КАЗАХ ТҮМНИЙ ДОМОГ БОЛСОН ХҮҮХНҮҮД

Өмнө нь би бээр Казах түмний дундаас тодорч гарсан баатар зоригт сайн эрчүүдийн тухай “Казахын дуулиант эрчүүд” хэмээх томоохон нийтлэл бичиж, Казах түмнээс өндөр үнэлгээ авч байлаа. Эрт цагийн баатарлаг сайн эрчүүдээрээ бахархдаг өнөө цагийн казах залуучууд, бүсгүйчүүд дээрхи нийтлэлийг олноороо шейрлэн авч, сайхан сэтгэгдэл үерлүүлж байлаа. Энэ удаад “Казах түмний домог болсон хүүхнүүд”-ийн тухай өгүүлсү.

ЭРТНИЙ АМАН ЗОХИОЛД МӨНХӨРСӨН БАЯН СУЛУ

Монголчуудын эртний туульс Жангар лугаа нэгэн туульс Казах түмэнд байдаг юм байна. Тэр нь “Огузын баатарлаг туульс” ажээ. Энэхүү домогт Огуз хаан эхийнхээ хэвлийд нарны туянаас бий болж төрсөн тухай, мөн Огуз хаан хоёр эхнэртэй, нэг нь Тэнгэрийн дагина, нөгөө нь усан дундах газар аралаас ирсэн хүүхэнтэй байсан тухай өгүүлнэ. “Тэнгэрийн дагина” эхнэрээс төрсөн гурван том хүүдээ Огуз хаан Күн (Нар), Ай (Сар), Жулдыз (Од) гэсэн нэг өгсөн бол усан дундах газар аралаас ирсэн хүүхнээс төрсөн гурван бага хүүдээ Көк (Хөх), Тау (Уул), Тениз (Тэнгис) гэсэн нэр хайрлаад, эд бүгдийн нийгэм дэх мөнхийн байрлалыг тодорхойлжээ. Мөн Казах түмэнд мөнхийн сэдэв болох хайр дурлалын тухай “Козы Корпеш-Баян сулу”, “Енлик-Кебек”, “Кыз Жибек”, “Айман-Шолпан”, “Макпал мен Сегиз” гэх мэтийн туульс байдаг юм байна. Эд бүгдээс мянга таван зуун жилийн настай “Козы Көрпеш-Баян сулу” тууль нэн алдартай ажээ. Товч утга нь Козы Көрпеш хайрт хүүхэн Баян сулугаа хайж тэнгэр өөд гарч, газар доор ч орно. Энэхүү туулийг сурвалжилсан хүн бол эдүгээ Казакстанд суугаа Шамахай Сайра хэмээх бүсгүй юм. Казакстаны их сургуульд багшилдаг энэ оюунлаг бүсгүй Казах түмнийхээ эртний домог түүхийг бичиж сурвалжилдаг сүрхий судлаач ажээ. Би бээр Баян сулу хэмээх домогт хүүхний тухай нарийн мэдэж авахын тулд Шамахай Сайратай холбогдож уран бүтээлийн анд бололцсон юм. Алс холын Астана хотоос энэ бүсгүй ийм нэгэн мэдээлэл явуулжээ.
“…Баян Сулу бол Казах ба Турк улсад тархсан “Козы Корпеш-Баян сулу” хэмээх Казах аман зохиолын гайхамшигт хайр дурлалын тухай туульсын гол дүр юм. Баян Сулу нь үзэсгэлэн гоо ба үнэнч хайрын дүр болсон сайхан бүсгүй. Гэхдээ Козы Көрпеш ба Баян сулу хоёрт зориулж баригдсан бунхан бол түүнийг бодит хүн байсан гэдгийг илтгэдэг. “Козы Корпеш-Баян сулу” туулийг 14-р зуунаас эхлээд Сыбанбай, Бекбау, Жанак, Шөже нарын туульчид түгээн дэлгэрүүлсэн. Туулийн товч утга нь Карабай, Сарыбай хоёр дотно найзууд. Тэд нэг өдөр ан агнаж явахдаа хоёр хүүхдээ гэрлүүлэхээр тохиролцоно. Гэвч Сарыбай удалгүй анд яваа үедээ нас барж, эхнэр нь Козы Көрпеш хүүтэйгээ үлддэг. Тиймээс чинээлэг баян Карабай өнчин хүүд охиноо өгөхгүйн тулд алс нутаг руу нүүдэг. Тэгэвч Козы, Баян сулу хоёр бие биедээ дурладаг. Козы Көрпеш том залуу болсон хойноо хэлэлцээ тогтоож амласан тэр бүсгүйгээ авахаар оддог. Энэ үед Баян Сулуг эцэг нь өөр нэг Кодар хэмээх баатарт өгөхөөр болсон байдаг. Эцэст нь Кодар баатар Козы Көрпеш хоёр тэмцэлдээд Көрпеш алагдана. Тиймээс Баян сулу өөрийн амиа хөнөөж нас бардаг. Козы-Көрпеш болон Баян сулугийн бунхан Казахстаны Аягөз гэдэг газарт баригдсан юм. Туульд дурдагдсанаар уг бунханыг барихаар Сарыбайн дүү Тайлак ноён дөчин хүн дайчилж, Кози Керпеш, Баян сулу нарт бунхан босгоод тэдний дүрийг чулуунд зурж үлдээсэн юм. Ялангуяа Баян Сулугийн үзэсгэлэнт сайхан дүрийг маш уран дүрсэлж гаргасан. Тэр барьсан бунхан нь хайрын мөнхийн билэгдэл болсон мэт одоо хүртэл хуучралгүй байж байгаа. Судлаач Г.Н.Потанин Казахын “Козы Көрпеш-Баян сулу” туулийг маш өндрөөр үнэлсэн. 1839 онд Казахын зохиолч Габит Мүсирепов энэ туульсийн дагуу драмм (пьеса) бичиж гаргасан. “Козы Көрпеш–Баян сулу” тууль нь эрт дээр үеийн турк-монгол омгуудын дунд түгээмэл тархсан нэгэн гайхамшигт үйл явдлын сюжет юм…” гэж Шамахай Сайра өгүүлсэн байв. Баян сулу гэдэг нэрний тухайд гэвэл Баян гэдэг нь эр хүний нэр ажээ. Баян сулугийн эцэг Карабай ерэн түмэн малтай маш баян хүн байж. Гурван охинтой. Ингээд бага охиндоо Казахын ёсоор зориуд эр хүний Баян гэдэг нэрийг өгчээ. Дараагийн хүүхэд маань хүү болог гэж бэлэгшээсэн. Туульд Козы Көрпешийг оршуулсны дараа Баян сулу бүсгүй түүний шарил дээр очоод өөртөө канжар (тэр үеийн том хутга) дүрээд хорвоог орхижээ. Ингээд дурлалт хоёр хосыг хамт оршуулаад бунхан босгож, дүр төрхийг нь чулуунд мөнхөлсөн түүхтэй юм байна.

