Алдаатай шийдвэрүүдээ засна уу

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж, УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэл болон эрхэм гишүүдэд-

ҮАБЗ-өөс Тавантолгойн ордын хөрөнгө оруулалтын гэрээний төслийг ямар учраас Засгийн газарт буцаасан талаарх Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх П.Цагаан, ҮАБЗ-ийн ажлын албаны даргын үүрэг гүйцэтгэгч Ч.Өнөрбаяр нарын ярилцлага, мөн гэрээний ажлыг удирдаж буй шадар сайд Н.Алтанхуягийн ярилцлага зэргээс харахад төрийн өндөрлөгүүдиин хооронд ойлголтын зөрүү байгаа нь харагдаж байна.

Уг маргаан УИХ-ын 39 дүгээр тогтоол нь өөрөө зөрчилтэй буюу хоёрдмол утгатай байгаагаас болж байна. Энэ талаар Монгол дээд сургуулийн эрдэмтэд шүүмжилж ирсэн. Дээр нь ҮАБЗ -ийн зөвлөмж дээрх зөрчлийг улам хурцатгасан байна. Бид энэ асуудлыг ҮАБЗ-ийн хурлын өмнө “Нийгмийн толь” сонинд дэвшүүлж байсан. Энэ бүхнийг засаж залруулах хэрэгтэй байгааг та бүхэнд энэ нийтлэлээрээ бид дахин хандаж байна.

НЭГДҮГЭЭР БУЮУ БОЛОМЖИЙН ХУВИЛБАР

УИХ-ын 39 дүгээр тогтоолын нэгдүгээр заалтад ”Тавантолгойн нүүрсний ордод төрийн өмчит компани ашиглалтын үйл ажиллагаа явуулах, “Эрдэнэс-Тавантолгой” охин компанийг холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу байгуулж, ордын ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг хуваахгүйгээр шилжүүлэх, түүнтэй хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах, оператор аж ахуйн нэгжээр олборлолтын үйл ажиллагааг тодорхой хугацаанд гүйцэтгүүлэх” гэсэн үүргийг Монгол Улсын Засгийн газар /С.Батболд/-д даалгасугай гэжээ.

Тэгэхээр “Эрдэнэс-Тавантолгой” компанитай хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах нь. Энэ компани оператор компани түр хөлсөлж ажиллана. Хөрөнгийн биржээр хувьцаа авсан хөрөнгө оруулагчидтай ямар нэг нэмэлт яриа хэлцэл байх ёсгүй. Энэ нь байж болох л хувилбар. Олборлолтын зардлыг гэрээт олборлогч гаргана. 30 хүртэл хувиа зарж 2-4 тэрбум ам.доллар босгочих боломжтой. Харин түүнийгээ угаах, бас баяжуулах үйлдвэр ч юм уу ТЭЗҮ-д заасан аль нэг үйлдвэр, эсвэл төмөр зам гэх мэт дэд бүтцэд зориулаад явж болно.

Харамсалтай нь Засгийн газарт энэ олон шатны аж ахуйнуудын ТЭЗҮ алга. Мөн нэмэлт хөрөнгө оруулалтаа зээл аваад эсвэл бонд гарган олж цаашаа явж болно. Монголын төр ч хөрөнгө гаргаж болно. Харин Засгийн газар хөрш орнуудтай дамжин өнгөрөх тээврийн нөхцөлөөр хэлэлцээр хийсэн байх ёстой. Гэтэл энэ гэрээ бараа сураггүй байна.

Нөгөөтэйгүүр, энэ гэрээ хийгдчихвэл уг хувилбар боломжийн юм. Гол нь хөрш орнуудтай наймаалцахгүй учраас тэд тээврийн таатай орчинг өгөхгүй байх. Дутагдал нь стратегийн хөрөнгө оруулагч ирэхгүй. Сайн технологио ч тэд өгөхгүй. “Оператор аж ахуйн нэгж” ашигла гэж УИХ зааж өгөх ёсгүй байв. Босгосон хөрөнгөөрөө хэдэн эксковатор, ажилчин, гэр, байшин худалдан авч болно шүү дээ.

ХОЁРДУГААР БУЮУ ГОЛ ХУВИЛБАР

Гэтэл тогтоолын хоёрын тавд “дамжин өнгөрөх тээвэр угтуулан тавих нөхцөл, урьдчилгаа төлбөр, боомт ашиглалт, хөрөнгө оруулалт, борлуулалтын нөхцөлийн талаар хэлэлцээ хийж, гадаад дотоодын хөрөнгө оруулагчдын оролцоотой нэгдсэн компани /консорциум/ -ийн нээлттэй хэлбэрээр сонгон шалгаруулж хөрөнгө оруулалтын гэрээний төслийг УИХ-ын 2010 оны намрын ээлжит чуулганаар хэлэлцүүлж бусад баримт бичгийн төслийг танилцуулах” гэсэн үүргийг Засгийн газарт өгчээ.

Энэ өгүүлбэрийн эхний хэсэгт “хөрөнгө оруулалтын нөхцөлийн талаар хэлэлцээр хийх” заалт оржээ. Гэхдээ хэнтэй хийх, яаж хийх, хэдэн хувь буюу хэдий хэмжээний тухай гэдэг нь алга. Түүнчлэн өгүүлбэрийн дараагийн хэсэгт гадаад дотоодын хөрөнгө оруулагчдыг сонгон шалгаруулах заалт байна. Өөрөөр хэлбэл, сонгон шалгаруулах буюу хоёрдугаар хувилбар гарч ирж байна. Гэхдээ бас л хувь хэмжээ заасангүй, төрийн юм уу хувийн компани,байх уу гэсэн маш чухал шалгуурыг тавьж өгсөнгүй.

