор хүрч ирэхэд Мягмар “Нямсүрэн чи баригдаад ирэв үү!” гэж орилж байжээ. Мягмар тэр үед шоронд байсныг тэнд хоригдож байсан Гантулга гэдэг залуу ч гэрчилдэг аж. Нөгөө талаар Эрдэнэт хотын Нийгмийг аюулаас хамгаалах хэлтэст хадгалагдаж байгаа Эрдэнэт хотын урьдчилан хорих байранд 1982 онд цагдан хорьсон хүмүүсийн тогтоолд хавсаргасан материалын баримтад “Ж.Мягмарын 8 дугаар сарын 31-ны 16 цаг 30 минутад ТТС-ын эмч Энхтуяа авч явлаа” гэсэн бичиг байгаа ажээ. Мөн “9 дүгээр сарын 3-нд 21 цаг 50 минутад эмнэлэгт хэвтэхээр явлаа. Сэргийлэгч  Энхбаяр” гэсэн гарын үсэгтэй бичиг наалттай байгаад тоо үсэгний  ямар ч засвар байхгүйг бид үзлээ. Ингэхээр Ж.Мягмар  анх 8-р сарын 31-нд эмнэлэгт хэвтэхээр ирэхэд оргүй гэж буцаагаад 9-р сарын 3-ны шөнө дахин ирэхэд эмнэлэгт хэвтүүлжээ. Юу ч гэсэн агентын амь нас хохирсон орон цагт Мягмар гэгч гарцаагүй шоронд хоригдож байсан байна.

Хэрэг явдал өнгөрснөөс бүр хойш нэгдсэн эмнэлгийн бүх эмч нараар Машбатын талаар батлан даалт гаргуулах хурал хийлгэжээ. Хурал дээр худал хэрэг хүлээсэн тухайгаа Машбат ярьж, нөхөд нь Машбат яагаад ч ингэхгүй , хуулийн байгууллагад эсэргүүцэл бичье гэсэн санал ч гаргажээ. Ц.Машбат мөрдөнд сууснаас болж архаг өвчин  нь улам хүндэрч гурван удаа мэс засал хийлгэжээ. “Намайг Мягмарын гүтгэлэгээр ямар ч үндэсгүй 90 хоног мөрдөн хохироосон, мөн сүрдүүлж 1200 төгрөг төлүүлсэн, Улаанбаатар руу хоёр удаа дуудагдан очиж замын зардалд гарлага гарсан ийм хохирлыг минь төлүүлж, эмч хүний нэр төрийг хамгаалж өгөөч” гэж Машбат сонины газарт саяхан захидал бичжээ.

Хуулийн дээд мэргэжилтэй хүмүүс хүртэл дээр дурдсан хэрэгт холбогджээ. П.Цэндсүрэн Эрдэнэт хотын цагдан сэргийлэх хэлтсийн ахлах мөрдөн байцаагч, ахмад цолтой байжээ. Гэвч “Хүн алсан этгээдээс хээл хахууль авч, ноцтой гэмт хэрэг дарагдуулсан, энэ чинь хөдөлшгүй баримтаар нотлогдсон. Мягмар чамд хивсний хэрэгт мөрдөгдөж байхдаа 2 том хивс, хүн амины хэрэгт аргалаарай гэж 10 мянган төгрөг өгсөн байна” гэж Л.Отгонбаяр тулгажээ. Цэндсүрэн тийнхүү 225 хоног хоригдон мөрдөгдөж, яс арьс болтлоо турж, хоёр хүнээр дамнуулж ял эдлэх колонид хүргэгдсэн байна.

Ингээд л тэр ялтны “хүсэл биелж” түүнийг мөрдөж байсан Цэндсүрэн эргээд түүний “аманд” унажээ.

П.Цэндсүрэн нь Дугархорлоо гэгчийн хэргийг төвөөс ирсэн гавьяат хуульчид болон өөрсдийнхөө нийлсэн 10 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр урьд нь шалган магадлаж тогтоосноос гадна, хивсний бүлэг хулгайч хэргийг шалгаж байсан байна. 1983 онд Ж.Мягмар хивсний хэрэгт шийтгэгдээд хүргэгдэх үедээ “Цэндсүрэнг заавал нэг хорлоно доо” хэмээн ярьж байжээ.

Цэндсүрэнг албан тушаалын хэрэг, машин унаа хувьдаа хэрэглэн олон км газар явсан гэх зэрэгт холбон ял нэмж 10 жил 6 сар чанга дэглэмтэй колонид хорих ял оноон таслан шийтгэжээ. Цэндсүрэнгийн гэргий Д.Нэргүй одоо Эрдэнэт хотын нэгдсэн эмнэлэгт лаборантаар ажиллаж, хоёр хүүхэдтэйгээ айлын жижигхэн өрөөнд ор ширээ хоёроос ондоо хогшилгүй амьдарч байна.

Тэдний хөрөнгийг хураахдаа шүүхийн тогтоол гүйцэтгэгч нар Нэргүйг эзгүйд, насанд хүрээгүй хүүхдийн нь хичээлийг таслуулан аваачаад хураажээ.

Цэндсүрэн шорондоо өлсгөлөн зарлаж, хөдөлмөрийн колонид ажил хаяж, өргөдөл, гомдол дээд газар хэчнээн бичивч хариугүй өдий хүрчээ. “Бичсэн, ярьсан зүйл худал байх аваас хуулийн хариуцлага хүлээнэ, түүгээр ч барахгүй ял шийтгэлийг нэмэгдүүлэн оноож ч болно гэдгийг урьдчилан ухаарч үнэнийг бичсэн гэдгээ дурдъя. 1986 оны 6-р сарын 28-нд хавтаст хэрэгтэйгээ танилцсан үеэс дээд газруудад хэдэн арвантаа бичиж, хариу хүлээвч хариу өгөхгүй дарагдуулаад байхаар нь үнэний дайчин байлдагч хэвлэл мэдээллийн нөхдийг түшихэд хүрсэн юм” гэж сонины газар ирүүлсэн захидалдаа Цэндсүрэн дурджээ.