ЭМГЭНЭЛТ ТУУЛЬСЫН ДОМОГТ БААТАР КЫЗ ЖИБЕК

Казахын яруу найрагч Хавааны Байыт надад хандаж “Манай Казак түмний түүхэнд Кыз Жибек, Айман-Шолпан болон Хэрэйт омгийн алдарт Абах зэрэг домог болсон хүүхнүүд бий. Эд нар бол дээр үеийн алдарт туульсуудад гардаг баатар эрсийн хайртай бүсгүйчүүд. Учир начрыг нь олж бичихгүй бол түвэгтэй шүү” гэж захисан юм. Ингээд учир начрыг нь олохоор явлаа, хайлаа, оллоо, бичлээ.
Казахын эмгэнэлт туульсийн домогт баатар болж мөнхөрсөн Кыз Жибек нь 16-р зууны эхэн үед амьдарч асан эх оронч, баатар зоригтой, үзэсгэлэнт бүсгүй ажээ. Кыз Жибекийг оросоор “Девушка Шёлк, Шелковая девушка” гэж орчуулжээ. Монголоор бол “Торгомсог бүсгүй” юмуу даа. 16-р зууны эхэн үеэс Казахын олон омгууд нэгдэж Казахын хаант улсыг байгуулжээ. Чухам энэ үед Кыз Жибек хэмээх үзэсгэлэнт бүсгүй омгуудын хоорондын өрсөлдөөнөөс болж золиослогдсон юм байна. Жагалбайлы омгийн Толеген баатар Шекты омгийн дурлалт бүсгүй Кыз Жибекийг өөртөө авахаар Шекты омгийн баатар Бекежантай тэмцэлдэнэ. Энэ хоёр баатар эрийн тэмцлийн улмаас Кыз Жибекийн халуун хайр дурлал, нөхөрлөл, баатар зориг, эх оронч тэмцэл гээд бүхий л сайхан чанарууд цухалзах бөгөөд эцэст нь Толеген баатар Кыз Жибекийн төлөө тэмцэлдэж яваад өрсөлдөгч Бекежан баатарт харамсалтайгаар алуулжээ. Гэсэн ч Кыз Жибек бүсгүй Бекежан баатрын гарт орсонгүй. Тэрбээр хайрт нөхрөө алагдсанаас хойш хэний ч тэвэрт оролгүйгээр халуун хайр дурлалаа зүрхэндээ хадгалж байсаар есөн жилийн дараа Толеген баатрын төрсөн дүү Сансызбатай гэрлэжээ. Оросын судлаач энэхүү хайр дурлалын түүхийг “Казахская Ромео и Джульетта” гэж онцолсон байх аж. Манайхаар бол “Учиртай гурван толгой” дуурийн Юндэн, Нансалмаа хоёртой төстэй. Гэхдээ Юндэн, Нансалмаа хоёр бол уран зохиолын дүр. Толеген баатар, Кыз Жибек хоёрын эмгэнэлт хайрын энэхүү бодит түүхээр олон арван зохиолч, яруу найрагч, хөгжмийн зохиолч авъяасаа сорьж, ном зохиол туурвихаас гадна дуурь, балет, кино хүртэл бүтээжээ. Кыз Жибекийн тухай анхны ном 1894 онд Казань хотод хэвлэгдсэн бөгөөд өнөөдрийн байдлаар энэ бүсгүйн тухай янз бүрийн өнцөгөөс харж бичсэн 16 зохиол байдаг юм байна. 1988 онд Кыз Жибек орос хэл дээр хэвлэгдсэн бол 2003 онд Козы Корпеш-Баян сулу, Кыз Жибек хоёрыг хамтатгасан “Евро Азийн ард түмний туульс” нэртэйгээр хэвлэгдэж, 2008 онд ЮНЕСКО-гоос Казахын ардын урлагийн сор бүтээл гэж үзээд Кыз Жибек туульсийн 500 жилийн ойг тэмдэглэсэн юм байна. 1934 онд хөгжмийн зохиолч Е.Г.Брусиловский Кыз Жибекийг дуурь болгож тайзнаа тавьж, улмаар Казахын 50 гаруй дуунаас Киз Жибекийн “Хунгийн дуу” хэмээх ари гоц ялгарч, 1936 онд Москвад зохиогдсон Казахын ард түмний тайлан тоглолтоор маш их амжилт олж, үүнийг дуулсан дуучин Куляш Байсеитова СССР-ийн Ардын жүжигчин цол хүртэж байсан байна. Мөн Кыз Жибекийн намтар түүхээр “Гак-ку” хэмээх бүжгэн жүжиг тайзнаа тавигджээ. 1972 онд “Казахфильм” киностуди Кыз Жибекээр кино хийсэн бөгөөд уг кино 1955-1990 он хүртэл хийгдсэн бүх кинонуудаас 7,8 сая хүн үзсэн үзүүлэлттэйгээр ашиг орлогоороо дээгүүрт жагсаж, мөн Казакстан улсын төрийн дээд шагналыг хүртжээ. Кыз Жибек нь хожмын түүх болоод урлаг, уран зохиолд ингэж алдаршин мөнхрөх азтай бүсгүй байж шүү.

