Танилц: Монгол улсын хилийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга

1 дүгээр зүйл. Монгол Улсын хилийн тухай хуулийн зорилт

Монгол Улсын хилийн халдашгүй дархан байдлыг хангах зорилгоор хилийн асуудлаар байгуулсан Монгол Улсын олон улсын гэрээг хэрэгжүүлэх, хилийн болон хил орчмын дэглэмийг сахиулах, улсын хилээр зорчигч, тээврийн  хэрэгслийг нэвтрүүлэх, хил хамгаалах байгууллагын тогтолцоо, бүрэн эрхийг тодорхойлох, хил хамгаалалтад иргэн, байгууллагыг оролцуулах, хилийн тухай хууль тогтоомж  зөрчигчид хүлээлгэх хариуцлагатай холбогдсон харилцааг зохицуулахад энэ хуулийн зорилт оршино.

1 дүгээр зүйл. Монгол Улсын хилийн тухай хуулийн зорилт

1.1.Энэ хуулийн зорилт нь Монгол Улсын хилийн халдашгүй, дархан байдлыг хангах зорилгоор хилийн асуудлаар байгуулсан Монгол Улсын олон улсын гэрээг хэрэгжүүлэх, хилийн болон хил орчмын дэглэмийг сахиулах, улсын хилээр зорчигч, тээврийн  хэрэгслийг шалган нэвтрүүлэх, улсын хил хамгаалах байгууллагын тогтолцоо, чиг үүрэг, бүрэн эрх, улсын хил хамгаалалтад иргэн, байгууллагын оролцоог тодорхойлж, хилийн аюулгүй байдлыг хангахтай холбогдсон бусад харилцааг зохицуулахад оршино.

1.Монгол Улсын хилийн тухай хууль тогтоомж нь Монгол Улсын Үндсэн хууль, энэ хууль болон тэдгээртэй нийцүүлэн гаргасан хууль тогтоомжийн бусад актаас бүрдэнэ.

2.1.Монгол Улсын хилийн тухай хууль тогтоомж нь Монгол Улсын Үндсэн хууль, энэ хууль болон эдгээр хуультай нийцүүлэн гаргасан бусад хууль тогтоомжоос бүрдэнэ.

3.1.Энэ хуульд хэрэглэсэн дараахь нэр томьёог дор дурдсан утгаар ойлгоно:

3.1.1.“байнгын ажиллагаатай боомт” гэж Монгол Улсын олон улсын гэрээнд заасан тогтоосон цагийн хуваарийн дагуу байнга ажиллах боомтыг;

3.1.2.“боомтын дэд бүтэц” гэж хилийн боомтоор зорчигч, бараа, түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг тээвэрлэх авто зам, төмөр зам, агаарын тээврийн дэд бүтэц, хилийн хяналтын байгууллагын хэвийн үйл ажиллагаа явуулах нөхцөлийг бүрдүүлсэн, хилийн боомтод тавих аюулгүй байдлын шаардлагыг хангасан инженерийн дэд бүтцийг;

3.1.3.“гэрээт хилчин” гэж улсын хил хамгаалах байгууллагад сайн дураар гэрээгээр цэргийн жинхэнэ алба хааж байгаа Монгол Улсын иргэнийг;

3.1.4.“зорчигч” гэж улсын хил нэвтрэх эрхийн баримт бичиг бүхий, хилийн боомтоор нэвтэрч байгаа Монгол Улсын иргэн, гадаад улсын иргэн, харьяалалгүй хүнийг;

3.1.5.“олон улсын боомт” гэж Монгол Улсын олон улсын гэрээний дагуу иргэний харьяаллыг үл харгалзан зорчигч, тээврийн хэрэгсэл, бараа, мал, амьтан, ургамал, тэдгээрийн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг улсын хилээр нэвтрүүлэх боомтыг;

3.1.6.“түр ажиллагаатай боомт” гэж боомтын асуудлаар байгуулсан Монгол Улсын олон улсын гэрээнд заасны дагуу түр хугацаанд ажиллах боомтыг;

3.1.7.“тээврийн хэрэгсэл” гэж хилийн боомтоор улсын хил нэвтэрч байгаа бүх төрлийн агаарын хөлөг, хөвөх хэрэгсэл, галт тэрэг, автомашин, мотоцикль, өөрөө явагч хэрэгслийг;

3.1.8.“улсын хил дамнасан байгууламж” гэж улсын хилийн шугамыг дайран гарсан төмөр зам, авто зам, газрын тос болон хий дамжуулах хоолой, холбоо, цахилгааны шугам, гүүр, усны далан, хашлага болон бусад  байгууламжийг;

3.1.9.“улсын хил хамгаалалтын зориулалттай инженер, техникийн байгууламж” гэж хилийн болон хил орчмын дэглэмийн зөрчлийг илрүүлэх, таслан зогсоох, улсын хил хамгаалалтад дэмжлэг үзүүлэх зориулалт бүхий саад, мөр хянах зурвас, зам, гүүр, хянах цамхаг, холбоо, дохиолол хяналтын техник хэрэгсэл, замын хаалт болон бусад байгууламжийг;

3.1.10.“улсын хил хамгаалалтад туслах хүчний гишүүн” гэж улсын хил хамгаалалтад туслах хүчний бүрэлдэхүүнд орсон Монгол Улсын иргэнийг;

3.1.11.“улсын хил хамгаалах байгууллага” гэж Монгол Улсын хэмжээнд улсын хил хамгаалалтыг зохион байгуулж, удирдах үүрэг бүхий төрийн захиргааны байгууллага, түүний харьяа хилийн анги, салбарыг;

3.1.12.“хилийн боомт” гэж улсын хилээр нэвтрэх зорчигч, тээврийн хэрэгсэл, бараа болон мал, амьтан, ургамал, тэдгээрийн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүнд хилийн хяналтын байгууллага хяналт шалгалт хийх зориулалтаар тусгайлан тогтоож, төхөөрөмжилсөн газрыг;

3.1.13.“хил орчмын оршин суугч” гэж хил орчмын нутаг дэвсгэрт байнга оршин суух бүртгэлтэй Монгол Улсын иргэнийг;

3.1.14.“хилийн ус” гэж Усны тухай хуулийн 3.1.11-д заасныг;

3.1.15.“хилийн хяналтын байгууллага” гэж улсын хил нэвтрэх зорчигч, тээврийн хэрэгсэл, бараа, мал, амьтан, ургамал, тэдгээрийн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүнд хяналт шалгалт явуулах, бүртгэх эрх бүхий улсын хил хамгаалах, гааль, мэргэжлийн хяналтын байгууллагыг;

3.1.16.“хилийн манаа” гэж Монгол Улсын хил хамгаалах тушаал биелүүлж байгаа зэвсэглэсэн нэг, эсхүл хэд хэдэн хилчинг;

3.1.17.“хилчин” гэж улсын хил хамгаалах байгууллагад алба хааж байгаа офицер, ахлагч, сонсогч, гэрээт болон хугацаат цэргийн алба хаагчийг;

3.1.18.“хоёр талын боомт” гэж хил залгаа улстай хилийн боомтын асуудлаар байгуулсан Монгол Улсын олон улсын гэрээний дагуу Монгол Улсын болон хил залгаа орны иргэн, тээврийн хэрэгсэл, бараа, мал, амьтан, ургамал, тэдгээрийн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг улсын хилээр нэвтрүүлэх боомтыг;

3.1.19.“хөвөх хэрэгсэл” гэж өөрөө явагч, эсхүл өөрөө үл явагч усан дээрх хөдөлгөөнт төхөөрөмжийг.

3.1.20.“хяналт шалгалтын бүс” гэж хилийн хяналтын байгууллага хилийн боомтод хяналт шалгалтын үйл ажиллагаа явуулах зориулалтаар тусгайлан тоноглосон газрыг.

Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн  хязгаарыг газрын гадаргуу, усны мандал дээр хил залгаа улсын нутаг дэвсгэрийн хязгаараас зааглаж Монгол Улсын олон улсын гэрээгээр тодорхойлж, тогтоосон шугамыг Монгол Улсын хил /цаашид “улсын хил” гэх/ гэнэ. Уг шугамаас эгц дээш агаарын, мөн шугамаас эгц доош газрын хэвлийн хил байна.

Улсын хил халдашгүй дархан байна.