Таван жилийн өмнө “Социалист хууль ёс” сэтгүүлийн нэгэн дугаарт “Мэс заслын хуульч” гэсэн гарчигтай найруулалд мэс засалчтай зүйрлүүлж магтуулж байсан прокурор Д.Чимиддулам гэдэг хуульч эмэгтэй мөн дээр дурдсан хэрэгт холбогдож хоёр жил гаруй хорих ял эдэлж, хань нөхөр нь нас барж, таван өнчин хүүхэдтэйгээ үлдээд амьдрахын эрхээр Эрдэнэт хотын 35-р баазад ажиллаж байна. Прокурорын байгууллагад 20 гаруй жил ажиллаж, төрийн хуулийн заалтыг биелүүлж, гэмт этгээдүүдтэй тэмцэж явсан тэр эмэгтэй өнөөх ялтан Мягмар “Чимиддулам прокурорт нэг том хивс хээл хахууль болгон өгсөн” гэж хэлснээс болж ийнхүү хэрэгтний суудалд суужээ. Хуульч эмэгтэйг 7 сарын турш мөрдөн байцааж шоронд хорихдоо хивс авсан гэх ямар ч нотлох баримт олоогүй болохоор Чимиддуламын ах дүү, төрөл садан, эр нөхөр, нутаг усныхантай холбоотой хазгай гишгэсэн юу байгааг бүртгэн хайжээ. Ингээд л бас албан тушаалын хэргээр шийтгэх болж, прокурор Чимиддуламын шийдвэрлэсэн хэргээс нэгийг сонгожээ.

Хялганатын худалдаа бэлтгэлийн ангийн тогооч Ц.Дэнсмаа гэгч 90 гаруй мянган төгрөгийг ашигласан хэрэгт шийтгүүлж, түүнийг прокурор Чимиддулам хянаж ялын төлөвлөгөө баталсан байлаа. Гэтэл Дэнсмаагийн ажилласан хугацаанд тухайн үед тооцоог нь буруу бодож их хэмжээний мөнгө ашиглах явдлыг илрүүлээгүй асуудалд дээрх гурван нябо-гийн хэргийг Дэнсмаагийн хэргийн материалаас тусгаарлан илрүүлснийг Д.Чимиддулам шийдвэрлэжээ. Гэхдээ Сангийн яамнаас шинжээч томилох, тооцоог дахин бодуулах зэрэг хууль зүйн дагуу хийгдэх ёстой бүгдийг хийсний дагуу дахин магадлуулаад Банзрай гэдэг нябо-гийн үед маш их дутагдал гарч түүнд л төлөвлөн нөгөө хоёр нябо-г чөлөөлсөн ажээ.  Банзрайг яллан, нөгөө хоёрыг нь чөлөөлсөн нь гарцаагүй нотлох баримтад тулгуурлан зөв хийгдсэн ажил бөгөөд гол буруутан нь Банзрай гэгч болох нь маргаангүй байжээ.  1984 оны 12 дугаар сарын 15-нд хуурамч шилжүүлэг бичиж дутагдлыг нь хаасан тооцоог нь зохих ёсоор бодохгүй, Дэнсмаагийн амаар шийдэж байсан 93703 төгрөг ашиглахад нь хянан илрүүлээгүй гол буруутан Банзрай нь хуулийн байгууллагын эрх мэдэлтнүүдийн нэгний нь садан байсан юмсанжээ. “Ийм гайхмаар, огт итгэмээргүй зүйлүүд миний амьдарч, ажиллаж байсан удирдах байгууллагад байсныг өөрчлүүлж, засуулж чадахгүй бол өөрчлөн байгуулалт гэж санахын ч хэрэггүй болов уу. Энэ нь бидний үр хүүхдэд ч сургамж өгөх байх…” гэж Чимиддулам ярив.

“Зарлан дуудах хуудас № 58. 1986 оны 1-р сарын 29-ний өдөр. Эрдэнэт хотод оршин суух Эрдэнэт хот дахь цагдан сэргийлэх хэлтэст ахлах төлөөлөгч Баянжаргал таны биеийг Улсын прокурорын туслах ажилтай Л.Отгонбаяр 416 номерийн тасалгаанд 1986 оны 1-р сарын 31-ний өдрийн 09 цагт бэлэн ирсэн байхыг эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн 155 дугаар зүйлд заасныг удирдлага болгон зарлан мэдэгдэв. Эс ирвэл ЭБШ хуулийн 155 дугаар зүйлд заасан ёсоор албадан ирүүлэх арга хэмжээ авах болно. УП-ын туслах албан тушаалтай Л.Отгонбаяр” гээд БНМАУ-ын прокурор, тусгай хяналт гэсэн тамгатай бичгийг ар өвөргүй бичсэн 5 хуудас захиа, НАХЯ-ны сайдад явуулсан 2 захидлын эхийн хамт Б.Баянжаргал сонины газар ирүүлсэн юм.