АВЪЯАСЛАГ, УХААЛАГ, ҮЗЭСГЭЛЭНТ АЙМАН-ШОЛПАН

Казахын Тама омгийн Мамана баатар, Шекты омгийн Котибара баатар хоёрыг ид тэмцэлдэж байх үед Айман хэмээх казах бүсгүйн мандан бадрал эхэлжээ. Хоёр омгийн ширүүн тулаан, алаан хядаан, цус нөж, үхэл хагацал, өнчрөл хоосрол дундаас Айман хэмээх бүсгүйн сайхан сэтгэл, хайр дурлал, гоо үзэсгэлэн, зориг чадвар, нэр төр тодрон гарч, тухайн цагийн нүүдэлчин түмний сор болж гялалзсан сайхан түүх байдаг юм байна. Өрсөлдөгч дайснууд нь Айман бүсгүйг ухаанаараа дийлээгүй тул төрсөн дүү бүсгүй Шолпаныг нь олзолж аваад элдвээр тамлах болжээ. Тиймээс зориг төгөлдөр Айман дайсны ар тал руу нэвтрэн орж дүүгээ олзлолтоос аварч байсан гайхам түүхтэй аж. Оросын түүх бичлэгт өгүүлэхдээ “…Айман-красивой, умной, образованной, талантливой и смелой девушки…” гэж бичсэн байх бөгөөд ухаантай, үзэсгэлэнтэй, авъяастай, зоригтой энэ бүсгүй манайхаар бол Галдан бошигт хааны домогт Ану хатантай төстэй юм шиг ээ. Тийм ч учраас хожмын түүхэнд туульс, роман, найраглал, дуурь болж мөнхөрчээ. “Айман-Шолпан” хэмээх туульс 19-р зууны тавиад оны үед зохиогдсон бөгөөд энэхүү туульс бусад туульсаас ялгаатай нь эмгэнэлтэй хэрнээ сайхнаар төгсдөг цорын ганц туульс юмсанж. “Козы-Корпеш-Баян сулу”, “Кыз-Жибек”, “Айман Шолпан” гурав нь Казахын оргил гурван туульс бөгөөд хөгжмийн зохиолч Е.Г.Брусиловский “Айман Шолпан” хэмээх дуурь бичсэн бол Казакстаны олон арван зохиолч ухаалаг, зоригтой Айман бүсгүйг шүлэг найрагтаа мөнхөлсөн байна. Энэ бүсгүй шиг олон түмний дунд ухаан сэтгэл, гоо сайхнаараа үлгэр домог болж үлдсэн олон арван бүсгүй Казах түмний дундаас төрөн гарсан ч тэр бүгдийг энд багтаах арга алга. Дашрамд өгүүлэхэд манайхан Гавъяат жүжигчин Хоролсүрэн гуайн дуулдаг “Актамак” дууны Актамак хэмээх бүсгүйг бодит хүн гэж эндүүрдэг. Гэвч Актамак нь бодит хүн биш бөгөөд казах бүсгүйн гоо сайхныг Актамак хэмээх зохиомол нэрээр илэрхийлжээ. Актамак гэдгийг үгчилж орчуулвал “Цагаан хүзүү” (хоолой) гэсэн утгатай бөгөөд хундан цагаан хүзүүтэй казах бүсгүйг магтан дуулсан нь энэ ажээ.

