Алсран холдож буй Тавантолгой

Хүрз барьсан түүх

Нүүдэлчин явсан монголчууд нүүрсчин болсон цаг саяхан. Суперциклийн эрин хэмээгдэж байсан 2011 оны үед эдийн засаг 17 хувиар өсч, улсаараа уурхайчин болсноор Нүүрсний бүгд найрамдах улс болсон түүхтэй. Хүрз бариад гарвал хүн бүр нүүрс ухчих, авдар авдар мөнгөтэй болчих юм шигээр ойлгож, үндэсний компаниуд нь хүртэл “Монгол 999” гэх малгайн дор нэгдэж Тавантолгойг өөрсдөө ашиглах ялгуусан аянд мордохоо илэрхийлж байлаа.

Тэгэхэд зургаан тэрбум орчим тонн коскжих нүүрсний нөөцтэй Тавантолгойн ордоо эдийн засгийн эргэлтэд оруулах чимээг дэлхий нийтэд өгч, Монгол руу хандсан дэлхийн томчуудын өрөг дээр болж өгвөл өөрсдөө нүүчихийг эрмэлзэж байв. Эрдэс баялгийн экспортын хувьд хоёр хөршөөсөө өөр тийш хазайж үзээгүй явсан монголчууд ийм алхам хийж эхэлсэн нь маргаангүй том амжилт байв.

Гэвч гаднынхныг гадуурхаж, “Бид чадна” хэмээн хэрээсээ хэтэрснийг амлаж, эцэст нь төр өөрөө хүрз бариад нүүрс ухаж эхэлсэн нь тийм ч зөв Шийдэл байгаагүйг өнгөрсөн түүх харуулж байна. Эхлээд Тавантолгойн нийт хувьцааны 10 хувийг ард түмэнд үнэгүй эзэмшүүлнэ хэмээж, нэг хүнд ногдох нэгж хувьцааг нэг сая төгрөгөөр үнэлэв. Дараа нь Монгол Улсад бүртгэлтэй компани бүрт хувь эзэмшүүлэх амлалт өгөв. Алтан хувьцааны сураг ч гарсан. Гэвч хийх ёстойгоо хийж, шийдэх учиртайгаа шийдэлгүй сонгуулийн хожоог илүүд үзэж, эхлээд монгол хүн бүрт сар бүр 21 мянган төгрөгийг түгээв. Бүр Тавантолгойгоос олно гэж тооцсон ашгаа барьцаалж байгаад гаднаас мөнгө зээлж, 2008 оны сонгуулийн амлалтаа биелүүлэхийн тулд “Эх орны хишиг” хэмээн тараав. Эцэст нь дэлхийг хошууруулж асан ордоо ашигласан ч юм байхгүй, нэмүү өртөг шингэсэн угаах үйлдвэр барих амлалтаа ч мартах зуур хар алтны ханш үнс болов. Ард түмэн амласан мөнгийг нь барьж үзэлгүй, орлуулж буй гэх 1072 хувьцааныхаа барааг ч алдав. Өнөөх их баялаг, тэндээс олж улсаа баяжуулах асар их хөрөнгө, өдөр шөнөгүй амлаж байсан баялгийн хуваарилалтаас 21 мянган төгрөгийн очерийг л иргэд эрхбиш санаж байгаа.

Сонгуулийн ээлжит сурталчилгаа

Тавантолгой бол шоу биш. Сонгуулийн амлалт бүр ч биш. Нэг үгээр хэлбэл, нэг намын сонгуулийн амлалтад зориулсан санхүүгийн эх үүсвэр, хэсэг улстөрчдийн улстөрд дахин сонгогдох эдийн засгийн баталгаа, бэлэн мөнгөний машинуг нь биш билээ. Харин Монголын хөгжлийн хөтөлбөр байх учиртай томоохон төсөл. Үүнийг хэн нэгэн эрхэм мэргэн ухаанаараа олоод гаргачихаагүй, хэсэг улстөрч сууж байгаад шийдчихээгүй юм.

Гэвч ирээдүйд олборлох нүүрсээ барьцаалан Хятадын компаниас 250 сая доллар зээлэн байж сонгуулийн амлалтаа “биелүүлсэн” Сү.Батболдын Засгийн газрын шоу Ч.Сайханбилэгийн үед ч үргэлжлэх бололтой. Өөрөөр хэлбэл, сонгуулийн чимээ айлсахтай зэрэгцэн Засгийн газар, УИХ-ын онилж буй байны нэг нь Тавантолгой болж байх шиг.