Жирийн цагдаагаас эхлэн сэргийлэх, хуулийн байгууллагад 20 гаруй жил ажилласан ахмад цолтой, ахлах төлөөлөгч болтлоо дэвшсэн энэ эр мөнөөх хивсний хэрэгтэй холбоотой Мягмарыг байцааж байжээ. ЗХХБУГ-ын жолооч Ганбаатарын машин дотор 30 ширхэг хорьтын дэвсгэрт нийт 600 төгрөг Баянжаргалд өгсөн гэж Мягмар хэлсэн байжээ. Тэр ёсоор Баянжаргалыг байцаажээ.  “Чамайг 2 сар харлаа. Мягмар 600 төгрөг өгснийг хэлэхгүй бол хохь чинь дээ. Улсын прокурор чиний 2 сарын цалингаас айхгүй. Чамайг ухна, хорино” гэж Л.Отгонбаяр хэлээд цагдан хорих тогтоолыг прокурор Д.Даваасүрэнгийн нэрээр бичиж өөрөө батлаад Ганц худаг руу илгээжээ. Мөрдөгчид энэ хүнийг 82 хоног хорихдоо ёстой л ухаж гарч дээ. Бас л бичиг цаас онгичиж, мэдэх мэдэхгүй зүйл тулган шаардсаар сүүлдээ хэрэг шийдэх хүн ч үгүй болж, Л.Отгонбаяр ч өөрөө курст яваад өгчээ. Эрүүл саруул байсан эр хөл дээрээ гишгэж чадахгүй зүүд зэрэглээ шиг амьтан болоод гарч иржээ. Баянжаргалыг мөрдөнгөөс суллаад 4 сар гэрт нь ажилгүй суулгажээ. Тэгээд 1984 оны өршөөлийн зарлигт оруулж хэргийг чинь хэрэгсэхгүй болголоо гээд УЦСЕГ-т бичиг явуулжээ.

Баянжаргал сонинд бичсэн захидалдаа “Би 1986 оны 2 дугаар сараас 1987 оны 4 дүгээр сар хүртэл 15 сар буюу 1 жил 3 сар гар дээрээ ганц мөнгөний орлогогүй, ажилгүй явж ирсэн. Би сард 950 төгрөгийн цалинтай байсан. Эдийн засгийн хувьд ингэж хохирлоо. Үр хүүхдийг минь хүртэл “аав чинь шоронд орсон” гэж хүүхэд, багачууд гутааж нэр алдар уналаа. Авгай, хүүхэд надаас болж өвчин тусч эмнэлэгт удаан хугацаагаар хэвтсэн… Би огт гэмт хэрэг хийгээгүй болохоор өршөөлийн зарлигт орно гэж байхгүй, гэмт хэрэг хийсэн хүнийг л зарлигт оруулдаг шүү дээ” гэжээ. Тэр нам, улсын болоод хуулийн дээд байгууллага, дарга сайд нарт нийт 9 удаа өргөдөл, гомдлоо бичсэн боловч хариу аваагүй байна.

Энэчлэн Ш.Намхай, Т.Фёдор, Цогоо, Г.Пүрэвжий зэрэг хүмүүс цөм л хэрэгтэн Ж.Мягмар гэгчийн мэдүүлснээр хэрэгт холбогдож, мөрдөнд сууж, ял эдэлсэн байна. Үгийг нь ягштал баримтлаад бусад хүмүүсийнхийг хэрэгсэхгүй түүнийхээр болгож шийтгээд байдаг хэрэгтэн Ж.Мягмар гэгч ер нь хэн болж байна вэ? Арай шорон дотроос өшөө авагч биш биз? Нэр дурдсан хэрэгтнүүдийн учир юунд байна?

Миний таван сарын сурвалжилсан “Шорон дотроос “өшөө авагчид” байдаг юм биш биз?” тэмдэглэл нийтлэгдсэний дараа зарим нэгний эсэргүүцэл, бас элдвийн дарамт сүрдүүлэгтэй тулгарч, янз бүрийн цуурхал гадуур тархсаныг сонсохдоо үнэн гэж хэрэв манайд байдал л бол бичсэн зүйл минь нотлогдоно гэж итгэж суулаа. Гэтэл саяхан “Хэргийг хэрэгсэхгүй болгон тэмцэгчид хэн бэ?” гэсэн өгүүллийг Л.Отгонбаяр хэвлүүлжээ. Амьдралд хоёр үнэн гэж байхгүй. Л.Отгонбаярын бичсэнийг нийтэлсэн нь үнэн мөнийг олоход хэрэг болно. Харамсалтай нь сонин миний бичсэн сурвалжлагын зөвхөн эхний хагасыг нийтлээд гол хэсэг, хууль ёсыг завхруулагч Л.Отгонбаярын хэн болохыг илчилсэн хэсгийг одоо болтол гаргахгүй дарагдуулснаас болж уншигчдад дутуу ойлголт өгсөн нь Отгонбаярт “гох дэгээ” олгосон бололтой. Л.Отгонбаярын өгүүллийн зарим зүйлд өгөх хариу надад бэлэн байна.

Юуны өмнө Д.Чимидбалдирмаа хэрэг гарах үед Архангай аймгийн Хотонт суманд байсныг Л.Отгонбаяр “Дараа жил нь 1983 онд” гэжээ. Гэтэл 1982 оны 6-р сарын 29-нд Архангай аймгийн Хотонт сумын Цацрал нэгдлийн гишүүн, БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын депутат, улсын аварга малчин Г.Лхагважав бичиж ирүүлсэн тодорхойлолтдоо “Тус сумын Бургалтай бригадын малчин С.Долгорт зааз хонь ялган  өгсөн тэр үед Долгорын охин Чимидбалдирмаа нь хотоос ирсэн гээд хонь хамт тоололцож байсан энэ өдөр бол 1982-8-26-ны өдөр байсан нь үнэн болно” гэжээ. Мөн тэндхийн фермийн эрхлэгч Пүрэв-Ойдов “Чимимдбалдирмаа нь 1982 оны 8 сарын 28-нд буцаж, хамт Наранцэцэг, Пүрэврагчаа гэдэг хоёр хүн би суулгасан ( Чимидбалдирмаа буцсан машинд)” гэсэн нотолгоо бий.