АМАРСАНАА БААТРЫН ХАТАН БОЛЖ ЯВСАН ГУЛЬНАР

Казах, Монголын түүхийн сурвалж бичгүүдэд Гульнар хэмээх казах хүүхний тухай бичигдсэн байдаг. Учир нь энэ хүүхэн Манжийн эсрэг тэмцэгч Амарсанаа баатрын хоёр дахь хатнаар залагдаж байжээ. Гульнар нь Чингисийн Зүчийн угсааны Аблай хааны охин. Энэ тухай түүхийн сурвалж бичгүүдэд өгүүлэхдээ “Амарсанаа баатар 1751 онд Зүүнгарын хаант улсын Лхамдаржаад ялагдаж Даваачтай хамт Хасагийн дундад ордны зүг зайлан одсон ба Хасагийн Аблай хаан тэднийг баяртай хүлээн авч охин Гульнараа өгч, Амарсанааг хүргэнээ болгоод дэргэдээ өсгөв” гэсэн байх аж. Гульнар нь мөн Монголын уран зохиолд эерэг болон эсрэг дүрээр мөнхөрч үлдсэн бүсгүй. Би бээр “Зүүн гарын мөхөл” тууждаа Аблай хаан, болоод түүний гүнж Гульнар нарыг цухас мөнхлөөд авсан. Түүнчлэн зохиолч Д.Цэмбэлийн “Амарсанаа” романд Гульнар нь эерэг талын баатрын дүрээр мөнхөрсөн байх аж. Жишээ нь “…Амарсанаа Хасаг нутгийн тэр нэгэн намуун тунгалаг өдөр үзэсгэлэнт Гульнар хатнаа дагуулан олон хэлийн шувууд мөчир дамжин жиргэсэн хааны ордны цэцэрлэг дотор зугаалж явлаа. Залуу гэргий нь түүний мөрийг түшин түмэн шувуудын баясгалант хөг аялгуунд зүрх догдлон баясах нь энхжингийн сайхан оронд ирсэн мэт боловч энэ бүхэн ягаад ч юм бэ, нэг л хуурамч, түр зуурын юм шиг санагдан хязгааргүй уйтгарт автжээ…” гэж өгүүлнэ. Мөн Амарсанаа баатар “…Хасагийн дундад ордонд би эрх тааваараа байна. Энэ чинь жаргал биш гэж үү? Аблай хаан үзэсгэлэнт Гульнар охиноо надад гэргий болгон өглөө. Энэ чинь жаргал биш гэж үү? Их Оросын хатан хаан хүртэл надад тал засч, миний зүг элч зарж байна. Энэ чинь жаргал биш гэж үү?” хэмээн аархдаг. Гэвч энэхүү аархал нь яваандаа зовлон болж хувирдаг. Учир нь Амарсанаа хадам эцэг Аблай хаанаасаа цэргийн дэмжлэг авч Зүүн гарын хаант улсыг эрхшээсэн ч Манж нарын хатгаасаар эргээд Аблай хаантай дайсан бололцдог. Эцэст нь Амарсанаа манж нараас дүрвэн зугтаж Аблай хааны ордонд амь тэмцэн ирдэг. Энэ үед Аблай хаан түүнийг манж нарт барьж өгөхөөр нууцаар тохирсон байх бөгөөд харин Гульнар хатан Амарсанаад үнэнч гэдгээ илэрхийлж, түүнийг Оросын нутаг руу оргуулдаг. Энэ тухай зохиолд өгүүлэхдээ
“…Амарсанаа минь, би чамайг эрлэг тамд явуулах гээгүй. Эндээс суллан гаргаж, амийг чинь аврахаар хүрч ирлээ. Хонгор минь, чи намайг жаргааж чадаагүй ч гэлээ би чамайг жаргааж чадахгүй юм гэж үү? Мөн ч олон жил чамайг хүлээлээ. Чи минь зовож зүдрээ байлгүй. Нүүр царайг чинь дахиад нэг харах юмсан. Ямар ч харанхуй юм бэ дээ, Гэгээн цагаан өдөр чамтайгаа жаргах хувьгүй байж” хэмээн гаслан өгүүлэв.
-Байз, танил дуу байх чинь. Гульнар минь, чи хаанаас гараад ирэх нь энэ вэ? Тэнгэр сахиус намайг чамтай ханилах хувь заяа хайрлаагүй билээ. Гульнар минь, тэр надад ямар л хувь оноосон бол түүнийг нь л эдлэхээс дээ…
-Чишш! гэж Гульнар хэлээд айсан нүдээр үүд рүү харсанаа “Амарсанаа минь одоохон явж үз. Манж, Хятадын хоёр арван маргааш үүрээр ирж чамайг аваачиж хороох гэж байна. Эцэг маань чамайг тэдэнд барьж өгөхөөр андгайлсан. Чамайг яаж тамлаж алах бол гэхээс миний айдас хүрч байна. Алт шиг хайран сайхан амиа бодооч! гэснээ түүнийг хүүхэд шиг хүзүүдэн авч хацар, нүүр нүдгүй үнсэн таалав. Амарсанаа тэрхэн агшинд олон жилийн өмнө Хасаг нутгийн тэр нэгэн намуун тунгалаг өдөр Гульнар охины гараас хөтлөн цэцэрлэг дундуур зугаалж явсанаа саналаа…”
Хасагийн дундад ордны Аблай хааны охин Гульнар гүнж Монголын уран зохиолд ийм нэгэн эерэг талын дүрээр мөнхөрчээ.

ДОМБОР ХӨГЖМИЙН ҮҮСЛИЙГ ТАВЬСАН АЛТАЙМАА

Алтайн Урианхай, Казах ардын дуунд товшуур болон домбор хөгжим гол үүрэг гүйцэтгэдэг. Домбор хөгжмийн үүсэл нь Алтаймаа хэмээх бүсгүй болон нэгэн доголон хулангийн домгоос үүдэлтэй аж. Энэ тухай Казахын нэрт түүхч, эрдэмтэн зохиолч Х.Ислам гуайгаас сонсож билээ. Мөн зохиолч, судлаач Ц.Төвөд хэмээх өвгөн бичээч 1988 онд “Доголон хулангийн домог” хэмээх шүлэг дууль тэрлэж, үүндээ Алтаймаа бүсгүйн тухай өгүүлсэн байх аж. Эрт цагт Ак-Сакал хэмээх өвгөн Алтай таван богдоор нутагладаг байж. Түүний Алтайсүмбэр хэмээх ганц хүү нь эрийн цээнд хүрмэгцээ нутгийнхаа Сарвайк хэмээх баян айлын ганц охин Алтаймаа хэмээх үзэсгэлэнт бүсгүйтэй хайр дурлалаараа холбогджээ. Төдөлгүй Алтайсүмбэр хайрт бүсгүйгээ өөрийн болгож аваад Ага-Ига хэмээх анч бүргэдээрээ ан хийж амьдрах болж. Тэр үед хулангийн ганц азарга хураасан ганц гүүтэйгээ Алтай таван богдоос мөнх цаст хайрхан Таван хумст хүртэл идээшилж амьдардаг байсан бөгөөд тус нутгийн урианхай, казахууд энэхүү хоёр хуланг Алтай нутгийн сахиус гэж хайрлан шүтдэг байж гэнэ. Нэг өдөр анч мэргэн залуу Алтайсүмбэр сайхан төрсөн Алтаймаадаа тарган хулангийн махаар гүнцэг барихаар ан авд морджээ. Тэгээд анчин хүрэн бүргэдтэйгээ Алтай таван богдын бэлээр хэрэн хэсч явсаар хоёр хуланг олж хараад азаргыг нь шархдуулан алджээ. Харин хулангийн гүүг агнаж хайрт бүсгүй Алтаймаадаа гүнцэг барьсан байна. Тэгтэл аав Ак-Сакал, хадам аав Сарвайк нар нь уурлаж “Алтай нутгийн сахиусыг хилэгнүүллээ. Хоёр сайхан ховор амьтаныг хагацуулж нүгэл үйлдлээ” гэж загнажээ. Гэвч Алтайсүмбэр зөрүүдлэж “Нэгийг алж болдоггүй юм бол хоёрыг ална. Тэр муу доголон азаргыг амьд үлдээгээд юүхэв” гээд тэр даруйдаа Алтай таван богд руу ухасхийжээ. Ингээд төдөлгүй хулан, хүн хоёрын халз тулаан болсон байна. Ижил ханиа алдсан хулангийн азарга Алтайсүмбэрийн тархи дагзны ясыг хурц цомбон туурайгаараа зад цавчиж унагахад анч хүрэн бүргэд Ага-Ига эзнээ өмөөрөн дайрч доголон хулангийн сээр, нурууг базаж, тархи толгойг нь зогсоо чөлөөгүй тоншиж, улмаар хүн, хулан хоёр нэг хонхорт амь тавьжээ. Үүний улмаас Алтаймаа бүсгүй хайрт нөхрийнхөө хойноос гашуудаж, бас доголон хуланд харуусахдаа өндөр хадан хясаан дээрээс ёроол дахь цүнхээл ус руу үсэрч амиа хорложээ. Сайхан бүсгүй Алтаймаа зүгээр нэг хорвоогоос хальчихсангүй. Түүний үзэсгэлэнт бие долоон өнгийн цацлагатай, дуун мөндөрийн шаагиантай, хонь хурганы шуугиантай, хуур цуурын аялгуутай, дуулж явсан хүн дуугаа зогсоож алмайрмаар, гүйж явсан морь гүйдлээ зогсоож саатмаар, цалин цагаан өнгөтэй цутгуурын мөнгөн хүрхрээ болж үүсэн тогтжээ. Тиймээс Ак-Сакал өвгөн Алтайсүмбэр хүүдээ гашуудаж, мөн хуур цуурын аялгуутай мөнгөн хүрхрээ болж тогтсон Алтаймаа бэрдээ зориулж домбор хөгжим урлаж “Доголон хулангийн домог” хүүрнэх болсон байна. Тэр цагаас хойш Алтайн Урианхай болон Казахуудын дунд товшуур болон домбор хөгжим буй болж доголон хулангийн домог дэлгэрсэн түүхтэй аж. Гэхдээ домбор хөгжим хэрхэн үүссэн тухай өөр бусад хувилбар бас байдаг бололтой.