Энэ оны эхээр эхний алхмыг хийхээр зориглож, ашиглах гэрээг гадна дотнын хамтарсан консорциумтай байгуулахаар ханцуй шамласан ч улс төрийн тоглоомын бай болоод дууссан. Баян цатгалан байхдаа зургаан тэрбум тоннын нөөцтэй ордынхоо нэгээхэн хэсгийг араа бодолгүй, асар хатуу болзлыг нь ч анзааралгүй урд хөршдөө “ломбардаж” сонгуулийн өрөө хаасан, тэр нь өр болж өдгөө ордоо бараг тавиад туучих шахуу юм болж байхад тэнд барих төмөр замыг 10 мянган цэргээр бариулахаа эрх баригч АН-ынхан мэдэвдэв.

Энэхүү шийдвэрээ албажуулахын тулд 2016 оны төсөвт 24 тэрбумыг суулгаад буй. “Төрөөгүй хүүхдэд төмөр өлгий” гэдэг шиг барих төмөр зам, түүнд зарцуулах хөрөнгө нь ч хаа байгаа юм бүү мэд. АН-ын дарга З.Энхболд ч саяхан хэвлэлд өгсөн ярилцлагадаа Тавантолгойн асуудлаар байр сууриа илэрхийлжээ. Тэрбээр, энэ Засгийн газар Тавантолгойг явуулж чадахгүй байх. Тиймээс Тавантолгойг дараагийн УИХ-д үлдээсэн нь дээр.

Яагаад гэхээр ямар ч уул уурхайн орд төмөр замгүй бол орд биш болчихдог. Өмнө нь нүүрсний үнэ өндөр байхад машинаар зөөгөөд болоод байсан ч үнэ унахаар болохгүй байна. Тэгэхээр урагшаа явсан 280 км, зүүн тийшээх 425 км төмөр замыг барихгүйгээр энэ ордын жинхэнэ үр ашгийг Монголын ард түмэн хүртэхгүй.

Асуудлын гол нь төмөр замдаа байгаа болохоос уурхайд байхгүй гэжээ. Эндээс харахад төмөр замаа л тавьчихвал бүх зүйл “ОК” аж. Гэхдээ төсөвт суулгасан 24 тэрбум төгрөг бол төмөр зам барих мөнгө биш, 10 мянган цэргийн ар гэрт цалин нэрээр сонгуулийн шоу болгож тараах мөнгө шүү дээ гэсэн яриа гараад байгаа.

Уг нь өдийд бид төмөр замтай болчихсон, түүгээрээ нүүрсээ зөөгөөд байж байх боломж байсан уу гэвэл байсан юм. УИХ-ын даргын хэлсэн шиг нүүрс үнэтэй байх цагт л төмөр замаа тавих байж. Тэгвэл үнэтэй нүүрснээс төмөр замд унах ашиг үнэтэй л байх байсан. Одоо төмөр зам тавилаа гээд үнэгүй шахам нүүрснээс өгөөж төмөр замд ирэхгүй нь тодорхой билээ. Төр харалган байгаагийн тодоос тод жишээ энэ мөн.

Харин хувийн хэвшлийнхэн төрөөс илүү холыг харж байсны жишээ нь Ухаахудагт үйл ажиллагаа явуулдаг “Энержи Ресурс” компанийнхан. Тэд нүүрсний үнэ тэнгэрт хадаж байсан тэр цагт өөрсдөө төмөр зам барих зөвшөөрөл авч, бүтээн байгуулалтаа хийж эхэлсэн ч УИХ 2010 оны зургаадугаар сарын 24-ний 32 тоот тогтоолоороо “Төрөөс төмөр замын тээврийн талаар баримтлах бодлого”-ыг баталснаар хийсэн ажлаа улсад хураалгасан.

Улмаар Засгийн газрын 2010 оны арваннэгдүгээр сарын 30-ны 283 дугаар тогтоолоор эхний үе шатанд төмөр замын суурь бүтцийг барих тусгай зөвшөөрлийг “Монголын төмөр зам” ТӨХК-д олгосон билээ. Тэглээ гээд бүтсэн юм алга. Улстөрчдийн бие биенийгээ хардсан, үгүйсгэсэн, цэцэрхсэн хэрүүл тэмцлээс өөр юм үлдсэнгүй.

Ийнхүү томоохон ордоо хөгжлийн түлхүүр биш, хөл дэгээдсэн улс төр болгож хувиргасан түүх яг энэ замаараа дахиад сажлах болж байх шш байна. Яагаад гэюл Тавантолгой дахиад л улстөрчдийн ярих, барьж авах сэдэв, сонгуулийн шоу болсны илрэл нь АН-ын тугаа болгож эхэлсэн 10 мянган цэргээр тодорч байна.

