Туулайг бид мэддэг, бас мэддэггүй

Туулай биеэрээ өглөг өгдөг гэж монголчууд бэлэгшээн хүндэтгэдэг. Туулай эв эеийг сахидаг эвтэй дөрвөн амьтны нэг. Арван хоёр жилд дээрээ­сээ дөрөвт багтдаг хүндтэй амьтан. Монгол ардын болоод дэлхий нийтийн үлгэрийн ер­төн­­цөд туулай дандаа эерэг талын ухаалаг дүрээр хүн төрөлхтнийг баясгаж ирсэн. Шинжлэх ухааны хөгжилд туулайн оруулсан гавъяа бас бий. Туулайн сонор, мэдрэмт­гий дэлдэн чихийг судалж байж хүн төрөлхтөн тавган болоод дамжуулах антенн бүтээсэн түүхтэй. Туулай амьтнаас зуг­тахдаа дэрс бутны ёроолд нуугд­даг. Үүнээс үүдэн мон­голчууд бутанд үлдсэн цасыг туулайлсан цас гэж нэрлэдэг. Өнөөдөр дэлхий дээр 11 тө­рөл, 50 зүйлийн туулай бий гэж тэмдэглэгдсэн байна.

Молтогчин туулай нам­раас бусад улиралд хээл авч төллөдөг. Хээл авснаас хойш 30 хоноод л 40-90 грамм жин­тэй 4-8, түүнээс ч олон бүжин төрүүлдэг. Эхний долоон хо­ногт бүжингийн үс нь ургаж, 10 дахь хоногтоо нүд нь нээгддэг гэнэ.15-20 хоноод ирэхээрээ эхийнхээ идэж байгаа хоолыг амсаж үзэх, үүрнээсээ гарах оролдлого хийж эхэлдэг бай­на. Ерөнхийдөө 8-10 сарын дотор  нас биед хүрнэ. Бүжин эхийнхээ сүүгээр 15-20 хоног хооллодог бөгөөд молтогчин туулай 7-10 насалдаг. Нас гүйцсэн молтогчин 4.7-6.2 кг жин татна. Өнгөрсөн зууны эхэн үед энэ амьтан Европ тивийн өмнөд нутагт ялангуяа Пиренейн хойгт тархсан бай­на. Тиймээс уг хойгийг “Мол­тог­чингийн эх орон” хэмээдэг. Одоо үед молтогчин туулай нь манай гаригийн бараг бүх тивд тархан амьдрах болжээ. Ма­най улсад нэг төрөл, хоёр зүйлийн зэрлэг туулай амь­дар­даг бөгөөд боролзон туу­лай, чандага  элбэг тархжээ.

Хүн төрөлхтөн туулайг 2000 жилийн тэртээгээс гар­шуулан тэжээж ирсэн түүхтэй. Дундад зуунд баруун Европын бараг бүх оронд үржүүлдэг байжээ. Туулай сайн чанарын махтайгаас гадна арьсаар нь дулаан хувцас хийх,  дотор эрхтэнийг нь ардын уламж­лалт эмнэлэгт өргөн ашигла­даг. Энэ тухай өнгөрсөн зууны үед амьдарч байсан Монго­лын алдарт оточ Чойжамцын туурвисан “Онцар гадон” /Маш баясгалант хуримын сан/-д,туулайн мах бадгана, ша­рын өвчнийг анагаана хэмээн тодорхойлон бичжээ. Туулайн бие эрхтэн тэр чигээрээ эм болдог гэж ярьдаг. Туулайны мах эмчилгээ, сувилгааны өндөр ач холбогдолтой. Чана­раараа тахиа, үхрийн махнаас ч илүү гэж мэргэжилтнүүд үздэг. Зэрлэг туулай өөхгүй бор махтай бол молтогчин нуруу, биеэрээ өөхтэй. Мах нь шүүслэг, шингэц сайтай, өөх нь холестерингvй. Сүүлийн үед ухвар мөчид хүмүүс дам ярианаас сэдэл авч туулайн зүрхийг халуунаар нь идвэл зүрхэнд сайн гэж энэ амьтныг олноор нь намнах болсон нь дэндүү харамсалтай. Тэр хөөр­­­хий амьтныг алаад зүр­хийг халуунаар нь залгина гэдэг харгислалыг ямар ухам­сар дорой нэгэн сэтгэсэн юм бол. Бас цус садруулан идэж  байгаа хүн  ч гэсэн үүнийг мэдрэхгүй байна гэж үү.