ХОЁР АЙМГИЙН ШҮТЭЭН БОЛСОН ХОНЫР

“Өтгөн хар хөмсөг, торомгор алаг нүд, дугуй цагаан царай, шулуун хамар, жимс шиг уруул, Ази юм шиг хирнээ Европжуу төрх, нууцлаг гуниг агуулсан сэтгэлд хорогдмоор харц. Азийн орнуудын дунд тэдний гоо үзэсгэлэн их өвөрмөц. Учир нь зуун дамжсан эрлийз, хурлийз цус, өвөг дээдсийнх нь амьдарч байсан байгалийн тааламжтай орчин, зэрлэг догшин түүх нь энэ үндэстний бүсгүйчүүдийн гоо сайхныг илэрхийлдэг биз ээ…” Энэ бол казах бүсгүйчүүлд өгдөг тодотгол. Казахын түүхэнд алдаршсан нэгэн цуутай сайхан хүүхний тухай өгүүлэхийн тулд ийм ишлэл авлаа. 19-р зууны үед Казах түмний дунд Хоныр хэмээх үзэсгэлэнт бүсгүй ихэд алдаршжээ. Хоныр гэдгийг казахууд “Хонгор” гэж дууддаг юм байна. 19-р зууны үед казах түмний дунд Найман, Керей гэх мэт хэд хэдэн овог аймаг байжээ. Тэр үед Керей аймагт Хоныр хэмээх, сайхан бүсгүй хол ойрын хүмүүсийн харааг булаах болж. Тэр бас домборчин, яруу найрагч байж. Тиймээс авъяаслаг сайхан энэ хүүхнийг Найман, Керей хоёр омог булаацалдаж, сүүлдээ түүний амьдрал, хувь заяа эмгэнэлтэйгээр төгссөн байдаг. Казахууд 2010 онд энэ бүсгүйн талаар “Гэрээс” хэмээх уран сайхны кино бүтээжээ. Кино зохиолыг Монгол улсын Соёлын гавъяат зүтгэлтэн, зохиолч Т.Султан гуай бичжээ. Саяхан Султан гуайтай уулзаж тэртээ нэгэн цагийн цуутай сайхан хүүхэн Хонырын тухай яриулсан юм. Тэр өгүүлэхдээ “Тийм нэгэн эмгэнэлт явдал 18-р зууны сүүл, 19-р зууны эхэн үед болжээ. Нутаг орондоо шагшигдсан сайхан хүүхэн Хонырыг Керей, Найман хоёр аймаг булаацалдаад эцэст нь наадам хийж маргаанаа таслахаар шийджээ. Ингээд морь уралдуулахаар болж түрүүлсэн морины бооцоонд Хоныр бүсгүйг тавьжээ. Тэр үед Керей аймагт “Уужим хээр” гэдэг алдартай хурдан хүлэг ид мандаж байсан байна. Тиймээс Найманы тал ялагдах нь тодорхой болсон тул заль хэрэглэж “Уужим хээр”-ийг уралдааны замд явахад нь нум сумаар харваад алчихаж. Ингээд тэдний морь түрүүлж Хоныр бүсгүйг бооцоонд авахаар болжээ. Тэгтэл Хонырын дурлалт залуу арга заль хэрэглэж байгаад хайртай хүүхнээ оргуулаад ууланд гарчихжээ. Гэвч удалгүй Найман аймгийнхан дурлалт хосыг уулнаас барьж авчраад эзгүй талд хүлж суулгаад дээгүүр нь мянган адуу давхиулж адууны хөлөнд гишгүүлж алсан гэдэг. Ингэж нэг сайн эр, сайхан хүүхэн, хурдан хүлэг гурав эмгэнэлтэйгээр төгссөн байдаг. Эдний эмгэнэлт амьдралаар “Гэрээс” кино хийснээс гадна Баян-Өлгий аймгийн театр эмгэнэлт жүжиг тавьж байлаа” хэмээв.