“Урьд нь тус бүр гурван удаа ял эдэлж ноцтой хэрэг үйлдэж шийтгэгдэн ял эдэлж байсан этгээдүүд болох Б.Буджав, М.Авирмэд нарын нэрийг дөнгөж дурьдаад өнгөрсөн нь хачирхалтай” гэж Л.Отгонбаяр гайхжээ. Тэдний нэрийг дурдаад өнгөрөхөөс аргагүй, учир нь тэдэнтэй болоод Мягмартай уулзах гэж би Авдрантын колонид очсон. Гэтэл “зөвхөн Л.Отгонбаярын л гарын үсэгтэй бол уулзуулна” гээд тэндхийн удирдлага огт халгаагаагүй. Прокурорын туслах хүүхэн дээрх хүмүүсийг өөрөөсөө өөр хэнтэй ч уулзуулахгүй чандлан хорьж (ялангуяа Мягмарыг) нууцалж байсан нь харин хачирхалтай хэрэг билээ. “Хэрэг гарч байхад тэр Булган аймгийн  Сайхан суманд байсан гэж мэдүүлдэг. Түүнийг ч хөдөлшгүй баримт нотолгоо болгон бичжээ” гэж Уранчимэгийн тухайд Отгонбаяр бичсэн байна. Нийтлэлээсээ тийм үг, үсэг эрээд олсонгүй. Хуульч маань бичээгүй юмыг бичсэн болгож улайм цайм гүжирдлээ. Бас эмч Машбатыг Л.Отгонбаяр бас л гүтгэжээ. Ж.Мягмараас улсын прокурорын газарт бичсэн нэг захидалд “Энэ хэргийг гарахад би эмнэлэгт бус мөрдөн хоригдож байсан юм. Намайг эмнэлэгт хэвтэж байсан гэж хэлүүлэхийн тулд Эрдэнэт хотын хүн эмнэлэгийн их эмч Машбатыг олон  сар мөрдөнд хориод эцэст нь намайг эмнэлэгт байсан гэсэн мэдүүлэг гаргуулж авсан” гэж бичсэн байгаа. Түүнчлэн Эрдэнэтийн нэгдсэн эмнэлгийн архивын эрхлэгч Н.Оюунцэцэгээс хэрэг мөрдөгчид Мягмарын өвчний түүх, картыг авч яваад ор мөргүй болжээ. Оюунцэцэг “Карт, өвчний түүх алга болох, устах ямар ч бололцоогүй” гэж баталдаг. Машбатын зан байдлыг ерөнхий эмч Цэнд “Хүн харахад бүрэг ноомой, таньж мэдэхгүй хүнд архи уучихсан юмуу гэмээр. Тархины гэмтлээс болоод гадаад байдал нь тийм болсон байх. Архины тухайд гэвэл ажил дээр согтуу явахыг үзээгүй. Хүнээс хээл хахууль авчихаар хүн хэзээ ч биш. Эд мөнгөний сонирхолгүй” гэж ярьсан нь бичээстэй бий. Ц.Машбат үг яриа ээрч гацсан таг түг яриатай, “донгиодуу”  ч юм шиг хүн. Л.Отгонбаяр, Ж. Мягмар нар ийм хүн сонгож авдаг нь учиртай. Тэр бүү хэл Машбатыг “Чи хар тамхи хэрэглэдгээ хэлчих” гэж прокурор доромжлон тулгасан ч удаатай юм.

Л.Отгонбаяр жинхэнэ онц аюултай ялтны үгээр үг хийж, түүнд итгэж гэмгүй хүмүүсийг хоригдол ялтан болгож орхичихоод сүүлд нь мөнөөх хүмүүс эрхийнхээ төлөө тэмцэж, үнэн цагаанаа олох гэж ярьж бичээд ирэхээр “Хэдэн ялтны амаар бүгдийг бичсэн” гэж давшилж байна. Ер нь ийм утгатай үгийг Намын Төв Хорооны 7-р бүгд хурал дээр С.Бүдрагчаа хэлсэн нь хачирхалтай бөгөөд дашрамд хэлэхэд миний нийтлэл гарсны дараа энэ генерал албан тушаалаа ашиглан Эрдэнэтийн нийгмийг аюулаас хамгаалах хэлтсээс 1982 оны 6-р сарын 26-28-нд Ж.Мягмар цагдан хоригдож байсан тогтоолтой, маш чухал хоёр баримтыг авахуулж, гартаа хийсэн юм.

Социалист хууль ёсыг зөрчсөн Л.Отгонбаярын тухай хагас дутуу ч болов олдсон баримтын хэрээр мэдээлэхгүй бол би өөрөө гэмт хэрэг нуун дарагдуулсан хэрэг хийх биз. Миний баримт гэвэл бүгд амьд хүний яриа (хальсанд 8 цагийн бичлэг бий) тэдний өөрсдийнхөө гараар бичсэн өргөдөл гомдол (30-аад хүний) зэрэгт түшиглэн бичсэн юм.

Хуульч Л.Отгонбаяр социалист хуулиа хэр мэдэж баримталдаг ямар боловсролтой хүн болох тухайд бол гадаадад сургуульд сурч байгаад төгсгөлгүй буцаж ирээд МУИС-ийн хуулийн ангийг төгсгөсөн хүн юм билээ. Хуульч Отгонбаяр Улсын прокурорын буюу өөрийнхөө даргын хөдөө ажлын тэргийг шөнө дур мэдэн дуудаж зугаалж архидаж яваад өөр машинтай мөргөлдөж хохирол учруулсан зэрэг элдэв яриаг дэлгэрэнгүй дурьдахаа больж албан хэргээ хэрхэн явуулдгийг нь сурвалжилснаа толилуулъя.