4.1.Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн зах хязгаарыг газрын гадаргуу, усны мандал дээр хил залгаа улсын нутаг дэвсгэрийн хязгаараас зааглаж Монгол Улсын олон улсын гэрээгээр тодорхойлж, тогтоосон шугамыг Монгол Улсын хил /цаашид “улсын хил” гэх/ гэнэ. Уг шугамаас эгц дээш агаарын, мөн шугамаас эгц доош газрын хэвлийн хил байна.

5.1.Монгол Улсын хилийн аюулгүй байдал нь /цаашид “хилийн аюулгүй байдал” гэх/ Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын салшгүй хэсэг мөн.

5.2.Хилийн аюулгүй байдал гэж улсын хил, хил орчмын нутаг дэвсгэрт улс, нийгэм, иргэдийн язгуур ашиг сонирхлыг хангах, гадаад, дотоод таатай нөхцөл баталгаатай хангагдсан байхыг хэлнэ.

5.3.Хилийн аюулгүй байдал нь улсын хил, хил орчмын нутаг дэвсгэрт үндэсний язгуур ашиг сонирхлыг хангах, төрөөс хилийн талаар баримтлах бодлогыг хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн төрийн эрх бүхий байгууллагуудаас нэгдмэл бодлого, харилцан уялдаатай явуулж байгаа улс төр, эрх зүй, дипломат, эдийн засаг, байгаль орчин, тагнуул, улсын хил хамгаалалтын цогц үйл ажиллагаагаар хангагдана.

5.4.Хилийн аюулгүй байдлыг хангах нэгдмэл тогтолцоог бүрдүүлэх, байгууллага, иргэдийн үйл ажиллагааг уялдуулан зохицуулах, төрөөс хилийн талаар баримтлах бодлогын хэрэгжилтийг хангах асуудлыг Засгийн газар  хариуцна.

Улсын хилийн шугам дайран өнгөрч байгаа нуур,гол, мөрөн, горхи болон гадаргын бусад усыг хилийн ус гэнэ.  Улсын хилийн шугамаас дотогш орших хилийн ус нь Монгол Улсын усны нэгдмэл сангийн бүрдэл хэсэг байна.

Улсын хилийг тодорхойлох, тогтоох, өөрчлөх асуудлыг Монгол Улсын Их Хурал, улсын хилийг хамтран шалгах асуудлыг Монгол Улсын Засгийн газар шийдвэрлэнэ.

6.1.Улсын хилийн шугамыг тодорхойлох, тогтоох, өөрчлөх асуудлыг Улсын Их Хурал, улсын хилийг хамтран шалгах асуудлыг Засгийн газар шийдвэрлэнэ.

Улсын хилийг газар дээр нь тогтоохын тулд хил залгаа улстай хилийн шугамыг тодорхойлж, хилийн гэрээ байгуулна.  Уг гэрээг Улсын Их Хурал соёрхон батална.

7.1.Улсын хилийг газар дээр нь тогтоохын тулд хил залгаа улстай хилийн шугамыг тодорхойлж, хилийн гэрээ байгуулна. Уг гэрээг Улсын Их Хурал соёрхон батална.

1.Улсын хилийг газар дээр нь дараахь зарчим баримтлан тогтооно:

8.1.Улсын хилийг газар дээр нь дараахь зарчмыг баримтлан тогтооно:

Дээр дурдсанаас өөр зарчмаар улсын хил тогтоохыг Улсын Их Хурал шийдвэрлэнэ.

Улсын хилийг хил залгаа улстай байгуулсан гэрээний дагуу газар дээр нь геодезийн аргаар тодорхойлж, тод харагдах, бат бэх хилийн тэмдгээр тэмдэглэнэ.

9.1.Улсын хилийг хил залгаа улстай байгуулсан гэрээний дагуу газар дээр нь геодезийн аргаар тодорхойлж, тод харагдах, бат бэх хилийн тэмдгээр тэмдэглэнэ.

1.Хилийн асуудлаар байгуулсан Монгол Улсын олон улсын гэрээ, хэлэлцээр, протоколд /цаашид “гэрээ” гэх/ заасны дагуу тогтоосон улсын хилийн шугам, хилийн тэмдгийн байршлыг хил залгаа улстай хамтран шалгана.

10.1.Хилийн асуудлаар байгуулсан Монгол Улсын олон улсын гэрээнд заасны дагуу улсын хилийн шугам, хилийн тэмдгийн байршлыг хил залгаа улстай хамтран шалгана.

Улсын хилээр зорчигч, тээврийн хэрэгсэл, бараа болон мал, амьтан, ургамал, тэдгээрийн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг нэвтрүүлэх журмыг тогтоох, өөрчлөхдөө дараахь зарчим баримтална:

1/ үндэсний аюулгүй байдлыг хангах;

2/ гадаад улстай харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх;

З/ Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, улсын хилийн халдашгүй дархан байдлыг хангах.

Хилийн асуудлаар байгуулсан Монгол Улсын олон улсын гэрээ, улсын хилийн тухай хууль тогтоомжийн биелэлтэд тавих төрийн хяналт шалгалтыг төрийн захиргааны төв болон Улсын хил хамгаалах байгууллага, засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн удирдлага хууль тогтоомжид заасны дагуу хэрэгжүүлнэ.

11.1.Хилийн асуудлаар байгуулсан Монгол Улсын олон улсын гэрээ, Монгол Улсын хилийн тухай хууль тогтоомжийн биелэлтэд улсын хил хамгаалалтын асуудал хариуцсан төрийн захиргааны төв болон улсын хил хамгаалах байгууллага, засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн удирдлага хууль тогтоомжид заасны дагуу хяналт тавина.

12 дугаар зүйл.Улсын хилийн дэглэмийнзорилго

Улсын хилийн дэглэмийн зорилго нь хил залгаа улстай байгуулсан гэрээг үндэслэн улсын хилийг тодорхой байлгах, хилийн зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх, улсын хилээр зорчигч, тээврийн хэрэгсэл, бараа болон мал, амьтан, ургамал, тэдгээрийн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг нэвтрүүлэх, хилийн асуудалтай холбогдсон бусад үйл ажиллагааг зохицуулахад оршино.

Улсын хилийн дэглэм

12 дугаар зүйл.Улсын хилийн дэглэмийн зорилго

12.1.Улсын хилийн дэглэмийн зорилго нь хил залгаа улстай хилийн асуудлаар байгуулсан Монгол Улсын олон улсын гэрээг үндэслэн улсын хилийг тодорхой байлгах, хилийн зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх, улсын хилээр зорчигч, тээврийн хэрэгсэл, бараа болон мал, амьтан, ургамал, тэдгээрийн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг нэвтрүүлэх, хилийн асуудалтай холбогдсон бусад үйл ажиллагааг зохицуулахад оршино.

Улсын хилийн дэглэмийн агуулга нь улсын хилийг арчлан хамгаалах, улсын хилээр зорчигч, тээврийн хэрэгслийг нэвтрүүлэх, хилийн ус, улсын хилийн шугам дээрх зам, холбооны байгууламжийг ашиглах, хил дээр ан агнуур, ажил үйлдвэрлэл явуулах, байгаль орчин, ан амьтныг хамгаалах зэрэг журмаас бүрдэнэ.

3.1.Улсын хилийн дэглэмийн агуулга нь улсын хилийг арчлан хамгаалах, улсын хилээр зорчигч, тээврийн хэрэгслийг нэвтрүүлэх, хилийн ус, хил дамнасан байгууламжийг ашиглах, хил дээр ан агнуур, ажил, үйлдвэрлэл явуулах, байгаль орчин, амьтныг хамгаалах журмаас бүрдэнэ.

Улсын хилийн дэглэмийн эрх зүйн үндсийг хуулиар тодорхойлж Улсын Их Хурал эрх олгосны дагуу Засгийн газар хил залгаа улстай байгуулсан гэрээгээр улсын хилийн дэглэмийг тогтооно.

14.1.Улсын хилийн дэглэмийн эрх зүйн үндсийг хуулиар тодорхойлж, Улсын Их Хурал эрх олгосны дагуу Засгийн газар хил залгаа улстай байгуулсан гэрээгээр улсын хилийн дэглэмийг тогтооно.

1.Улсын хилийн шугам, тэмдэг, тэдгээрийн холбоосыг хил залгаа улстай байгуулсан гэрээний дагуу газар дээр нь бүрэн бүтэн байлгана.

15.1.Улсын хилийн шугам, тэмдэг, тэдгээрийн холбоосыг хил залгаа улстай хилийн асуудлаар байгуулсан Монгол Улсын олон улсын гэрээний дагуу газар дээр нь бүрэн бүтэн байлгана.

