ШУДАРГА ЁС БА ШУДАРГА БУС ХОЁР

(Өршөөл үзүүлэх тухай хууль тойрсон 

асуудлуудын тухай үзэл бодол  )        

Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийг 2015.08.11-ний өдөр баталсан боловч энэ хуулийн зарим зүйл, заалт нь эрх чөлөө, шударга ёсыг эрхэмлэгч иргэдийн эрс эсэргүүцэлтэй тулгарав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хориг тавигдав.    

Тус хууль урьд өмнөх Өршөөл үзүүлэх тухай хуулиудын үзэл баримтлал, төрийн бодлогын залгамж чанар, тогтсон зөв

Улс төрийн зарим ферм, албан тушаалтнууд сэм нийлж, засгийг барьцаалж, хийдэлтэй хууль батлах, батлуулах зэргээр дураар авирлах нь энгийн үзэгдэл мэт олон түмэнд ойлгогдов. Албан тушаалд дурлагсадын шуналт сэдэл, дүр төрх, бусармаг үйлдлийнх нь сэжиг, учиг, сэжүүр илчлэгдэв. Булавч бултайн, даравч далдайн ил харагдсаар байхад үл харагдуулахын тулд тэд амь тавих мэт олон янзаар орь дуу тавин илбэдэв, нүдэн балай, чихэн дүлий мэт болцгоож, өөрсдийн ой санамжаа алдацгаав.      

Улс төрийн фермийн албатууд шударга ёс, хууль ёсыг үгүйсгэв, ард түмэн шударга ёсыг, хууль ёсыг шаардав.     

Албатуудын дур зорго, шударга бус явдлаас шударга ёсны төлөөх ард түмний хүсэл зориг, тэмцэл хүчтэй учир  Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийг өөрчлөх нь зүй ёсны шаардлага болов.   

Гэхдээ “хэрхэн өөрчлөх вэ” гэдэг нь нэн чухал учраас өөрийн санал, үзэл бодлоо дараах байдлаар илэрхийлэв.       

Өршөөл үзүүлэх тухай 2015 оны 08 дугаар сарын 11-ний өдрийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах дараах үндэслэл, шаардлага байна. Үүнд :

1. Захиргааны зөрчлийг өршөөх шалгуур шинж, хүрээ хязгаар, хэлбэрийг тодорхой болгох.

1.1. Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийн 4 дүгээр зүйлийн 4.3 дахь заалт буюу “зөрчил гаргасан, шийтгэл хүлээсэн этгээдийг өршөөн хэлтрүүлнэ” гэсэн нь юунаас, хэрхэн яаж хэлтрүүлэх нь тодорхой бус буюу томъёоллын хувьд буруу, хэрэгжүүлэх боломжгүй нөхцөл байдлыг үүсгэхээр байна.

Хэрэв захиргааны зөрчлийг өршөөнө гэвэл өршөөл үзүүлэх хэлбэрүүд ( өршөөн хэлтрүүлэх, өршөөн хасах, зарим хугацааг хэрэгсэхгүй болгох, хэргийг хэрэгсэхгүй болгох) тодорхой байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, зарим төрлийн захиргааны зөрчлийг, зарим зөрчилд оногдуулсан зарим шийтгэлийг, эсхүл зарим төрлийн захиргааны зөрчлийн Захиргааны хариуцлагад татах, захиргааны шийтгэлгүйд тооцох хугацааг өршөөх асуудлыг нарийвчлан зохицуулах шаардлагатай.

1.2. Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийн 3 дугаар зүйлийн 3.1 дэх хэсэгт буюу уг хуулийн үндсэн бичвэрт “гэмт хэрэг үйлдсэн хүнд хамаарна” гэж заасан, харин захиргааны зөрчил үйлдсэн хүнийг хамааруулаагүй.