Манай хуулинд мөрдөн байцаалтыг шөнө явуулахыг хориглосон байдаг гэдэг. Гэтэл Л.Отгонбаяр Д.Чимидбалдирмааг шөнө дөлөөр гурав дөрвүүлээ хамсан байцаасан байна. Хөхүүл хүүхэдтэй Чимидбалдирмаагийн хөх чинэрч, сүү нь асгараад, хамаг бие нь халуурч, чичирч байхад өрөөндөө Л.Отгонбаяр идэх уух юм дэлгэчихсэн, тамхи татан утаа баагиулаад байцааж байжээ. (Яг 37 оных шиг) Харин хажууд нь сууж байсан байцаагч эрэгтэй аяга ус авч өгөөд “Наад хөхөө саачих, тэнд бие засах газар байдаг юм” гээд зааж өгч байжээ. Тэнд нь хүүхэн орж хөхөө саагаад ус хийж ууж голоо дэвтээж байснаа яриад уйлсан юм. “… Эх хүн гэхэд арай дэндүү, аймаар зэрлэг хүн. Отгонбаяр прокурор надад хэтэрхий хэрцгий хандаж байсан шүү…”(түүний ярианы бичлэгээс болон мөн захидлынх нь 6-р хуудаснаас).

Л.Отгонбаяр Мягмартай нүүрэлдүүлсэн хүнээ хоёуланг нь орхиж гараад хэсэг хугацаа өнгөрсний дараа орж ирэхдээ “Та хоёр тохиров уу?” гэж асуудаг байжээ. Хэрэгтэн Мягмар прокурорыг гарсны дараа “Чи тэгж хэл, ингэж хэл, надад ийм үг л хэрэгтэй, чамд ял өгөхгүй” гэж нөгөө хүндээ үг зааж өгдөг байсан бөгөөд түүнийг нь “Мягмар ингэж хэлээд ятгаад байна” гэхэд Отгонбаяр огт тоодоггүй, авч үздэггүй өнгөрдөг байсан аж.

Чимидбалдирмаагийн нөхөр Жамбааг “Ихээхэн өргөдөл бичээд байвал чамайг ч хорино шүү” гэж сүрдүүлсэн. Чимидбалдирмааг хүргэж өгсөн жолооч Бадарчийг гэрч болох гэхэд тариа будааны цагаар чи хулгайн тээвэр хийж явсан байна хэмээн загнаж сүрдүүлсэн, Баярмагнай гэгчийг ямар ч тогтоолгүй 12 хоног хорьсон, хэрэгтэн Ж.Мягмартай зочид буудалд хамт байдаг байсан зэрэг хууль бус явдлыг тооловч барахааргүй гэдгийг хүмүүс ярьж байгаа бөгөөд хуульчдаас эхлээд тэр үеийн удирдлага нь ч мэдэж байх учиртай. Намын гишүүдийн  бат илэрхийлэх, депутатын үнэмлэхийг хүртэл шууд хураан төмөр шүүгээндээ цоожлоод эзнийг нь шоронд хүргэж байсан тухай шийтгүүлэгчид ярьсаар байна.

…1986 оны 8 дугаар сард Улсын дээд шүүхийн таслан шийдвэрлэх хурал болжээ. Сүүлчийн хурал нь 8-р сарын 28-ны шөнө 02 цаг 30 минутад төржээ. Манай хуулинд шөнийн цагаар шүүх хурал хийдэггүй дүрэмтэй гэдэг  бол энэ хурал шөнө дөлөөр болсон юм. Шүүх хуралд улсын яллагчаар Л.Отгонбаяр  орсон боловч бусад олон прокурор болон Улсын прокурорын газрын мөрдөн байцаах хэлтсийн дарга байсан Жалцав дуртай үедээ орж гарч байсан нь шүүх хурал ардчилсан зарчим дээр яваагүй, прокурорын дарамтан дор явагдсан төдийгүй шүүгч нартай Отгонбаяр бичгээр харилцан чиглэл өгч, өмгөөлөгч нарын үгийг ч сонсоогүй байна. Шүүгдэгчид үүнийг гэрчлэн ярьж байна. Өмгөөлөгчид ч өөрийн мэдэлгүй байснаа ярьсан билээ.

Бүлэглэн нийлж “хүн алсан” гэгч хүмүүс тэгэхэд Мягмараас бусад анх удаа бие биеэ шүүх хурал дээр харжээ. Буджав, Авирмэд, Чимидбалдирмаа, Уранчимэг нарыг өмнө нь огт нүүрэлдүүлээгүй байжээ. Шүүгдэгчийн эрх ашгийг ганц хамгаалах өмгөөлөгчдийн үгийг сонсоогүйгээр барахгүй “Хэмжээндээ ярина шүү” гэж шүүгч Д.Чойном ширээгээ шаан босон харайж байсан гэнэ. Бүх өмгөөлөгчид нэмж шалгуулах, хэргийг дахин задлуулах санал  тавихад Л.Отгонбаяр “Бид энэ их бичиг цаасныхаа ажлыг дэмий үрэхгүй” гэж тэднийг загнажээ.

Хурал дээр Ж. Мягмараас бусад яллагдагчид нэг нь ч хэрэг хүлээгээгүй цөм л тулгагдан таслагджээ. Ч.Уранчимэг “Би энэ хэргийг хийгээгүй. Энэ хүмүүсийг чинь танихгүй” гэж хэлээд ухаан алдан унасан байна. Хүн хүнийхээ төлөө сайхан цагт үнэний гэрч болох гэж олон хүн ирсэн боловч тэднийг шүүх хуралд оруулсангүй. Гүтгэгчийн үгэнд төөрөлдсөн Н.Бүжинлхам авгайг гэрчээр оруулахын оронд харин Мягмарын гар хөл болсон Тамара гэгчийг Эрдэнэтээс машинаар авчирсан байжээ.