1.Улсын хилийг газар, ус, агаараар нэвтрэх зорчигч, тээврийн хэрэгсэл, бараа болон мал, амьтан, ургамал, тэдгээрийн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг хилийн боомтоор нэвтрүүлнэ.

16.1.Улсын хилийг газар, ус, агаараар нэвтрэх зорчигч, тээврийн хэрэгсэл, бараа болон мал, амьтан, ургамал, тэдгээрийн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг хилийн асуудлаар байгуулсан Монгол Улсын олон улсын гэрээ, хууль тогтоомжийн дагуу улсын хилээр нэвтрүүлнэ.

Хилийн хяналтыг явуулахад  шаардлагатай барилга, байгууламж, талбай, тэдгээрийн тоног төхөөрөмжийг орон нутгийн болон зам харилцааны байгууллага барьж байгуулсны дараа Улсын хил хамгаалах байгууллага нь хилийн хяналтын бусад байгууллагатай хамтарч тухайн боомтыг нээж ажиллуулна.

/Энэ хэсгийг 2013 оны 12 дугаар сарын 26-ны өдрийн хуулиар хүчингүй болсонд тооцсон/

Цэргийн  зорилгоор агаарын хөлөг улсын хил нэвтрэх, тус улсын нутаг дэвсгэрт буух, хөөрөхийг Улсын Их Хурал шийдвэрлэнэ.

1.Зорчигч, тээврийн хэрэгсэл, бараа болон мал, амьтан, ургамал, тэдгээрийн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүнд хяналт  шалгалт хийх зорилгоор хилийн боомтод хил хамгаалах байгууллагын шалган нэвтрүүлэх алба, хилийн эрүүл ахуй, халдвар судлал, гааль зэрэг хяналтын байгууллага /цаашид “хяналтын байгууллага” гэх/ ажиллана.

Хилийн хяналтын бусад байгууллагын үйл ажиллагааг тухайлсан хуулиар зохицуулна.

17.1.Зорчигч, тээврийн хэрэгсэл, бараа болон мал, амьтан, ургамал, тэдгээрийн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүнд хяналт шалгалт хийх зорилгоор хилийн боомтод улсын хил хамгаалах, гааль, мэргэжлийн хяналтын байгууллага, виз бүртгэлийн асуудлыг шийдвэрлэх зорилгоор гадаадын иргэн, харьяатын байгууллага ажиллана.

/Энэ хэсгийг 2013 оны 12 дугаар сарын 26-ны өдрийн хуулиар хүчингүй болсонд тооцсон/

1.Хилийн усны Монголын талын хэсэгт улсын хил хамгаалалтад ашиглаж байгаагаас бусад хөвөх хэрэгсэл зөвхөн гэгээтэй цагт явна.  Аргагүй тохиолдлоос бусад үед улсын хилийн шугам дээр хөвөх хэрэгсэл зогсохыг хориглоно.  Хөвөх хэрэгсэл хоёр хажуудаа таних тэмдэг, дугаартай байна.

18.1.Хилийн усны Монголын талын хэсэгт улсын хил хамгаалалтад ашиглаж байгаагаас бусад хөвөх хэрэгсэл зөвхөн гэгээтэй цагт явна. Шаардлагатай тохиолдлоос бусад үед улсын хилийн шугам дээр хөвөх хэрэгсэл зогсохыг хориглоно.  Хөвөх хэрэгсэл хоёр хажуудаа таних тэмдэг, дугаартай байна.

Улсын хилийн шугам дээрх төмөр зам, авто зам, холбооны болон бусад барилга байгууламжийгашиглах журмыг Монгол Улсын олон улсын гэрээгээр зохицуулна.

19.1.Улсын хил дамнасан байгууламж барих, ашиглах, засварлах, хамгаалах асуудлыг Монгол Улсын олон улсын гэрээ, хууль тогтоомжоор зохицуулна.

Улсын хил дээр ан агнах, загас  барих, байгалийн  баялаг олборлох, мал аж ахуй эрхлэх, эрэл хайгуул, бусад үйлдвэрлэл, аж ахуйн үйл ажиллагаа явуулах журмыг Монгол Улсын олон улсын гэрээ, хууль тогтоомжоор тогтооно.

20.1.Улсын хил дээр ан агнуур хийх, байгалийн  баялаг ашиглах, мал аж ахуй эрхлэх, эрэл хайгуул хийх болон бусад үйлдвэрлэл, аж ахуйн үйл ажиллагаа явуулах журмыг Монгол Улсын олон улсын гэрээ, хууль тогтоомжид заасны дагуу тогтооно.

1.Улсын хил орчмын байгалийн унаган төрхийг хадгалах, амьтан, ургамлыг хамгаалах зорилгоор  тодорхой хэмжээний газар нутгийг хил залгаа улстай тохиролцсоны үндсэн дээр улсын тусгай хамгаалалттай газрын ангилалд хамруулж болно.

21.1.Улсын хил орчмын байгалийн унаган төрхийг хадгалах, амьтан, ургамлыг хамгаалах зорилгоор  тодорхой хэмжээний газар нутгийг хил залгаа улстай тохиролцсоны үндсэн дээр улсын тусгай хамгаалалттай газрын ангилалд хамруулах асуудлыг Монгол Улсын олон улсын гэрээ, холбогдох хууль тогтоомжид заасны дагуу шийдвэрлэнэ.

1.Хилийн асуудлаар байгуулсан Монгол Улсын олон улсын гэрээ, энэ хууль,  хууль тогтоомжийн бусад акт, тэдгээртэй нийцүүлэн эрх бүхий байгууллагаас тогтоосон журам  зөрчсөн үйлдлийг хилийн зөрчилд тооцно.

22.1.Дараахь үйлдлийг хилийн зөрчилд тооцно:

1.Хилийн асуудлаар байгуулсан Монгол Улсын олон улсын гэрээг улсын хилийн тодорхой хэсэгт хэрэгжүүлэх, хилийн зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх, гарсан зөрчлийг шийдвэрлэх зорилготой хилийн төлөөлөгч, орлогчийг Засгийн газар томилно.

23.1.Хилийн асуудлаар байгуулсан Монгол Улсын олон улсын гэрээг улсын хилийн тодорхой хэсэгт хэрэгжүүлэх, хилийн зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх, гарсан зөрчлийг шийдвэрлэх чиг үүрэг бүхий Монгол Улсын хилийн төлөөлөгч /цаашид “хилийн төлөөлөгч” гэх/, түүний орлогчийг улсын хил хамгаалах байгууллагын дарга томилно.

/Энэ хэсгийг 2007 оны 08 дугаар сарын 10-ны өдрийн хуулиар хүчингүй болсонд тооцсон/

24 дүгээр зүйл. Улсын хил орчмын дэглэмийн зорилго

Улсын хил орчмын нутаг дэвсгэрт улсын хилийн дэглэмийг сахиулах, хилийн зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх, хил хамгаалах үйл ажиллагаа явуулахад улсын хил орчмын дэглэмийн зорилго оршино.

Улсын хил орчмын дэглэм

24 дүгээр зүйл.Улсын хил орчмын дэглэмийн зорилго

24.1.Улсын хил орчмын дэглэмийн зорилго нь хил орчмын нутаг дэвсгэрт улсын хилийн дэглэмийг сахиулах, хилийн зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх, таслан зогсоох, улсын хил хамгаалах үйл ажиллагаа явуулахад оршино.

Улсын хил орчмын дэглэмийн агуулга нь хилийн бүс, зурвас, боомтод мөрдөх журмаас бүрдэнэ.

25.1.Улсын хил орчмын дэглэмийн агуулга нь хилийн зурвас, хилийн боомтод мөрдөх журмаас бүрдэнэ.

1.Улсын хил хамгаалах, хилийн зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор тусгай журам тогтоосон нутаг дэвсгэрийг хилийн бүс гэнэ.  Түүний өргөнийг хил хамгаалах байгууллага, засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн Засаг даргатай зөвшилцсөний үндсэн дээр улсын хилийн шугамаас 100 км-ээс илүүгүйгээр тогтооно

2.Улсын хилийн бүсэд дараахь журмыг мөрдөнө:

1/хил орчмын нутаг дэвсгэрт оршин суугч нь иргэний паспортаа хаягийн тэмдэглэлтэй байна;

2/оршин суугч нь улсын хилийн зурвас хүртэл чөлөөтэй зорчиж, нутаглаж, ажил, үйлдвэрлэл эрхэлнэ;

З/улсын хилийн бүсэд оршин суудаггүй иргэн нь хилийн бүсэд нэвтрэхдээ иргэний паспорттай байна;

4/хил орчмын нутаг дэвсгэрт оршин суудаггүй иргэн, байрладаггүй байгууллага, аж ахуйн нэгж нь улсын хилийн бүсэд ажил, үйлдвэрлэл явуулах тохиолдолд Улсын хил хамгаалах байгууллагаас зөвшөөрөл авна.