Харин нэгдүгээр заалтын логикоор компанийн 30 хүртэл хувийг гадаадын компани, 10 хувийг дотоодын компанид өгнө. УИХ-ын зарим гишүүд дотоодын компанид анхны нэрлэсэн үнээр өгөх 10 хувийг иргэддээ үнэгүй өгөх хуулийн төсөл өргөн барьсан. Иймд 30 хүртэл хувиа л гадныхантай /дотоодоос орж болно/ хөрөнгө оруулалтын нөхцөлөөр наймаалцах боломж харагдаж байна.

Мөн ард түмэн 10-20 хувиа яваандаа биржээр зарж энэ нь гадныханд очих боломжтой. Тэгэхдээ гол гэж үзэж болох энэ хувилбарыг амилуулахын тулд 30 хүртэл хувиа гадаад дотоодын хөрөнгийн биржээр зарах нэгдүгээр заалтаасаа УИХ татгалзах хэрэгтэй байна.

ГУРАВДУГААР БУЮУ МАНИН ХУВИЛБАР

Засгийн газар гуравдах хувилбараар төслөө боловсруулжээ. Дахин нэг компани байгуулж байна. Гэхдээ ордыг 30 жилээр түрээсэлнэ. Гэтэл тэр түрээслэх компанийн хэдэн хувийг монгол эзлэх ёстой юм гэдгийг УИХ тогтоосонгүй. Үүнийг Засгийн газар эргэж УИХ-аас асуухын оронд 82 хувиа гадныханд шууд өгсөн. Энэ загварын үед Тавантолгойд үндэсний эрх ашиг биш гадны буюу түүхий зөвхөн коксжсон нүүрсийг хямд үнээр авах гадны эрх ашиг 30 жил ноёлох болж байна.

Дээр нь Монголын төр 18 хувьдаа ногдсон хөрөнгө оруулалтаа ч гаргаад явах болж давхар хохирч байна. Уг нь эхний хоёр хувилбараар бол нэг талаас Монголын нөөц буюу лиценцээ үнэлээд, нөгөөтэйгүүр үйлдвэрлэл явуулах хөрөнгө босгох боломжтой учраас Монголын тал хөрөнгө гаргахгүй байх боломжтой. Гэтэл гуравдах хувилбараар 18 хувийн хөрөнгө гаргах болж буй нь буруу байна.

Засгийн газрыг ийм хувилбар сонгох боломжийг УИХ-ын 39 дүгээр тогтоолын зөрчил, мөн ҮАБЗ-ийн зөвлөмж олгож байна. Тухайлбал, ҮАБЗ-ийн 2010 оны тавдугаар сарын 18-ны өдрийн 24/20 тоот зөвлөмжийн гуравдугаар зүйлд “Нүүрсний нөөц, олборлолтын нөхцөлийг харгалзан Тавантолгойн ордын тодорхой хэсгийг хамтран ашиглах хөрөнгө оруулагчдын урьдчилан сонгон шалгаруулалтыг нээлттэй ил тод хэрэгжүүлж, яриа хэлэлцээ явуулахыг Засгийн газарт үүрэг болгосугай” гэж заажээ.

Зөвлөмжид “тодорхой хэсэг” гэж УИХ-ын тогтоолд байхгүй санаа нэмэгдсэн байна. Засгийн газар энэ
заалтыг үндэслэн тодорхой хэсэг дээр” урьдчилан сонгон шалгаруулалт хийжээ. Зөвлөмжид гадаадын болон дотоодын хөрөнгө оруулагчдад хэдэн хувь ногдуулах талаар бас тусгасангүй. Энэ нь стратегийн орд учраас төрийн хяналт 51 хувиас доошгүй байх нь ойлгомжтой гэж үзсэн биз. Харин ҮАБЗ сүүлчийн шийдвэрээрээ “тодорхой хэсэг” гэдэг зөвлөмжөөсөө буцаж Тавантолгойг хуваах ёсгүй гэж үзсэн нь зөв юм. Гэвч 30 жилээр түрээслэх нь зөв гэж үзэж байгаа юм болов уу. Гэхдээ 51 хувиа Монголын тал авах ёстой гэж үзсэн гэж найдахаас.

УИХ-ын тогтоолын зөрчлийг ордоо гадныханд 30 жилээр түрээслэх замаар Засгийн газар гарах оролдлого хийсэн байна. Энэ хувилбарыг “манин” буюу “өгөөжгүй” гэж нэрлэе. Тавантолгой хэмээх стратегийн орд дээрээ “Эрдэнэс-Монгол”, “Эрдэнэс-Тавантолгой” гэсэн эх болон охин компани байгуулчихаад дахиад охин компани байгуулан түрээсэлж буй энэ жишээ дэлхий дээр байхгүй. Гарах ч үгүй биз. Бас энэ олон давхар удирдлагын зардал хэрэггүй юм.

Н.Дашзэвэг (”Монгол” дээд сургуулийн захирал, гавъяат эдийн засагч, доктор)