Гэтэл хууль хэрэглэх журам хэсэгт буюу уг хуулийн 10 дугаар зүйлийн 10.1-д “гэмт хэрэг үйлдсэн хүн гэдэгт захиргааны зөрчил үйлдсэн хүнийг хамааруулна” гэж заасан боловч энэ нь хууль зүйн хувьд дараах зөрчлийн шинжийг агуулсан :

-  хууль хэрэглэх журам нь тухайн хуулийн үндсэн бичвэрт, тодруулбал, хууль хэрэглэх журмаас өмнөх бүлгүүдэд заасан заалтуудыг хэрэгжүүлэх арга, аргачлалд хамаарах тул үндсэн бичвэрт заагаагүй шинэ буюу өөр хэм хэмжээ тогтоохгүй.

- хууль зүйн 2 өөр ойлголт буюу субъектыг нэг ойлголтод хамруулсан нь буруу байхаас хэрэв гэмт хэрэгтэн ба зөрчил гаргагч хоёрыг нэг ойлголтод хамааруулж байгаа бол гэмт хэрэгтэнд өршөөл үзүүлэх бүх хэлбэрүүд зөрчил гаргагчид нэг адил үйлчлэх ёстой, гэтэл энэ асуудлыг нарийвчлан зохицуулаагүй.

1.3. Захиргааны ямар зөрчлүүдийг, захиргааны ямар зөрчил үйлдсэн этгээдийг Өршөөлд хамааруулахгүй байхыг уг хуулиар нарийвчлан зохицуулах шаардлагатай атал орхигдуулжээ.

Эрүүгийн гэмт хэргийн шинжийг бүрэн хангаагүй бүхий л зөрчлүүд захиргааны зөрчилд хамаарах боловч  эдгээр зөрчлүүд дотроос байгаль орчин, байгалийн баялаг, авлига, албан тушаалын зэрэг зөрчлүүд, тухайн төрлийн зөрчлийг давтан  үйлдсэн этгээд зэргийг өршөөлд хамааруулахгүй байх нь тухайн зөрчлүүдийн улс нийгэмд учруулах хор уршиг, эдгээр төрлийн хэрэг, зөрчилтэй тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх төр засгийн бодлогын хэрэгжилтийг хангахад зайлшгүй чухал.

Тухайлбал, УИХ-аас Эдийн засгийн ил тод байдлыг дэмжих тухай хуулийн төслийг хэлэлцэхэд “авлигын эсрэг хууль тогтоомж зөрчсөн зөрчлийг өршөөх” заалтыг УИХ-ын зарим гишүүд эсэргүүцсэнээр уг хуулийн төслөөс хассан байсан. Үүнийг тухайн хуулийн төслийг хэлэлцсэн УИХ-ын нэгдсэн хуралдааны тэмдэглэлээс үзэх бололцоотой юм.

Гэтэл Өршөөлийн гэх хуульд “захиргааны зөрчил” гэх ерөнхий нэрээр “авлигын эсрэг хууль тогтоомж зөрчсөн зөрчлийг өршөөх” асуудлыг дахин оруулсан буюу Захиргааны ноцтой зөрчлийнх нь хувьд Өршөөлд хамааруулахгүй нөхцөл байдалд хамааруулаагүй зэргийг “зөв” гэж үзэх боломжгүй.

2. Гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийг Эрүүгийн хариуцлагаас, ялтанг ял эдлэхээс өршөөхтэй холбоотой зохицуулалт нь эрх зүйт хууль засаглах эрх зүйн онолын үзэл баримтлал, ардчилал, эрх зүйт төр, шударга ёсны шаардлага, шалгуур үзүүлэлтүүдийг бүрэн хангаагүй байх тул иргэдийн ба улс орны амьдрах эрх, язгуур эрх ашиг, аюулгүй байдлын баталгаанд сөрөг үр дагавар дагуулахаар болжээ.

Төрийн бодлогын залгамж чанарын хувьд урьд өмнө нь баталсан Өршөөл үзүүлэх тухай 1991, 1996, 2000, 2006, 2009 оны хуулиудын үзэл баримтлал, суурь зарчим, боловсронгуй зохицуулалтуудыг баримтлах ёстой байтал “эсрэг” байгаа нь бодлого, зохицуулалтын ноцтой алдаанд хамаарна.