Өөр хоорондоо “зодоон” хийх зуур

2010-2011 оны үед Австралид үер болсноор монголчууд завшсан. Тэр үеийн Засгийн газар, улстөрчид ухаантай байснаар улсын эдийн засаг 17 хувь өсчихөөгүй. Коксжих нүүрсний аварга хэрэглээтэй Хятадын гол ханган нийлүүлэгч Австралийн уурхайнууд усанд автсанаар манай нүүрс үнэд хүрсэн.

Нүүрсээ Өснийн говийн тэнгэрийг тоосонд бүрхэгдэн харанхуйлтал машин машинаар зөөж байж л энэ өсөлтөд хүрсэн. Зэс, алт, цайр, төмөр гэх мэт манай газрын дор байдаг баялаг тэр үед овоо үнэд хүрч байсан нь үүнд бас нөлөөлсөн. Товчхон хэлбэл уурхай ашигтай, уурхайчид орлоготой байснаар л манай улс мандсан хэрэг.

Одоо бол Тавантолгойн орд, тэндээс татах төмөр замын асуудал улстөрчдийн алалцааны сэдэв төдий л болж үлдэв. Манай улстөрчид эх орончдын дүрд хувирахдаа гарамгай, түүний хөлд ард түмнээ талцуулдаг нь гэм биш зан болчихсон энэхүү уламжлал хэдэн оныг элээхийг таах аргагүй.

Австрали улсын хувьд 2012 онд Хятадын коксжих нүүрсний импортын 40 хувийг нийлүүлж байсан бол 2013 онд 50 хувь болж өсчээ. 2014 онд энэ үзүүлэлт өссөн үү гэхээс лав буураагүй. Хамгийн сүүлд Хятад Улс Австралиас нүүрс нийлүүлэх гэрээгээ хөнгөлж, тэдний боломжийг улам зөөллөв. Австралиас илүү чанартай коксжих нүүрстэй хэмээгдэж, бас үнэлэгдэж явсан Монголын хувьд энэ бол мэдээж муу мэдээ.

Уг нь өмнөд хөршийнхөн арай ойроос, илүү хямд зардлаар Монголоос нүүрс авахьн бодож байгаа. Хятадууд хаа байсан Австралиас далайн тээврээр нүүрс зөөхийг илүүд үзэхгүй, хажууханд байгаа Тавантолгойг сонгох нь мэдээжийн билээ. Харамсалтай нь манай төр, засгийн түвшнийхний унхиагүй, бас ойлгомжгүй байдал, улстөрчдийнх нь талцал, хуваагдал энэ бүхэнд тээг болсоор өнөөг хүрч байна.

Үнэндээ бид өнгөрсөн хугацаанд Тавантолгойг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах арга замыг эрэлхийлэхээсээ илүү улам л өөрсдөөсөө түлхэн холдуулах замаар явжээ. Үе үеийн Засгийн газар Тавантолгойг ашиглах асууплыг хөнддөг ч үр дүнд хүрсэн нь алга. Энэ Засгийн өнгөн дээр зөвхөн стратегийн ордуудаа ашиглалтад оруулах асуудлыг хариуцсан яамгүй сайдын орон тоо гаргаж Монгол, Хятад, Японы хамтарсан консерциумтай гэрээ хэлэлцээ хийх замаар Тавантолгойг хөдөлгөх гэж үзлээ.

Өнөөх л сурсан зангаараа гацааж, талцсаар өнөөдрийг хүрэв. Эндээс бид юу хожив. Юу ч хожоогүй. Эдийн засаг, эрх мэдлийн хуваарилалтаараа хүчирхэг хоёр гүрний дунд оршдог Монгол Улсын хувьд дэлхийн өрөг дээр өөрсдийн нүүдэлтэй байх боломж нь мэдээж газрын хэвлий дэх баялаг.

Тэдгээрийн дотроос хамгийн үнэ цэнэтэй нь нүүрс, алт, зэс. Хэд хоногийн өмнөхөн Оюутолгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалт хөдлөхөөр болсон нь ямарч байсан сайн мэдээ. Харин Тавантолгой бахь байдгаараа л хаалганы цаана үлдлээ. Үлдээд зогсохгүй Монголын баялаг Монголоосоо улам алсран холдсоор байна.

С.Гандөл

Эх сурвалж: “Үндэсний шуудан” сонин