БАРУУН ХЯЗГААРЫН “АЙТЫСЧИН” БҮСГҮЙ АГАБАЛА

19-р зууны сүүл, 20-р зууны эхэн үед Монголын баруун хязгаарт Агабала буюу Цагаанхүү хэмээх үзэсгэлэнт бүсгүй ид хаваа гайхуулж явсан байна. Агабала нь Халх Монголын харъяат Казах түмний дундаас төрж гарсан нэртэй “Айтысчин” байжээ. Айтыс нь хоёр өрсөлдөгчийн уран чадвар, ухаан, үгийн цэцэн цэлмэг байдал, цог хийморийг уудлан шавхдаг казах түмний уламжлалт соёлын нандин өв бөгөөд уран яруу шүлгээр цэц булаалдах харилцаа дууны энэхүү тэмцээнд Агабала бүсгүй ялж, бас ялагдаж явсан байдаг. Жишээ нь тэр 1923 онд Казахын нэрт яруу найрагч Бабын Ахтаантай “Айтыс”-аар тэмцэлдээд ялагдаж явсан байх аж. Зарим эрчүүд наанаа Агабалагийн цэцэн цэлмэг “Айтыс”-ыг сонирхохоор ирдэг байсан ч цаанаа бол түүний сайхан царай зүс, нуруу туруу, ихэмсэг хийгээд эрхэмсэг байдлыг нь тольдон харахаар тэмүүлдэг байжээ. Яруу найрагч Ахтаан гуай түүнтэй тэмцэлдсэн “Айтыс”-ынхаа өмнөтгөлд:
“Агабала арван естэй, баяны анхилхан охин
Араб бичиг номтой, жавхаатай яруу найрагч
Хадам юугаан даган, найр цэнгэл хөөсөөр би
Халз тулсан юм түүнтэй, Жайрт нэг найран дээр
Агабала Жайрыг донсолгосон алдар цуутай бүсгүй
Ард олон нь түүнийг магтан сайшаах нь бахтай
Уралдаан мэтгээн эхэлж ухааны ур илрээгүй байхад
Улсууд түүнд долигонохоор халаг хүрснийг яана
Ааг омог нь сагасан гэнэн гэгэлгэр залуус
Агабала хүүхэнд унан тусан дурлаж
Аялга сайтай үгээр үхэх шахан магтлаа
Ашгүй тэгтэл хүссэн “Айтыс” эхлэх боллоо
Үзэж харахыг мөрөөдсөн үзэсгэлэнт Агабалаг харлаа
Үзэх тусам түүнтэй үзэлцэх сэтгэл төрлөө
Ухаан оюун болоод уран гуалиг хоолойгоор
Ус нутгийн түмэндээ од адил гялалзсан
Эрхэмсэг тэр бүсгүй хивсэн дээр хөл жийн суухдаа
Эвий хөөрхий намайг эр хүн чинээ бодсонгүй
Уран нарийн бэлхүүстэй сайхан хонгор түүний
Усхал хархан нүд нь гялсхийн гэрэлтэх мөртөө
Уурлан тэчъяадсан янзтай дуугаа тэр эхэллээ
Уян наалинхай “махпал”-аа түшиг болгон дагууллаа” гэж шүлэглэсэн байлаа. Дээр өгүүлсэн Жайр гэдэг нь Алтайн торгууд нарын нутаглаж асан Ил тарвагатай хэмээх нутгийн нэгээхэн хэсэг бөгөөд Агабала бүсгүй энэ нутагт төрж өсчээ. “Махпал” гэдэг нь Агабала бүсгүйд туслагч эмэгтэй бөгөөд энэ нь “Айтыс”-т өрсөлдөж байгаа хоёр найрагчаас дутахааргүй хөгжимч, яруу найрагч хүн байх ёстой аж. Ухаандаа “Айтыс”-т ялах, ялагдах эсэх нь энэхүү “Махпал” туслагчаас ихэд шалтгаалдаг байж. Хэдийгээр Агабала нь нэрт яруу найрагч Бабын Ахтаанд “Айтыс”-аар ялагдаж явсан ч налгар сайхан Жайр нутгийнхаа дүрэлзсэн гал нь, найраг сайхан казах дууныхаа даль жигүүр нь байсан байна.