“… Биднийг гэр орны хүмүүстэй уулзуулаач гэж шүүгч Цэрэнбалдавт хүсэхэд, Отгонбаяр уулзуулахгүй гэж загнаад хорих газар шууд хүргэж өгсөн” гэж Гаравын Намхай бичсэн байна.

Шүүх хурлаас давж заалдах эрхгүй, хуулийн дээд хэмжээ авангуут хэрэг бишдсэнийг Ж.Мягмар мэдээд УЦСЕГ-ын даргатай уулзахыг хүсчээ. УЦСЕГ эрүүгийн хэрэг эрэн сурвалжлах хэлтсийн орлогч дарга Х.Жамъянсэнгийг явуулжээ. Ялтан Ж.Мягмартай Х.Жамъянсэнгэ төв шоронгийн харуул хамгаалалт эрхэлсэн орлогч дарга Сандагсүрэн, тэндхийн төлөөлөгч Үржин нарын гэрчтэйгээр уулзаж, түүний яриаг хальсанд бичиж авчээ. Ж. Мягмар “…Би найз нөхдөө цаазаар авхуулах ял оноолгочихоод өөрөө ялгүй гарах хэцүү байна. Би нөхөрлөж байсан нөхрөө цаазлуулах болчихоод байна” гэжээ. Дараа нь Мягмарын ярианы бичлэгийг Х.Жамъянсэнгээ даргынхаа “шалгаж байгаа хүмүүст нь өг” гэснээр Сандагсүрэнд өгчээ. Жамъянсэнгийг гадаадад сургуульд яваад эргэж ирэхэд нь Намын хянан шалгах хорооны орлогч дарга Х.Даваахүү дуудаж асуужээ. Жамъянсэнгээ Мягмарын ярьсныг нэгд нэгэнгүй ярихад “Чиний наад яриад байгаа юм чинь бичлэгт алга байна шүү дээ” гэжээ. Тэгэхлээр нь өнөө Мягмартай ярьсан бичлэгээ сонстол Мягмарын гол яриаг арчиж арилгаад монтажилсан байжээ. Тэр бичлэг хэний гараар дамжин С.Даваахүүд хүрэв? Яахаараа хуулийн байгууллагын шийдэх ёстой ажил Намын хянан шалгах хороонд очдог билээ? Бичлэгийг хэн засамжлав гэдэг одоо ч оньсого хэвээр байна.

Хууль хяналтын газруудад Ж.Мягмарын бичсэн 4-5 өргөдөл элдэв хэлбэрээр дарагдаад олдохгүй байна. Гэвч түүний улсын прокурорын газарт бичсэн нэг өргөдөл надад олдсон билээ. Тэр өргөдөлд гяндангаас Мягмар бичихдээ “… Дугархорлоо амь насаа алдсан үнэн зөвийг бичихээр шийдэж хэргийг дахин шалгуулах, хилс хэрэгт зовж яваа хүмүүсийн амь амьдралыг шийдэж өгөх хүсэлтэй байна… Энэ хэргийг хэрэг болгох гэж боосон бүх л бичиг баримтыг, гэрчүүдийг яаж зохион байгуулсан маапааныг би бүгдийг тайлж чадна. Тухайлбал энэ хэргийг гарахад би эмнэлэгт биш мөрдөнд хоригдож байсан юм. Энэ хэрэгт холбогдсон бүх хүмүүс хилс шийтгэгдсэн. Үүнийг би баттай хэлж чадна. Ухамсарлаж ойлгоод бүх үнэнийг хэлсэн, бичсэн” гээд Мягмар олон баримт дурдсан байна. Ямар ч байсан дээрх өргөдлийг Мягмар өөрийн гараар бичсэн нь лавтай.

Хилс ташаа шийтгүүлсэн хүмүүс, тэдний ар гэрийнхэн өргөдөл, гомдлоо нам төрийнхөө дээд байгууллага, их хурлынхаа депутатад удаа дараа бичсээр, зарим удирдагч нар дээр очиж учир зовлонгоо ярьсаар, манай нам, төрийн тэргүүн нарын сонорт ч хүрчээ. Энэ асуудлыг дахин хянаж шалгуулахаар “НАХЯ-ны сайд, Улсын прокурор, Улсын дээд шүүхийн дарга нараар удирдуулсан тусгай комиссыг 1987 оны дундуур томилсон гэдэг. Харин тэр комисс прокурорын туслах Л.Отгонбаяр болон нөгөө хэргийг шалган мөрдөж шийдсэн хүмүүсийн үгээр үг болгоод газар дээр нь биечлэн шалгалгүй орхижээ. Дараахан нь Отгонбаяр Эрдэнэт очиж гомдол гаргагсадтай биечлэн уулзаж дээд газар явуулсан өргөдөл гомдлынх нь хариуг өөрөө өгчээ.