Уг нь туулай их ашигтай амьтан. Монгол оронд ардын хувьсгал ялснаас хойш био­лаборатори, цехүүдийг олноор нь байгуулан ЗХУ-аас (хууч­наар) авч ирсэн “шиншилла”, “цагаан аварга”, “саарал авар­га” үүлдрийн туулайг сорил туршилтад оруулж гаршуулж байсан түүхтэй.Социализмын үед Булганы Баяннуур, Төв аймгийн Баянчандманьд туу­лайн аж ахуй, ферм олноор байгуулагдаж мах, арьс үйлд­вэрлэж байв. Гадаад худал­дааны яам гэж байхад ноолуу­рын “ангор” үүлдрийн туулайг өмнөд хөршөөр дамжуулан авчирч үржүүлэн сайн чана­рын ноолуурыг “Говь” комби­натад нийлүүлж гоёмсог ал­чуур үйлдвэрлэж байсан ажээ. Ноолуурын туулайн фермийг Улаан хуарангийн орос цэр­гийн ангийн байрлаж асан ка­зар­мыг ашиглан байгуулж байсан юм билээ. Молтогчин туулай төлөрхөг, түргэн үр­жиж өсдөг амьтан. 1960-аад оны үед Төрхурахын үслэг ангийн аж ахуйд усны булга, мөнгөн сорт хар үнэг, Төв аймгийн Батсүмбэр сумын нутаг Баян­голын аманд минж үржүүлэх туршилтын ферм ажиллаж байж. Тэр тусмаа туулайн аж ахуй эрчтэй хөгжиж байв. Тухайлбал, аж үйлдвэрийн комбинатын ажилчдын хэрэг­цээг хангах зорилгоор Аж үйлдвэрийн яам Төв аймгийн Гавжийн шандад туулайн тус­лах аж ахуй байгуулж байжээ. Мөн 1970-аад оны үед Сайд нарын зөвлөлийн орлогч дарга Т.Рагчаа Оросоос 3000 гаруй туулай авчран Төв аймгийн Баянчандманийн аж ахуйд үржүүлж байсан гэдэг. Туу­лайн аж ахуйг төр засгаас дэмжээд хөгжүүлбэл олон өрхийн амьжиргаа дээшлэ­хээс гадна экспортын бас нэг зах зээл нээгдэх боломжтой гэж тухайн үед тооцож байжээ. Бас л алсыг харсан бодлого байж. Нөгөө талаар байгалийн баялаг болсон ан амьтныг хамгаална гэдэг дараад суу­хын нэр биш. Зүй зохистой, шинжлэх ухааны судалгааны үндсэн дээр ашиглавал их үр дүнтэй. Үүний жишээ нь туу­лайн аж ахуй юм. Бид үнэндээ туулайг мэддэг юм шиг мөрт­лөө ашиг тусыг нь сайн мэд­дэггүй юм байна. Туулай үр­жил сайтай, аж ахуйн хэм­жээнд үржүүлбэл маш ашиг­тай амьтан. Хятадад дунд зэр­гийн фермийн аж ахуй эрхэл­дэг нэг айл гэхэд 5000-гаад туулай тэжээж байна. Туулай нэг их сүртэй арчилгаа, мал­ла­гаа шаарддаггvй. Байр, тэ­жээл хоол байхад л болдог юм байна. Туулай тарвага шиг өвчин тусдаг хорио цээрийн амьтан биш, арьс нь ч эдэлгээ сайтай, чанартай болохоор бо­ловсруулалт сайн авдаг. Туслах аж ахуй гэхээр манай­хан үнэндээ тахиа, гахайгаар л төсөөлдөг. Туулайн аж ахуйг хөгжүүлбэл олон талаараа ашигтай. Тахиа тэжээдэг ай­лыг хавь орчиндоо чимээ их­тэй, гахайг бохир заваан, үнэртэй гэдэг бол туулай нам гүм, цэвэрхэн амьтан. Сайн үүлдрийн туулай багагүй үнэ хүрдэг. Туулай маш ашигтай амьтан, хаях юм байдаггvй. Дэлхий дээр хүний хэрэгцээнд ашигладаг 200 орчим арьс үс­нээс чанараараа халиу нэгдү­гээрт ордог бол молтогчин туу­лайнх 16 дугаарт ордог байна. Арьсаар нь гоёмсог дээл шуба, малгай хийнэ. Хоёр туу­лайнаас нэг кг ноолуур гардаг бөгөөд чанартай, гоёмсог хув­цас хийж болно. Америк, Швей­царь, Дани, Франц, Авст­рали, Итали зэрэг олон оронд туулайн аж ахуй эрчимтэй хөгж­сөн. Зарим оронд махны хэрэгцээнийхээ 20-30 хувийг зөвхөн туулайны махаар хан­гадаг. Францад жилд 120, Бель­гид 40, Испанид 35 сая орчим туулай өсгөдөг юм байна. Туу­лайны чих, сарвуу нь дээд зэр­гийн сайн цавууны түүхий эд  болдог бол шээс нь астма өв­чинд сайн гэдэг. Мөн ялгад­саар нь ногооны талбай, хү­лэмж зэргийг бордож болно. Дэлхийд туулайн махны үйлд­вэрлэлтээр Франц тэргүүлдэг. Сүүлийн үед манай урд, хойд хөршид олон саяар нь үр­жүүлж байгаа. Харин манайд цөөн тоогоор л ахуйн хүрээнд үр­жүүлж байна. Өнөө­дөр хү­мүүс эрүүл мэнддээ ихээхэн ан­хаарч, зөв хооллолт гэж ярьдаг болжээ. Тэгвэл туу­лайн мах зөв хооллолтод хам­гийн тохи­ромжтой. Экологийн цэвэр хүнс­ний бүтээгдэхүүн гэхэд ч бол­но. Харин хаана, яаж үр­жүү­лэх вэ гэдэг бол өөр асуудал.

Н.ЭНХ