ХАМГИЙН АЛДАРТАЙ “КАЙМ АЙТЫС” УЛБИКЕ

Казахын хамгийн алдартай “Айтысчин” бол 1825-1849 оны хооронд амьдраад 24 насандаа цэл залуугаараа хорвоог орхисон Жанкелдикызы Улбике хэмээх бүсгүй ажээ. “Айтысчин” гэхийг казахууд “Акын” гэж товчилно. Улбике нь нэр алдарт гарсан акын байсан төдийгүй дуучин, доомборчин, өндөр билэг авъяастай, өргөн тэнүүн мэдлэгтэй, маш үзэсгэлэнтэй бүсгүй байсан тухай Астана дахь судлаач бүсгүй Шамахай Сайра мэдээлсэн юм. Төрсөн нутаг нь Кызылорда аймгийн Теренөзек, омог нь Жалайыр, Ошакты. Эцэг Жанкелди, эх Жаныл нар нь хоёулаа айтысчин байжээ. Улбике 12 наснаасаа эхлээд хэлэх үгээ сайхан шүлэглэж, орчин тойрныхоо хүмүүсийг баясган цэнгүүлэх болж. Ингээд авъяаслаг яруу найрагч болох нь хэн хүнд ойлгогдож цэл залуугаараа алдрын оргилд гарчээ. Манайхаар бол 1990 онд Баярхүүгийн Ичинхорлоо хэмээх хөдөөний жаахан бүсгүй хотод ирээд дал, наяад оны том том найрагчдыг шүлгээрээ “хуйхалж” нэр алдарт гарсантай л төстэй юм болж дээ. Улбике төдөлгүй 18 нас хүрч гоо үзэсгэлэнгээрээ нутаг орондоо тэргүүлэхийн сацуу шүлэг дууллаараа хэнд ч дийлдэхээ байжээ. Тухайн үед Казахын алдарт акын Күдерикожа хэмээгч Улбике бүсгүйтэй айтыстаад ирье гэж өөрийн айтысчин эцэг Еркөшект хэлэхэд эцэг нь “Хэрвээ Улбикетэй айтыстмаар байвал эхлээд гурван жил Бухара хотод очоод мэдлэгтэй болж яруу найргийн гүнд нэвтрээд ир” гэж хэлж байсан гэдэг. Тухайн цагийн Казахын нэр алдартай айтысчид болох Күдери кожа, Майлы кожа, Мөдели кожа, Таспа хожа, Серөли кожа, Жанкент кожа (Кожа гэдэг нь эрхэм гэсэн утгатай алдар цол) нар Улбике бүсгүйтэй айтысаар тэмцэлдээд бүгд ялагдаж байсан түүхтэй аж. Ер нь Улбикегийн хурц сэцэн үгэнд чадаж хариулах айтысчин ердөө ч олдсонгүй. Ингэж тэр 18 наснаасаа Казах даяар нэрд гарчээ. Улбикегийн уран бүтээлийг М.Ж.Көпеев, Ө.Диваев, В.В.Радлов, М.Ауезов, С.Муканов гэх мэт алдартай түүвэрч, зохиолч, эрдэмтэд эрэн сурвалжлаад маш өндрөөр үнэлсэн байдаг юм байна. Мөн эрдэмтэн, зохиолч В.В.Радлов Улбикегийн уран бүтээл, шүлэг дууллыг Санкт-Петербург хотод казахаар хэвлүүлээд, дараа нь орос, герман хэл дээр орчуулж Европ дахинд тараажээ. Казахын айтыст “Кайым айтыс” хэмээх төрөл байдаг бөгөөд энэ нь шүлгээр бол маш богинохон, манайхаар бол “Ертөнцийн гурав” юмуу дөрвөн мөрт шиг, тэгээд өрсөлдөгч хүндээ шууд хариулт болгож өгдөг, тун хурдан бодож сэтгэхийг шаарддаг, түүнийгээ товчхон бөгөөд урнаар хэлэх учиртай юм байна. Айтыс нь тав зургаан бадгаар нэг нэгэндээ хариулт барьдаг бол “Кайым айтыс” нь ганц хоёрхон бадгаар л шүлэглэн хэлэлцдэг юмсанж. Тиймээс түргэн хугацаанд хурц сэтгэдэг, жинхэнэ авъяаслаг найрагч л “Кайым айтыс” хэлэлцэх бөгөөд Казах түмний бүх цаг үеийн жинхэнэ “Кайым айтыс” нь Күдери кожа, Улбике хоёрын айтыс байсаар иржээ. “Эд нараас өмнөх айтысууд зүгээр л уран үг, шүлэг мэт санагдсан” хэмээн эрдэмтэн судлаач М.Ж.Көпеев онцолжээ. Мөн судлаач Шамахай Сайра “Тэнгэрийн дагина шиг үзэсгэлэнт сайхан Улбикегийн заяа тавилан яргуй мэт богино байсан” гэж мэдээлэв.
Яруу найргийн авъяас билэг нь дүүрэн тунгалаг цогцолсон энэ сайхан бүсгүй яагаад чухам цэл залуу хорин дөрөвхөн насандаа таалал төгсөв. Айтысчин бүсгүйг шүлэг дууллаараа ид оргилдоо хүрээд мандан бадарч байх үед түүний авъяас билэг, гоо үзэсгэлэнд шунан дурлагсад олноороо гарч ирж, зарим нь хайр сэтгэлээ илчилж, үүний улмаас ёсолж авсан хардамтгай нөхөр нь байж суухын аргагүй болжээ. Тэгээд л гоо үзэсгэлэнт бүсгүй ид цэцэглэж явсан 24 насандаа хартай нөхрийнхөө гарт харамсалтайгаар амь үрэгдсэн байх аж. Түүнээс хойш Какахын түүхэнд алдар цуутай айтысчин эмэгтэй төрөхгүй байсаар тавиад жилийн дараа Сара Тастанбеккызы (1878-1916) хэмээх бүсгүй тодорчээ.