5/хуульд өөрөөр заагаагүй бол улсын хилийн бүсэд гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүн байнга оршин суухыг хориглоно.

6/хил орчмын нутаг дэвсгэрт зорчих эрхийн хүчин төгөлдөр баримт бичгээр Улсын хилийг нэвтэрсэн гадаадын иргэн тухайн сумын  нутаг дэвсгэрээс өөр газар явахыг хориглоно.

З.Улсын хилийн бүсийн журмын биелэлтэд нутаг дэвсгэрийн нэгжийн удирдлага Улсын хил хамгаалах байгууллагатай хамтран хяналт тавьж шалгалт хийнэ. Улсын хилийн бүсэд оршин суугчийн ёс заншлыг хүндэтгэн хуулиар олгогдсон эрхийг хөндөхгүй.

1.Улсын хилийн бүсэд хилийн дэглэмийг сахиулах, улсын хил хамгаалалт, шалган нэвтрүүлэх албаны зориулалттай хилийн инженер, техникийн байгууламж барих зорилгоор  улсын хилийн шугамаас дотогш 15 км-ээс илүүгүйгээр Улсын хил хамгаалах байгууллагаас тогтоосон нутаг дэвсгэрийн улсын хилийн зурвас гэнэ.

26.1.Улсын хилийн дэглэмийг сахиулах, улсын хил хамгаалалт, шалган нэвтрүүлэх албыг зохион байгуулах, хилийн инженер, техникийн байгууламж барих зориулалтаар улсын хилийн шугамаас дотогш 15 км-ээс илүүгүйгээр тусгай журам тогтоосон нутаг дэвсгэрийг улсын хилийн зурвас гэнэ.

26.2.1.улсын хилийн зурваст нэвтрэх иргэн нь Монгол Улсын иргэний үнэмлэх, эсхүл түүнийг орлох баримт бичигтэй байна;

26.2.2.улсын хилийн зурваст хил хамгаалалтын зориулалттайгаас бусад барилга, байгууламж барих, үйл ажиллагаа явуулах, газар ашиглах асуудлыг Засгийн газар шийдвэрлэнэ;

26.2.3.иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллага нь улсын хилийн зурваст улсын хил хамгаалах байгууллагын зөвшөөрөлтэйгээр нэвтэрч энэ хууль, бусад хууль тогтоомжоор  хориглосноос өөр ажил, үйлдвэрлэл явуулж болно;

26.2.4.улсын хилийн зурваст мөрдөх журмын биелэлтэд улсын хил хамгаалах байгууллага хяналт тавьж, шалгалт хийнэ.

27.1.Хилийн боомт нь агаарын замын, төмөр замын, авто замын гэсэн төрөлтэй, байнгын, түр гэсэн горимтой, олон улсын, хоёр талын гэсэн зэрэглэлтэй байна.

27.2.Хилийн боомтын төрөл, зэрэглэлийг Засгийн газар тогтооно.

1.Улсын хилээр нэвтрэх зорчигч, тээврийн хэрэгсэл, бараа болон мал, амьтан, ургамал, тэдгээрийн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүнд хилийн хяналтын байгууллага хяналт шалгалт хийх зориулалтаар тусгайлан тогтоож, төхөөрөмжилсөн газрыг хилийн боомт гэнэ.

2.Улсын хил хамгаалах байгууллага нь хилийн хяналтын байгууллага хяналт шалгалт явуулах бололцоог бүрдүүлэх зорилгоор тухайн боомтод мөрдөх журмыг тогтооно.

Уг журам нь зорчигч, тээврийн хэрэгслийг хяналт шалгалтад оруулах, гаргах, тээврийн хэрэгслэлийг зогсоолд зогсоох, журам сахиулах зэрэг арга хэмжээнээс бүрдэнэ.

З.Зорчигч, тээврийн хэрэгсэл эзэмшигч нь тухайн боомтод тогтоосон замаар орж, гарна.

Үйлчлэх бүрэлдэхүүн нь хилийн хяналтын байгууллагын ажилтанд

тээврийн хэрэгслийг шалгуулах үүрэгтэй.

4.Хилийн хяналтын байгууллагын  хяналт шалгалт явагдаж байгаа үед гадны хүн тээврийн хэрэгсэлд нэвтрэхийг хориглоно.

5.Улсын хил нэвтэрч байгаа тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөний чиглэл, байрлалыг өөрчлөх, зорчигчийг суулгах, буулгах, ачаа тээш, шууданг ачиж буулгахыг Улсын хил хамгаалах байгууллагын зөвшөөрлөөр гүйцэтгэнэ.

6.Шаардлагатай үед Улсын хил хамгаалах байгууллага боомтод мөрдөх журамтай холбогдсон нэмэлт арга хэмжээ авч болно.

/Энэ зүйлийг 2013 оны 12 дугаар сарын 26-ны өдрийн хуулиар хүчингүй болсонд тооцсон/

28.1.Хилийн боомт шинээр байгуулах, хаах асуудлыг Улсын Их Хурлаас гаргасан шийдвэрийг үндэслэн хил залгаа улстай дипломат шугамаар харилцан тохиролцож шийдвэрлэнэ.

28.2.Хилийн боомтыг түр хаах, түүгээр нэвтрэх хөдөлгөөнийг зогсоох асуудлыг Засгийн газар шийдвэрлэнэ.

28.3.Хилийн боомтыг нээх, хаах цагийн хуваарийг хил залгаа улстай хилийн асуудлаар байгуулсан Монгол Улсын олон улсын гэрээгээр тогтоож, хэрэгжилтийг хилийн төлөөлөгч хариуцна. Гэрээнд зааснаас өөр хугацаанд зайлшгүй тохиолдлоор хилийн боомтыг нээх асуудлыг дипломат шугамаар шийдвэрлэнэ.

28.4.Хилийн хяналтыг явуулахад шаардлагатай барилга, байгууламж, талбай, тэдгээрийн тоног төхөөрөмжийг барьж байгуулсны дараа улсын хил хамгаалах байгууллага нь хилийн хяналтын бусад байгууллагатай хамтарч тухайн хилийн боомтыг нээж ажиллуулна.

28.5.Улсын хил хамгаалах байгууллага нь аюулгүй байдлыг хангах, дэг журмыг сахиулах зорилгоор тухайн боомтод мөрдөх журмыг хэрэгжүүлэх, ерөнхий зохицуулалтаар хангах, хилийн хяналтын байгууллагуудын үйл ажиллагааг уялдуулан зохицуулах үүргийг хэрэгжүүлнэ.

28.6.Хилийн боомтод мөрдөх журам нь зорчигч, тээврийн хэрэгслийг хяналт шалгалтад оруулах, гаргах, тээврийн хэрэгслийг зогсоолд зогсоох, журам сахиулах, аюулгүй байдлыг хангах арга хэмжээнээс бүрдэнэ.

28.7.Хилийн хяналтын байгууллагын  хяналт шалгалт явагдаж байгаа тээврийн хэрэгсэлд гадны хүн нэвтрэхийг хориглоно.

28.8.Улсын хил нэвтэрч байгаа тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөний чиглэл, байрлалыг өөрчлөх, зорчигчийг суулгах, буулгах, ачаа тээшийг ачиж буулгахыг улсын хил хамгаалах байгууллагын зөвшөөрлөөр гүйцэтгэнэ.

28.9.Хилийн боомтод үйл ажиллагаа явуулах аж ахуйн нэгж, байгууллагад улсын хил хамгаалах байгууллага, гаалийн байгууллагатай зөвшилцсөний үндсэн дээр нэг жилийн хугацаатай зөвшөөрөл олгох бөгөөд хилийн боомтын журам зөрчсөн тохиолдолд зөвшөөрлийг хүчингүй болгоно.

28.10.Энэ хуулийн 28.9-д заасан зөвшөөрлийг олгох, хүчингүй болгох журмыг улсын хил хамгаалах болон гаалийн байгууллага хамтран батална.