Л.Отгонбаяр “Та нарын өргөдөл, гомдлын хариуд БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн газар, Намын Төв Хорооны даалгавраар албан ёсны хариу өгч байна. Хүлээж авснаа бич! Дахин шалгахгүй, хэзээ, хаана ч өргөдөл бичиж болохгүй!” гэж сануулаад цөхөрсөн хүмүүсээс “Дахин өргөдөл бичихгүй, ойлголоо!” гэсэн бичиг шахалтаар хийлгэж авчээ. Үнэнийг эрж цуцалтгүй явсаар талийгаач болсон Б.Даян гэгч нэгэн өргөдлөө “… Нам, төрийн дээд байгууллагад бичсэн өргөдөл мэдээлэлд социалист орны минь хуулийг санаатайгаар гуйвуулж олон иргэдийг хэлмэгдүүлсэн ялт ажиллагааг биеэрээ үйлдсэн энэ Отгонбаяраар хөдөлмөрчдийн гомдол мэдээлэлд яагаад хариу өгүүлдэг байна аа. Отгонбаяр Эрдэнэт ирээд “МАХН-ын Төв Хороо, АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн газар бичсэн өргөдөлд чинь хариу өгөхөөр Намын Төв Хорооны даалгавар, шийдвэрээр ирлээ. Өргөдөлд дурдсан зүйлийг шалгахгүй, харин Намын Төв Хороо, холбогдох бусад дээд байгууллагад өргөдөл, гомдол, мэдээлэл бичихийг хатуу хориглоно гэдгийг НТХ-ны Хянан шалгах хэлтсийн дарга С.Даваахүү хатуу үүрэг өгсөн” гэж хариу өгч байна. Чамайг дахин ийм асуудал тавивал хатуу ярина. Дахин ийм асуудал гаргахгүй гэсэн баталгаа гаргаж өг. Тэгэхгүй бол эмчилгээ хийлгэхээр Улаанбаатар хот руу явахыг чинь зөвшөөрөхгүй гэж сүрдүүлэг хийж тодорхойлолт гаргуулж авлаа” гэжээ. Өргөдөлдөө Б.Даян хэвтэрт ороод босч чадахгүй байхдаа Улс төрийн товчооны гурван гишүүнд хандан бичсэн байна.

Тэр үед МАХН-ын Хянан шалгах хорооны орлогч дарга байсан С.Даваахүү “Улсын прокурор, Дээд шүүх буруу юм хийх ёсгүй, чи худлаа ярьж байна, бид шалгах шаардлагагүй гэж үзэж байна” гэсэн хариуг Б.Даянд өгөөд шалгаж байсан зарим хариуцлагатай хүмүүсийн ажлыг зогсоосон байна.

Л.Отгонбаяр, Д.Чойням нар “Баянзүрхийн колонид 1987 оны сүүлээр очиж Ч.Уранчимэгийг “Чи хааш нь ч өргөдөл бичиж болохгүй” хэмээн сүрдүүлээд колонийн даргад “Энэ нөхрөөс ямар ч өргөдөл, гомдол хүлээж авч болохгүй!” гэж тушаажээ. Салхитын хориход 1989 оны 6-р сарын 9-нд очихдоо П.Цэндсүрэнгээс зарим бичиг баримтыг хураан авчээ.

Хэрэгтэн Ж.Мягмар олон хүн гүтгэж хилсээр яллуулснаа хүлээж бичсэн өргөдөл мөн зохих албаны хүмүүст ярьсныг үндэслэн бүрдүүлсэн хавтастай материалыг Засан хүмүүжүүлэх хөдөлмөрийн байгууллагуудыг удирдах газрын удирдах хүмүүс дээш нь танилцуулахаар бэлтгэж байгаад гэнэт сураггүй алдсан нь гайхалтай.