УЯНГАЛАГ САЙХАН “КҮЙЧИН БҮСГҮЙ” ДИНА

Казах түмэнд уран яруу шүлгээр цэц булаалдан тэмцэлддэг “Айтыс” гэж байхаас гадна Казах үндэстний домбороор тоглодог эгшигт аялгууны төрөл бүхий хөгжмийн зохиол “Күй” гэж байдаг юм байна. Энэхүү “Күй”-гээр бас халз тулалддаг уралдаан тэмцээн байх бөгөөд үүнд өрсөлддөг хүмүүсийг “Күйчин” гэнэ. Ингээд л Казах түмний олон зуун жилийн түүхэнд “Нэрт айтысчин”, “Нэрт күйчин” хүмүүс төрж гарсаар иржээ. Казах түмний хамгийн алдартай күйчин бөгөөд күй хөгжмийн зохиолч бол Нурпейсийн бэр Дина хэмээх эмэгтэй ажээ. Тэрбээр 1861 онд Өрнө Казакстан мужийн Жанакала хошууны “Бекетайн элс” гэх газар төржээ. Харин шарил нь Алма-Ата хотын хөрсөнд нойрсон буй. Казакстаны Ардын жүжигчин цол хүртсэн энэ эмэгтэй 1937 онд Москвад зохиогдсон олон үндэстний ардын хөгжмийн авъяастнуудын анхдугаар уралдаанд 75 настайдаа амжилттай оролцож, дараа нь 1944 онд 83 насандаа Төв Азийн таван үндэстний авъяастнуудыг оролцуулсан Ташкент дахь арван өдрийн тэмцээнд өрсөлдөөд шагналт байр эзэлж байжээ. Энэхүү агуу “Күйчин” эмэгтэйн зарим нэг намтар сэлтийг казах хэл дээр бичигдсэн байхыг олоод Өкшений Нурбек хэмээх залууд хандсан юм. Тэр тун сайхан орчуулж өглөө. Сийрүүлвээс:
“Дина эцэг эхийнхээ гар дээр найгалзан гунхалзан явсан охин насан дээрээ Казахын нэрт күйчид болох Даулеткерей, Мүсирали, Ализей, Түркеш, Узаах, Есжан, Байжумаа, Баламаясан зэрэг зохиолчдын күйг чихэнд хоногштол нь сайхан тоглох болсоноор хаяа залган байгаа хүмүүс нь түүнийг “Күйчин бүсгүй” гэж хүндлэх болжээ. Тиймээс бага балчир охины алдар сууг сонссон нэрт күйчин Хурманказы өөрийн биеэр зорин очиж уулзаад домбор аялгуулан тоглох Динаг бишрэн бахдаж, түүний ирээдүйд том найдвар тавин, ерөөл дэвшүүлж “Бата” өгчээ. (Бата гэдэг нь ерөөл хайрлах) Үүнээс хойш Хурманказы Динаг хараанаасаа гаргалгүй, үргэлж эргэж тойрч, Күйгээр халз тулалдах уралдаан тэмцээн рүү авч явж, домбор тоглох нарийн ур ухаан, арга барилд сургасан байна. Дина 1880 онд 19 настайдаа Бескаска омгоос гаралтай Турманы Канаас гэх залуутай гэр бүл зохиожээ. Канаас, Дина хоёрын дундаас Нурпейс нэртэй хүү гарсан ч харамсалтай нь Канаас ууган хүүгээ өлгийдөж аваад удалгүй тэнгэрт хальсан байна. Төдөлгүй Дина ёс заншилаа даган Канаасын дүү Шапектэй суужээ. Гэвч дахиад л үхэл хагацал. Динагийн анхны нөхрөөс гарсан хүү Нурпейс хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлжээ. Хожим нь иргэдийн дунд явуулсан хүн амын тооллогоор нэрсийн жагсаалт гаргах үед Дина нөхрийнхөө овгийг дуудаж чадалгүй, харин оронд нь нас барсан ууган хүү Нурпейсийнхээ нэрийг хэлж бүртгүүлснээр хожим Динаг “Нурпейсийн бэр” гэх болсон байна. Динагийн чихний чимэг болсон уянгалаг сайхан Күйн зохиолууд эр нөхрийнхөө хайранд умбаж, үр хүүхдийнхээ жаргалаар бялхсан он жилүүдэд төрж гарсан. Нөхөрт гарах үед аавынх нь инж болгож дагалдуулсан нэгэн мориндоо зориулж зохиосон “Буурал духтай морь” гэх күй, мөн өөрийн шүтдэг күйчид болох Даулеткерей, Түркеше хоёрын бүтээлээр өдөөгдөн зохиогдсон “Булбул”, “Жигер”, Байжума” зэрэг күйн зохиолууд Динагийн хосгүй бүтээлийн анхдагчид байлаа. Мөн ухаалаг, намбатай бэргэн эгчдээ зориулсан “Кербез”, удаах хүү Журамбайдаа зориулсан “Арван зургаадугаар он”, дотны найз нартаа зориулсан “Косалка”, хайрт хүү Хонгордоо зориулсан “Энхрий Хонгор” зэрэг күйнүүд бол Динагийн өөрийн онцлогийг харуулсан шилдэг бүтээлүүд билээ…” хэмээн Өкшений Нурбек мэдээлэв.
Дина эдгээр Күйн хөгжмийн бүтээлээрээ Казахын күйн урлагийг олонд таниулж, өндөрт өргөхийн сацуу өөрөө ч их күйчидтэй мөр зэрэгцэж, Зөвлөлтийн цаг үед ч ард түмнийхээ тусын тулд өөрийн хүсэл мөрөөдөл, итгэл найдвараа зориулж байв. Хэдий нас хэвийсэн ч Казакстаны 20 жилийн ойд зориулж “Тойбастар”, Ардын дайны он жилүүдэд зориулж “Эхийн зарлиг”, “Ялалт” зэрэг күйн эгшигт аялгуу зохиожээ. Гэвч Зөвлөлт гүрний коммунист дэглэм, үзэл суртал Динагийн энэхүү авъяас чадварыг нухчин дарж, түүний гоц бүтээлүүдийг суртал ухуулгын чанартай болгож орхижээ. Жишээ нь түүний хосгүй сайхан Күйн зохиолуудын нэрийг өөрчилж, “Хөдөлмөрийн баатар”, “Сталин”, “Хүнсний ногоо”, “Төлөөлөгч” гэх мэтээр нэрлэж, ухаандаа хуарангийн социализмын албан ёсны сүлд дуулал болгож орхисон байх аж. Гэвч “Жинхэнэ авъяастанд зэв тогтохгүй” гэдэг биз. Уянгалаг сайхан аяыг нь өөрчлөөгүй зөвхөн нэрийг нь өөрчилсөн болохоор эдүгээ мөнөөх “Сталин”, “Төлөөлөгч” гэх мэтийн нэр нь коммунист дэглэмтэйгээ цуг арилан одож, харин Динагийн бадрангуй тансаг Күйн зохиолууд эдүгээ Казах түмний дунд урьдын адил яруу сайхнаар эгшиглэн байнам.

ДОМОГТ ХҮҮХНҮҮДИЙГ ЭРЭН СУРВАЛЖИЛСАН Б.ОЙДОВ

(Жич: Зарим нь энд багтсангүй)