28.11.Хилийн боомтод аюулгүй байдлыг хангах үйл ажиллагаа нь улсын хилийн аюулгүй байдлын салшгүй хэсэг бөгөөд хилийн хяналтын байгууллагын хяналт шалгалт явуулах бололцоог бүрдүүлэх, дэг журам сахиулах, хууль бус үйлдлээс урьдчилан сэргийлэх, илрүүлэх, таслан зогсоох, онцгой нөхцөл үүссэн үед хэрэгжүүлэх цогц арга хэмжээнээс бүрдэнэ.

28.12.Хилийн боомтод нийтийг хамарсан эмх замбараагүй байдал, гамшиг, онцгой нөхцөлийн үед улсын хил хамгаалах байгууллага холбогдох байгууллагатай хамтран тусгай дэглэм тогтоож, зохион байгуулалтын арга хэмжээ авна.

28.13.Хилийн боомтод жагсаал, цуглаан хийх, хөдөлгөөнийг хаах болон бусад арга, хэлбэрээр хэвийн үйл ажиллагааг тасалдуулахыг хориглоно.

28.14.Улсын хил хамгаалах байгууллага шаардлагатай тохиолдолд хилийн боомтод мөрдөх журам, аюулгүй байдлыг хангахтай холбогдсон нэмэлт арга хэмжээ авч болно.

28.15.Хилийн боомтод ажиллагсдын суурьшлийн бүсийг боомт газраас тодорхой зайд тогтоох асуудлыг улсын хил хамгаалах байгууллага шийдвэрлэнэ.

29.1.Хилийн боомтыг хөгжүүлэх бодлого боловсруулах, түүнийг хэрэгжүүлэх,  үйл ажиллагааг зохицуулах үүрэг бүхий орон тооны бус хилийн боомтын үндэсний зөвлөл ажиллана.

29.2.Хилийн боомтын үндэсний зөвлөл нь улсын хил хамгаалалтын, санхүүгийн, гадаад харилцааны асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн, хилийн хяналтын байгууллага, худалдаа аж үйлдвэрийн танхим, ложистикийн холбооны төлөөллөөс бүрдэх бөгөөд Хилийн боомтын үндэсний зөвлөлийн дарга нь санхүүгийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн байна.

29.3.Хилийн боомтын үндэсний зөвлөлийн дүрмийг Засгийн газар батална.

29.4.Хилийн боомтын үндэсний зөвлөл дараахь бүрэн эрхийг хэрэгжүүлнэ:

29.4.1.хилийн боомтыг байгуулах, өргөтгөх, боомтын дэд бүтцийн асуудлыг шийдвэрлэх талаар санал боловсруулах;

29.4.2.хилийн хяналтын байгууллагын ажлын уялдаа холбоог хангах, боомтын үйл ажиллагааг сайжруулах талаар зөвлөмж гаргах;

29.4.3.хилийн хяналтын байгууллагын албан хаагчдын нийгмийн асуудлын талаар санал боловсруулах;

29.4.4.хилийн боомтыг хөгжүүлэх, дэд бүтэц, хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөр, төлөвлөгөөг батлах;

29.4.5.хилийн боомтод мөрдөх нийтлэг журмыг батлах.

29.5.Хилийн боомтын үндэсний зөвлөл хэлэлцсэн асуудлаараа тогтоол, зөвлөмж гаргах бөгөөд хилийн хяналтын байгууллага түүний хэрэгжилтийг зохион байгуулж, биелэлт, үр дүнг тогтоосон хугацаанд Хилийн боомтын үндэсний зөвлөлд тайлагнана.

29.6.Хилийн боомтын үндэсний зөвлөл шаардлагатай гэж үзвэл тодорхой асуудлыг Засгийн газрын хуралдаанд оруулж шийдвэрлүүлэх бөгөөд ажлаа Засгийн газарт тайлагнана.

29.7.Тухайн хилийн боомтод хилийн хяналтын болон гадаадын иргэн, харьяатын, тагнуулын, тээврийн байгууллагын төлөөлөл оролцсон Хилийн боомтын зөвлөл ажиллана. Хилийн боомтын зөвлөлийн дарга нь хилийн төлөөлөгч байна.

29.8.Энэ хуулийн 29.4.5-д заасан нийтлэг журамд нийцүүлэн хилийн боомт тус бүрт мөрдөх журмыг тухайн боомтын зөвлөлийн дарга батална.

Хил залгаа улстай хиллэж байгаа сумын нутаг дэвсгэрийг хил орчмын нутаг дэвсгэр гэнэ.

30.1.Хил залгаа улстай хиллэж байгаа сумын нутаг дэвсгэрийг хил орчмын нутаг дэвсгэр гэнэ.

Улсын хил хамгаалалт, Улсын хил хамгаалах

байгууллага, түүний тогтолцоо, чиг үүрэг

бүрэн эрх

30 дугаар зүйл.Улсын хил хамгаалалт

1.Улсын хил хамгаалалт нь үндэсний аюулгүй байдал, улсын батлан хамгаалах арга хэмжээний салшгүй хэсэг мөн.

Улсын хил хамгаалалт, Улсын хил хамгаалах байгууллага, түүний тогтолцоо, чиг үүрэг, бүрэн эрх

31 дүгээр зүйл.Улсын хил хамгаалалт

31.1.Улсын хил хамгаалалт нь хилийн аюулгүй байдлыг хангах арга хэмжээний салшгүй хэсэг мөн.

32.1.Улсын хил хамгаалалтыг зохион байгуулахад дараахь үндсэн зарчмыг баримтлана:

32.1.1.Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлыг хангах;

32.1.2.улсын хил дээр зэвсэгт халдлага түрэмгийлэл үүсэхээс урьдчилан сэргийлж, хилийн асуудлаар үүссэн зөрчил, маргааныг энхийн аргаар шийдвэрлэх;

32.1.3.улсын хилийг хил залгаа улстай хамтран хамгаалах;

32.1.4.улсын хилийг бүсчилэн хамгаалах;

32.1.5.хууль дээдлэх;

32.1.6.хүний эрх, эрх чөлөөг хүндэтгэх.

33.1.Хилийн нөхцөл байдал, байгаль, газар зүй, цаг агаарын онцлогийг харгалзан улсын хил хамгаалалтыг ялгавартайгаар зохион байгуулахыг бүсчилсэн хил хамгаалалт гэнэ.

33.2.Бүсчилсэн хил хамгаалалттай уялдуулан хилчний хилийн нэмэгдэл, цалин хангамж, материал хэрэгслийн хангалтын норм, хэмжээг Засгийн газар тогтооно.

33.3.Улсын хил хамгаалалтыг бүсчилсэн байдлаар зохион байгуулах, түүний арга хэлбэр, хангалт үйлчилгээтэй холбоотой журам, зааврыг улсын хил хамгаалах байгууллагын дарга батална.

1.Улсын хил хамгаалалтыг улс орны хэмжээнд удирдан зохион байгуулах үүрэг бүхий хил хамгаалалтыг удирдах төрийн захиргааны байгууллага, түүний харъяа тусгай анги, салбарыг хил хамгаалах байгууллага гэнэ.

Хил хамгаалах байгууллага нь бэлгэ тэмдэгтэй байна. Бэлгэ тэмдгийн загвар, хэрэглэх журмыг хил хамгаалалтын асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн батална.

Улсын хил хамгаалах байгууллага дараахь чиг үүргийг хэрэгжүүлнэ:

35.1.Улсын хил хамгаалах байгууллага дараахь чиг үүргийг хэрэгжүүлнэ:

/Энэ заалтыг 2013 оны 12 дугаар сарын 26-ны өдрийн хуулиар хүчингүй болсонд тооцсон/

35.1.8.хил дамнасан гэмт хэрэгтэй тэмцэх;

35.1.9.хуульд заасан бусад.

1.Улсын хил хамгаалах байгууллага дараахь бүрэн эрхийг хэрэгжүүлнэ:

36.1.Улсын хил хамгаалах байгууллага дараахь бүрэн эрхийг хэрэгжүүлнэ:

/”холбогдох” гэснийг “эрх бүхий” гэж өөрчлөх/

1.Хил хамгаалах байгууллагыг удирдах байгууллагын дарга нь Засгийн газрын гишүүний удирдлаганд ажиллана.

37.1.Улсын хил хамгаалах байгууллагын дарга нь улсын хил хамгаалалтын асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүний удирдлагад ажиллана

38.1.Улсын хил хамгаалах байгууллагад ажиллах иргэний мэргэжил, боловсролын болон ёс зүйн шаардлага, шалгуур үзүүлэлтийг улсын хил хамгаалалтын асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн тогтооно.