Л.Отгонбаяр өнгөрсөн онд Авдрантын колонид хоёр дахин очоод “Эмч нарын хэрэг” гэгчид зохиомол гэрч болон оролцуулсан С.Төмөрбаатартай шөнөжин уулзахдаа миний тухай хэн юу гэж ярьж байна, ямар ямар хүн юу асуув, сурвалжлагчид чи юу ярьсан гэж байцаажээ. Тэгээд “Би бол НТХ-ны 316 дугаар тогтоолыг биелүүлж яваа хүн. Чи нууц алдаж болохгүй” гэжээ. Мөн Төмөрбаатарын эцэг өндөр настай өвгөнийг албан тасалгаандаа дуудаж ширээнээсээ архи гарган шахаж, байн байн гэр орноор нь очиж “Байрыг чинь сольж өгнө, хүүг чинь суллана гэж амладаг бөгөөд хэнд ч ам алдаж болохгүй, ямар нэгэн хүн миний талаар асуувал дор нь надад мэдэгдээрэй. Намайг манай прокурор Балжинням оролдоод, шалгах гээд байх шиг байна” гэж ярьсан байна. Мягмар хэргээсээ буцаж худал гүтгэлгээр олон дахин хэлмэгдүүлснээ илчлэхийг оролдох бүр Отгонбаяр элдэв аргаар хориг тавьдаг байсан байна. 1987 оны 9-р сарын 8-нд “Мягмарыг сэтгэл мэдрэлийн больницод хэвтэж эмчлүүлэхийг Улсын прокурорын газар зөвшөөрөв. Улсын прокурорын туслах Л.Отгонбаяр” гэсэн гарын үсэг Ж.Мягмарын өвчний түүхэнд байна. Отгонбаяр Мягмарыг эмнэлэгт хэвтүүл гэж цохдог нь ямар учиртай билээ. Мягмар тэнд 98 хоног хэвтжээ. Тэр 1987-9-12-нд биеийн байдлыг асуусан эмчид “Би хилс хэрэгт 15 жилийн ял авсан, хэрэг маань задарсан. Би галзуурч солиорсон хүн биш” гэж хэлсэн нь өвчний түүхэнд ч бичээстэй байна. Хүний амийг бусадтай хамтран хөнөөсөн хэрэг өөрөө сэдэж шийтгэгдээд ялаа эдэлж байгаа Мягмарыг улсын төв шоронгийн эмнэлэгт хэвтүүлээд мөн хэнтэй ч уулзуулахгүй чандлан албан өрөөндөө авчран шөнө орой болтол уулзсан, Эрдэнэт болон бусад газраар дагуулан явсан зэрэг хачин явдал удаа  дараа гарч байжээ. Нөгөөтэйгүүр 1980 онд Засан хүмүүжүүлэх хөдөлмөрийн байгууллагуудыг удирдах газрын гурван ажилтныг хээл хахууль авсан мэтээр сар гаруй мөрдөөд нотлогдохгүй болохоор суллаж 5 сар тийнхүү чирэгдүүлсэн. Энэ талаар улсын прокурорын газрын Хатанбаатар даргатай комисс нягтлаад дахин хянуулахаар Цэргийн ерөнхий прокурорт шилжүүлжээ. Цэргийн ерөнхий прокурор шалгаж үзээд эрүүгийн ямар ч хэрэг биш гэдгийг тогтоосон байна. Л.Отгонбаяр төлөөлөгч Төмөрбаатарыг хууль зөрчин, эрүү үүсгэлгүй 14 хоног цагдан хорьжээ. Яагаад эднийг ингэж яллах гэж оролдсон нь нарийн зүйл байж мэднэ. Улсын төв шоронгийн гүйцэтгэх албанд харуул хамгаалалт эрхэлсэн орлогч дарга байсан дэд хурандаа Л.Сандагсүрэн гэхэд л Мягмар болоод бусад хоригдлуудын талаар бүгдийг мэддэг хүн. Өнгөн тал дээрээ тэднийг “хээл хахууль” гэдэг нэрээр мөрдөх мөртлөө “Эрдэнэтийн хэргийг задлах гэсэн”, “Эмч нарын хэргийг буцаах гэж оролдсон” гэсэн яриаг Л.Отгонбаяр гаргаж байсан нь гайхалтай. Л.Отгонбаяр дээрх ажилтнуудыг өөрийнхөө мөрдөж шийтгэсэн хэргүүдийн маапааныг тайлж мэдэх хүмүүс гэж хар санаад албан тушаалаас нь зайлуулах арга хийжээ гэдэг дүгнэлт гарах юм биш үү. Л.Отгонбаяр мэтийн зарим “хуульчдын” сул талыг овжин ялтнууд ашиглан түр ч болохнээ наранд гарах гэж сураг дуулсан хэрэгтээ зохиомол худал гэрч болон цаасан дээр хэрэг зохиолгодог, мөн өөрийгөө мөрдөж шалгаж байсан хуульчдаас өшөө хонзон авах гэж тэднийг шууд гүтгэх явдал олонтаа гардаг болсон бололтой. Олон жил шорон, гяндангаар явж гэмт хэрэг хийсэн ялтангуудад түшиглэн тэдний “туслалцаатайгаар” Л.Отгонбаяр эзэнгүй том хэрэг илрүүлсэн болж алдар нэр, албан тушаал горилсоор байгаа юм биш үү?

Ер нь 1980-аад оны Ц.Жалцав, Л.Отгонбаяр болон бусад зарим хүний “илрүүлж” шийдвэрлэсэн “Эмч нарийн хэрэг”, “Хурандаа Доржпаламын хэрэг”, “Зүүнбүрэнгийн Хишгээ нарын хэрэг”, “Хайрцагны хэрэг” зэрэг “хэргүүдийн” тухайд хөдөлмөрчдийн дотор хайхрахгүй өнгөрч болмооргүй яриа ам дамжин яригдаж хуульчид ч өөрсдөө бас ярьж шүүмжилж байдаг нь нууц зүйл биш. Би биш ч гэсэн аль нэг шударга сэтгүүлч үүн тухай бичиж л таарна. Өнөөдөр биш ч гэсэн тав, арван жилийн дараа сөхөгдөх нь мэдээж. Улсын прокурорын газрын мөрдөн байцаагч, хэлтсийн дарга байсан Ц.Жалцав 1988 онд “Үнэн” сонинд бичсэн “Хуулийн байгууллагад хууль завхруулахыг зогсооё” гэсэн өгүүлэлдээ Улсын прокурорын газрын завхралыг огт дурдалгүй хот, район, хөдөө нутгийн хуульчдын  “жижиг” зөрчлийн тухай бичээд “…Хүмүүсийг хэрэгт үндэслэлгүй барьж хорих үйл ажиллагааны явцад хуулийн заалт зөрчих, алдаа дутагдал гарч байхад түүнд шударгаар дүгнэлт хийж арилгахгүй ижил дасал болсон, дэг журамгүй хүн хэзээ ч хуульч болж чадахгүй” хэмээн дүгнэжээ. Уул нь яг л тийм байлтай билээ.

Ц.Жалцавын бичсэнчлэн “…Гэмт хэрэг илрүүлсэн нэр төр олохын төлөө хийж байгаа бузар муухай хэрэг” даравч дардайна, булавч бултайна. Олон удаагийн гэмт хэрэгтэй ялтны үгэнд “биширч” хэрэг нотлох баримтыг хоригдол этгээдийн ярианд тулгуурлан шийдэж, тэдний чармайлтад түшиглэн бусдыг хохироосон завхрал манайд гарсан гэдэгт зарим талаар эргэлзэж байсныг маань эргэлзэх хэрэггүй гэдгийг ч хуульч Л.Отгонбаяр, Ц Жалцав нар шүүмжлэл бичиж хэвлэлд бичсэн зүйлээрээ дахин нотоллоо гэж бодож байна. Хуулийн ажилтан дээр дурьдсан хүмүүст би муу санасандаа бус (тэднийг огт танихгүй) харин хуулийн хүмүүс өөрснөө хууль завхруулах нь нэг хоёр хүний асуудал биш нийт нийгмийн шударга ёсонд харшлах аюултай үзэгдэл гэж үзэж байгаа учраас л би үүнийг бичиж байна.