38.2.Улсын хил хамгаалах байгууллагын дарга, тэргүүн дэд дарга, орлогч дарга нь цэргийн дээд цолтой байна.

38.3.Хилчин нь албан тушаалын зэрэглэл, цолны эрэмбээр нэг нь нөгөөдөө захирагч, захирагдагч байна.

38.4.Хилчинд албан тушаал, алба хаасан хугацааг харгалзан Цэргийн албаны тухай хуульд заасан цэргийн цол олгоно.

38.5.Улсын хил хамгаалах байгууллагад гэрээт хилчний алба хаах журмыг Засгийн газар батална.

38.6.Гэрээт хилчин нь улсын хил хамгаалах байгууллагад алба хааж байгаа ахлагчийн нэгэн адил хууль тогтоомжид заасан цалин, хангамж эдэлнэ.

38.7.Улсын хил хамгаалах байгууллагын дүрэмт хувцасны загвар, хэрэглэх журмыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, эдэлгээний хугацааг Засгийн газар, хангалтын зааврыг улсын хил хамгаалах байгууллагын дарга батална.

38.8.Хуульд зааснаас бусад тохиолдолд улсын хил хамгаалах байгууллагын дүрэмт хувцасыг иргэн, байгууллага хэрэглэхийг хориглоно.

1.Агаарын довтолгооноос хамгаалах цэрэг нь улсын хил хамгаалах талаар дараахь чиг үүргийг хэрэгжүүлнэ.

1/хилийн дэглэмийг холбогдох байгууллагатай хамтран сахиулах;

2/агаарын хөлгөөр агаарын хилийг хууль бусаар нэвтрэхээс урьдчилан сэргийлэх;

З/агаарын хөлөг агаарын хилийг хууль бусаар нэвтэрсэн тохиолдолд нислэгийг таслан зогсоох арга хэмжээ авах.

2.Агаараас хөлөг улсын хилийг зөрчсөн тохиолдолд агаарын довтолгооноос хамгаалах цэргийн анги, салбар дараахь арга хэмжээ авна:

1/буух газрыг зааж шаардах, анхааруулж дохио өгөх;

2/зөрчил үргэлжилбэл уг агаарын хөлгийг албадан буулгаж, нисэх багийг холбогдох байгууллагад шилжүүлж, зорчигчийн аюулгүй байдлыг хангах;

З/агаарын хөлгийг албадан буулгах талаар авсан арга хэмжээ, үр дүнгүй болсон тохиолдолд зэвсэгт хүчний Жанжин штабын дарга, түүний эзгүйд орлож байгаа хүний тушаалаар байлдааны зэвсэг хэрэглэх.

1.Цэргийн албан хаагч, иргэн нь Улсын хилд албан үүрэг гүйцэтгэж байгаа үедээ төрийн төлөөлөгч байж, улсын эрх ашгийн үүднээс иргэн, албан тушаалтанд  хууль ёсны шаардлага тавьж биелэлтийг хангуулах эрхтэй.

39.1.Улсын хилд албан үүрэг гүйцэтгэж байгаа хилчин, иргэн нь төрийн төлөөлөгч байж, улсын эрх ашгийн үүднээс иргэн, албан тушаалтанд  хууль ёсны шаардлага тавих, түүний биелэлтийг хангуулах эрхтэй.

БИЕИЙН ХҮЧ, ТУСГАЙ ХЭРЭГСЭЛ,

ГАЛТ ЗЭВСЭГ ХЭРЭГЛЭХ

40 дүгээр зүйл.Биеийн хүч хэрэглэх

40.1.Хилчин биеийн хүчийг дор дурдсан тохиолдолд хэрэглэнэ:

40.1.1.хилчний хууль ёсны шаардлагыг биелүүлээгүй, эсэргүүцсэн;

40.1.2.баривчлах, саатуулах үед эсэргүүцэл үзүүлсэн;

40.1.3.нэг бүрийн тусгай хэрэгсэл, галт зэвсэг хэрэглэх энэ хуульд заасан тохиолдолд.

40.2.Хилчин дор дурдснаас бусад тохиолдолд хүүхэд, жирэмсэн, хөгжлийн бэрхшээлтэй, бэртэл гэмтэлтэй болох нь илэрхий мэдэгдэж байгаа хүнд биеийн хүч хэрэглэхийг хориглоно:

40.2.1.өөрийнх нь, эсхүл бусад хүний амь нас, эрүүл мэндэд хохирол учруулж болзошгүй байдлаар довтолсон;

40.2.2.тухайн хүн өөрийнхөө амь нас, эрүүл мэндийг хохироох үйлдэл хийж болзошгүй;

40.2.3.бусдын эд хөрөнгөд ноцтой хохирол учруулж болзошгүй.

Тайлбар:-Энэ зүйлд заасан “биеийн хүч хэрэглэх” гэж хилчин өөрийн бие махбод, мэргэжлийн тусгай бэлтгэлийг ашиглан бусдын хөдөлгөөнийг хязгаарлах зорилгоор биеэр хийх үйлдлийг ойлгоно.

41.1.Улсын хил хамгаалах байгууллага, хилчин дараахь тусгай хэрэгсэл хэрэглэнэ:

41.1.1.нэг бүрийн;

41.1.2.олон хүнд нөлөөлөх;

41.1.3.бусад.

41.2.Улсын хил хамгаалах үйл ажиллагаанд нисдэг тэрэг, хуягт тээвэрлэгч, газар, уснаа явагч зэрэг тусгай хэрэгслээр тоноглогдсон тээврийн хэрэгсэл болон тээврийн хэрэгсэл албадан зогсоогч, эвдэгч, галт хэрэглэл, албаны нохой болон бусад тусгай  хэрэгсэл ашиглаж болно.

41.3.Хилчин албан үүргээ гүйцэтгэхдээ тусгай хэрэгслээр хангагдана.

41.4.Тусгай хэрэгсэл, биеийн хүч хэрэглэх зааврыг Улсын ерөнхий прокурортой зөвшилцөн, улсын хил хамгаалалтын асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн батална.

41.5.Хилийн анги, салбар, хилийн боомтод галт зэвсэг, бүх төрлийн тусгай хэрэгслийг хадгалах, эзэмших, хангахтай холбоотой зааврыг улсын хил хамгаалах байгууллагын дарга батална.

42.1.Нэг бүрийн тусгай хэрэгсэлд дараахь хэрэгсэл хамаарна:

42.1.1.гав;

42.1.2.хүлэг, ороох цамц, хөдөлгөөн хязгаарлах бусад хэрэгсэл;

42.1.3.бороохой;

42.1.4.цахилгаан гүйдлээр цохигч;

42.1.5.нулимс асгаруулагч, амьсгал боогдуулагчаар цэнэглэсэн буу, шүршүүр;

42.1.6.резинэн ба хуванцар сумтай буу;

42.1.7.бусад.

43.1.Хилчин нэг бүрийн тусгай хэрэгслийг дараахь тохиолдолд хэрэглэнэ:

43.1.1.өөрийн болон бусдын амь нас, эрүүл мэндэд учирч болох аюулыг таслан зогсоох;

43.1.2.хилийн болон хил орчмын дэглэмийн зөрчлийг таслан зогсоох, зөрчил гаргасан этгээдийг саатуулах, баривчлах;

43.1.3.зэвсэглэсэн болон зэвсэг хэрэглэн эсэргүүцэж болзошгүй хүнийг баривчлах;

43.1.4.баривчлагдсан, саатуулагдсан хүнийг хуяглан хүргэх;

43.1.5.хяналтад байгаа хүн амиа хорлох, өөрийн бие махбодид гэмтэл учруулах, оргон зайлахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор;

43.1.6.сэтгэцийн эмгэг, сэтгэл санаа хүчтэй цочрон давчидсаны улмаас өөрийгөө удирдах чадваргүй, түүнчлэн согтууруулах ундаа, мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодис хэрэглэсэн, эсхүл догшин, хэрцгий авирлаж бусдын амь нас, эрүүл мэнд, эд хөрөнгөд хохирол учруулахаар бол;

43.1.7.тээврийн хэрэгслийг зогсоох эрх бүхий албан тушаалтны  шаардлагыг үл биелүүлэн зугтаасан бол;

43.1.8.энэ хуульд галт зэвсэг хэрэглэхээр заасан тохиолдолд.

43.2.Дор дурдсанаас бусад тохиолдолд жирэмсэн, хүүхэд, хөгжлийн бэрхшээлтэй, өндөр настай, гэмтэлтэй болох нь илэрхий мэдэгдэж байгаа хүнд нэг бүрийн тусгай хэрэгсэл хэрэглэхийг хориглоно:

43.2.1.хилчин болон бусдын амь нас, эрүүл мэндэд хохирол учруулж болзошгүй байдлаар зэвсэглэн, эсхүл бүлэглэн довтолсон;

43.2.2.галт зэвсэг, хүний амь нас, эрүүл мэндэд хохирол учруулж болох зүйлээр зэвсэглэсэн хүн зэвсгээ хураалгах шаардлагыг үл биелүүлсэн, эсэргүүцсэн;

43.2.3.амиа хорлож болзошгүй бол.

43.3.Хилчин нэг бүрийн тусгай хэрэгсэл хэрэглэх шийдвэрийг тухайн нөхцөл байдалд тохируулан бие даан гаргана.

44.1.Олон хүнд нөлөөлөх тусгай хэрэгсэлд дараахь хэрэгсэл хамаарна:

44.1.1.олон хүнд нөлөөлөх нулимс асгаруулагч, амьсгал боогдуулагч;

44.1.2.усан хөөрөг;

44.1.3.утаан хөшиг үүсгэгч;

44.1.4.бусад .

45.1.Олон хүнд нөлөөлөх тусгай хэрэгсэл хэрэглэх тухай шийдвэрийг улсын хил хамгаалах байгууллагын дарга, түүний эрх олгосноор тухайн ажиллагааг удирдаж байгаа албан тушаалтан гаргана.

45.2.Олон хүнд нөлөөлөх тусгай хэрэгслийг дор дурдсан тохиолдолд хэрэглэнэ:

45.2.1.хилчин болон бусад хүний амь нас, эрүүл мэндэд хохирол учруулж болзошгүй байдлаар бүлэглэн довтолсон, эсэргүүцсэн;

45.2.2.улсын хил хамгаалах байгууллагын хамгаалалтад байгаа объектод бүлэглэн халдсан, халдахыг завдсан;

45.2.3.хүний амь нас, эрүүл мэндэд хохирол учруулж болох гэмт хэргийг бүлэглэн үйлдэж байгааг таслан зогсоох, баривчлах;

45.2.4.галт зэвсэг, хүний амь нас, эрүүл мэндэд ноцтой хохирол учруулж болох бусад зүйлээр зэвсэглэсэн бүлэг зэвсгээ хураалгах шаардлагыг үл биелүүлэн эсэргүүцсэн;

45.2.5.хилийн болон хил орчмын дэглэмийг бүлэглэн зөрчиж байгаа, эсхүл хилийн боомтод үүссэн нийтийн эмх замбараагүй байдлыг таслан зогсоох, хүч хэрэглэсэн жагсаал, цуглааныг албадан тараах үед;

45.3.Олон хүнд нөлөөлөх тусгай хэрэгслийг хэрэглэхийн өмнө дараахь арга хэмжээг авна:

45.3.1.тусгай хэрэгсэл хэрэглэх тухай анхааруулах;

45.3.2.тусгай хэрэгслийн үйлчлэх нөлөөллийн талаар мэдээлэх;

45.4.Энэ хуулийн 44.3-т заасан анхааруулга, мэдээллийг тусгай хэрэгслийн нөлөөлөлд өртөж болох хүмүүсийн дийлэнх хэсэгт хүргэх боломжтой бүх арга хэрэгслийг ашиглан  зохион байгуулна.

45.5.Олон хүнд нөлөөлөх тусгай хэрэгслийг энэ хуулийн 44.3.1-д заасны дагуу анхааруулснаас хойш заасан хугацаанд үйлдлээ зогсоогоогүй, шаардлагыг биелүүлээгүй, эсхүл хүний амь нас, эрүүл мэнд хохирох эрсдэл бүхий нөхцөл байдал үүссэн бол шууд  хэрэглэнэ.

45.6.Олон хүнд зэрэг нөлөөлөх тусгай хэрэгсэл хэрэглэсний дараа ажиллагааг явуулсан байгууллага нь холбогдох  мэргэжлийн байгууллагатай хамтран дор дурдсан арга хэмжээг авна:

45.6.1.хордсон хүн, амьтан, тэсэрч дэлбэрэх, химийн болон аюултай хорт бодис алдагдах, гал түймэр гарах эх үүсвэр байгаа эсэхийг шалгаж, аюулгүй болгох;

45.6.2.эмнэлгийн анхны туслалцаа үзүүлэх, шаардлагатай бусад үйлчилгээнд хамруулах;

45.6.3.орчныг ариутгах, цэвэршүүлэх арга хэмжээ авах талаар холбогдох байгууллагад мэдэгдэх;

45.6.4.тусгай хэрэгслийн үйлчлэл дуусах, эсхүл үүссэн аюултай нөхцөл арилах хүртэл тухайн орчинд эргүүл, хамгаалалт гаргаж, зөвлөгөө, сануулга өгөх.

46.1.Хилчин тээврийн хэрэгслийг албадан зогсоох тусгай хэрэгслийг дор дурдсан тохиолдолд хэрэглэнэ:

46.1.1.өөрийн болон бусдын амь нас, эрүүл мэндэд учирч болох бодит аюулыг таслан зогсоох шаардлага тулгарсан;

46.1.2.хил зөрчигч тээврийн хэрэгчлийг өөрөө жолоодон зугтсан, эсхүл тийм хүнийг тээвэрлэн зугтсан;

46.1.3.тээврийн хэрэгслийг зогсоох талаар эрх бүхий албан тушаалтны тавьсан шаардлагыг үл биелүүлж зугтсан.

46.2.Тээврийн хэрэгслийг албадан зогсоох тусгай хэрэгслийг зорчих хөдөлгөөн ихтэй газар, олон нийтэд аюул учруулах эрсдэл байгаа үед хэрэглэхийг хориглоно.

47.1.Хилчин хилийн зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх, илрүүлэх, таслан зогсоох, хилийн болон хил орчмын дэглэмийг сахиулах зорилгоор албаны нохой ашиглаж болно.

47.2.Албаны нохойг бэлтгэх, ашиглах, хамгаалах журмыг улсын хил хамгаалалтын асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн батална.

1.Хил хамгаалах байгууллагын тусгай анги, салбар, хилийн манаа урьдчилан анхааруулахгүйгээр дараахь тохиолдолд байлдааны зэвсэг, техник хэрэглэнэ:

48.1.Хилийн анги, салбар, хилийн манаа нь урьдчилан анхааруулахгүйгээр дараахь тохиолдолд галт зэвсэг хэрэглэнэ:

З8 дугаар зүйл.Төрийн захиргааны төвбайгууллагын үүрэг

УЛСЫН ХИЛИЙН АЮУЛГҮЙ БАЙДЛЫГ ХАНГАХАД ТӨРИЙН БОЛОН НУТГИЙН ЗАХИРГААНЫ БАЙГУУЛЛАГА, АЛБАН ТУШААЛТНЫ ЭРХ, ҮҮРЭГ

49 дүгээр зүйл.Төрийн байгууллага, албан тушаалтны эрх, үүрэг

49.1.Улсын хил хамгаалалтын асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн дараахь эрх, үүрэгтэй:

49.1.1.улсын хилийн халдашгүй дархан байдал, хил орчмын нутаг дэвсгэрийн аюулгүй байдлыг хангах чиглэлээр улсын хил хамгаалалтын нэгдмэл тогтолцоог боловсронгуй болгох, хилийн талаар баримтлах бодлогын хэрэгжилтийг хангуулах;

49.1.2.улсын хил хамгаалах байгууллагын саналыг үндэслэн улсын хамгаалалтын дүрэм, зааврыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид өргөн мэдүүлж, батлуулах;

49.1.3.улсын хил хамгаалах байгууллагын бүтэц, орон тоог батлах;

49.1.4.улсын хил хамгаалалттай холбогдолтой төсөл, хөтөлбөрийг боловсруулж, хэрэгжилтийг хангуулах.

49.4.1.улсын агаарын хил хамгалалтыг удирдах;

49.4.2.агаарын хөлгөөр агаарын хилийг хууль бусаар нэвтрэхээс урьдчилан сэргийлэх, хууль бусаар нэвтэрсэн тохиолдолд таслан зогсоох арга хэмжээ авах.

З/хил орчмын нутаг дэвсгэрт гэмт хэрэгтэй тэмцэх, нийгмийн хэв журам сахиулах;

4/улсын хил дээр зохиогдох нийтийг хамарсан арга хэмжээний үед журам сахиулах;

5/улсын хил дээр болон хилийн боомтод гэмт хэрэг үйлдэхээс урьдчилан сэргийлэх, нийгмийн хэв журам сахиулах;

6/улсын хилээр нэвтэрч байгаа гадаадын зорчигчийн тухай мэдээллийг Улсын хил хамгаалах байгууллагаас авч хяналт тавих.

49.7.1.улсын хилийн зурвас, хилийн боомтод үүссэн гамшиг, аюулт үзэгдлийн үед улсын хил хамгаалах байгууллагатай хамтран иргэний амь нас, эрүүл мэнд, аж ахуйн нэгж, байгууллагын эд хөрөнгийг аврах, хор уршгийг арилгах, гамшгаас хамгаалах төлөвлөлтийг боловсруулж, гамшгаас хамгаалах сургалт, бэлтгэлийг зохион байгуулах;

49.7.2.хил дамнасан ой, хээрийн гал түймэр гарахаас урьдчилан сэргийлэх, түймэртэй тэмцэх арга хэмжээг зохион байгуулах.

1.Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн Засаг дарга дараахь бүрэн эрхийг эдэлнэ:

50.1.Хилийн аймаг, сумын Засаг дарга дараахь бүрэн эрхтэй:

УЛСЫН ХИЛ ХАМГААЛАЛТАД ТУСЛАХ ХҮЧНИЙ ОРОЛЦОО, ИРГЭНИЙ ЭРХ, ҮҮРЭГ

51 дүгээр зүйл.Улсын хил хамгаалалтад туслах хүчнийг оролцуулах

51.1.Улсын хил хамгаалалтад туслах хүчин нь улсын хил орчмын нутаг дэвсгэрт хилийн болон хил орчмын дэглэмийг сахиулахад оролцоно.

51.2.Туслах хүчнийг хилийн аймаг, сум, багийн төв, хилийн боомт, хилийн анги, салбарын хэсэг, суурин газар, төмөр замын өртөө, зөрлөг болон шаардлагатай бусад газарт улсын хил хамгаалах байгууллагын саналыг үндэслэн аймгийн Засаг даргын захирамжаар байгуулна.

51.3.Хил орчмын нутаг дэвсгэрт байнга оршин суугаа, 18 нас хүрсэн Монгол Улсын иргэнийг улсын хил хамгаалалтад туслах хүчний гишүүнээр бүртгэхдээ түүний бичгээр гаргасан хүсэлт, улсын хил хамгаалах байгууллагын саналыг тус тус үндэслэн тухайн аймаг, сумын туслах хүчний зөвлөлөөр хэлэлцэж, Засаг даргын захирамжаар батална.

52.1.Улсын хил хамгаалалтад туслах хүчнийг хилийн аймаг, сумын Засаг дарга, түүний дэргэдэх Зөвлөл, улсын хил хамгаалах байгууллага тус тусын бүрэн эрхийн хүрээнд удирдлагаар хангана.

52.2.Зөвлөлийн дарга нь хилийн аймаг, сумын Засаг дарга, түүний орлогч дарга нь хилийн ангийн дарга, нарийн бичгийн дарга нь хилийн аймаг, сумын Засаг даргын Тамгын газрын дарга байна.

52.3.Зөвлөлийн бүрэлдэхүүнийг аймаг, сумын Засаг даргын захирамжаар томилно.

53.1.Зөвлөл нь дараахь үүргийг хүлээнэ:

53.1.1.нутаг дэвсгэртээ байгаа улсын хил хамгаалах байгууллагын саналыг үндэслэн хил хамгаалалтад туслалцаа үзүүлэх ажлыг зохион байгуулах;

53.1.2.улсын хил хамгаалах байгууллагатай хамтран туслах хүчнийг хил хамгаалалтад оролцуулах ажлыг зохион байгуулах;

53.1.3.улсын хил хамгаалалтад төсөвлөсөн зардлын зарцуулалтад хяналт тавих;

53.1.4.улсын хилийн зурваст улсын хил хамгаалах байгууллагын зохих зөвшөөрөлтэйгөөр ажил, үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа туслах хүчний гишүүдийг оршин суугаа газраар нь хил хамгаалалтад оролцуулах ажлыг зохион байгуулах;

53.1.5.улсын хилийн болон хил орчмын дэглэмийг санаатай буюу давтан зөрчсөн Монгол Улсын иргэнийг хуулийн байгууллагад шилжүүлэх саналыг холбогдох байгууллагад тавьж шийдвэрлүүлэх;

53.1.6.улсын хил хамгаалалтад идэвхи зүтгэлтэй ажилласан, хилийн болон хил орчмын дэглэмийн зөрчлийг удаа дараа илрүүлсэн туслах хүчний гишүүнийг шагнаж урамшуулах, шагналд тодорхойлох, зөрчил гаргасан гишүүнийг туслах хүчний бүрэлдэхүүнээс хасах арга хэмжээ авах.

54.1.Улсын хил хамгаалалтад туслах хүчний гишүүн дараахь үүрэгтэй:

54.1.1.хил орчмын нутаг дэвсгэрт байнга болон түр оршин суух, ажил үйлдвэрлэл явуулж байгаа байршлаараа улсын хил хамгаалалтад оролцох;

53.1.2.хяналт, ажиглалтаар илрүүлсэн хилийн зөрчлийн тухай улсын хил хамгаалах байгууллагад цаг тухайд нь мэдэгдэх;

54.1.3.хилийн зурвас, хилийн боомтын журмын биелэлтэд хяналт тавих;

54.1.4.цагийн байдлын дагуу шуурхай ажиллахад бэлэн байх;

54.1.5.мал бэлчээрээр хил давахаас урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авч улсын хил хамгаалах байгууллагад мэдэгдэх.

Монгол улсын иргэн дараахь үүргийг хүлээнэ:

56.1.Монгол Улсын иргэн дараахь үүргийг хүлээнэ:

Улсын хил хамгаалалтад үүрэг гүйцэтгэж байгаа иргэн дараахь эрхийг эдэлнэ:

55.1.Улсын хил хамгаалалтад үүрэг гүйцэтгэж байгаа туслах хүчний гишүүн дараахь эрхтэй:

Хүлээлгэх хариуцлага

42 дугаар зүйл.Хууль зөрчигчид хүлээлгэх хариуцлага

1.Энэ хуулийг зөрчсөн албан тушаалтны үйлдэл нь гэмт хэргийн шинжгүй бол Төрийн албаны тухай хуульд заасан хариуцлага хүлээлгэнэ.

Хүлээлгэх хариуцлага

57 дугаар зүйл.Хууль зөрчигчид хүлээлгэх хариуцлага

57.1.Энэ хуулийг зөрчсөн албан тушаалтны үйлдэл нь гэмт хэргийн шинжгүй бол Төрийн албаны тухай хуульд заасан хариуцлага хүлээлгэнэ.

58.1.Энэ хуулийг 2016 оны .. дугаар сарын ..-ны өдрөөс дагаж мөрдөнө.

1.Улсын хилийн тухай хууль тогтоомж зөрчсөн этгээдэд түүний гэм  буруу, хууль бус үйл ажиллагаанаас учирсан хохирлын хэмжээг харгалзан хуульд заасан хариуцлага хүлээлгэнэ.

2.Дараахь үйлдлийг хилийн тухай хууль тогтоомж зөрчсөнд тооцож хариуцлага хүлээлгэх үндэслэл болгоно:

1/энэ хуулийн 22 дугаар зүйл, 27 дугаар зүйлийн З дахь хэсэгт заасан үйлдвэл;

2/энэ хуулийн 26 дугаар зүйлийн 2 дахь хэсэг, 28 дугаар зүйлд заасан журам зөрчсөн;

З/улсын хилээр нэвтрэх эрхийн хүчин төгөлдөр баримт бичгийг тогтоосон журмын дагуу үзүүлээгүй, хуурамч бичиг баримт үзүүлсэн;

4/хил зөрчихөд тусалсан, дэмжлэг үзүүлсэн ;

5/улсын хил давж ирсэн мал, хууль бусаар улсын хил давуулж ирсэн бусад зүйлийг нуун дарагдуулсан;

6/улсын хилийн тухай хууль тогтоомжийг зөрчсөн бусад үйлдэл.

Улсын хилийн тухай хууль тогтоомж зөрчсөн нь гэмт хэргийн шинжгүй бол “Монгол Улсын захиргааны хариуцлагын тухай хууль”-д зааснаар хариуцлага хүлээлгэнэ.