Хууль нь агуулгаараа шударга, хүний жам ёсны, салшгүй эрх, эрх чөлөөнд суурилсан, тэдгээрт харшлаагүй байх ёстой.^[1] 

2.1. Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийн 4 дүгээр зүйлд “энэ хуулийн 5.1, 9.1 дэх заалтууд 18 насанд хүрээгүй хүүхдэд хамаарахгүй” гэдгийг нэмэх. Энэ нь өмнөх Өршөөл үзүүлэх тухай хуулиудын уламжлалт заалт юм.

2.2.  Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийн 4 дүгээр зүйлийн 4.2 дахь заалтыг хасах.

Энэ нь нэг талаас Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийн 4 дүгээр зүйлийн 4.1 дэх заалтын зохицуулалтад хамаарч байгаагаас гадна тусад нь салгаж заасан тохиолдолд “хорихоос өөр төрлийн хөнгөн ял шийтгүүлсэн л бол” Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийн 5.1, 9.1 дэх хязгаарлалтуудад заасан гэмт хэрэг байх эсэх нь хамааралгүй, ач холбогдолгүйд хүргэхээр байх тул анхаарах асуудал гэж үзнэ.

2.3. Ялаас өршөөн хасах зохицуулалт нь ял шийтгүүлсэн зарим этгээдийн эрх зүйн байдлыг дордуулсан.

Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийн 5 дугаар зүйлийн 5.1-д оруулбал зохих зарим төрлийн гэмт хэргийг (Эрүүгийн хуулийн 96 дугаар зүйлийн 96.1, 126.2, 147 дугаар зүйлийн 147.2, 148 дугаар зүйлийн 148.3, 181 дүгээр зүйлийн 181.3 болон бусад) оруулаагүй, оруулах шаардлагагүй зарим гэмт хэргийг (Эрүүгийн хуулийн 181 дүгээр зүйлийн 181.2) оруулсан нь, түүнчлэн гэмт хэргийн ангилал буюу аюулыг үл харгалзан хавтгайруулан 2 жил хассан нь оновчтой бус зохицуулалт болов.

Өршөөл үзүүлэх тухай өмнөх хуулиуд тухайлбал, Өршөөл үзүүлэх тухай 2009 онд баталсан хуульд “ял өршөөн хасах гэмт хэрэг”-ийг нэрлэн заагаагүй, харин нийгмийн аюул буюу ангилалыг харгалзан хүнд гэмт хэрэгт оногдуулсан хорих ялаас 3 жил, онц хүнд гэмт хэрэгт оногдуулсан хорих ялаас 2 жилийг тус тус хасахаар зааж байснаас дордуулсан зохицуулалт хийх шаардлага байхгүй юм.

2.4. Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийн 7 дугаар зүйлийг өөрчлөх

Тус зүйлд  “энэ хуулийн  5.1, 9.1.3-т зааснаас бусад гэмт хэргийг хэрэгсэхгүй болгохоор заасныг хүлээн зөвшөөрөх боломжгүй.

Учир нь энэ хуулийн  5.1, 9.1.3-т зааснаас бусад гэмт хэргийн ангилалаас үл хамааран бүх гэмт хэргийг тодруулбал, хүнд, онц хүнд гэмт хэргийг хэрэгсэхгүй болгох нь хүний ба улс орны аюулгүй байдал, эрх ашигт нийцэхгүй тул Өршөөл үзүүлэх тухай өмнөх хуулиуд тухайлбал, Өршөөл үзүүлэх тухай 2009 онд баталсан хуулиар зохицуулж байсантай адилаар хөнгөн, хүндэвтэр ангилалын гэмт хэргийг хэрэгсэхгүй болгохоор заах нь оновчтой гэж үзнэ.

2.5. Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийн 9 дүгээр зүйлд өмнөх Өршөөлийн хуулиудаар төрийн бодлогын залгамж болж тогтсон болон цаг үеийн шаардлагын  дагуу шинээр нэмбэл зохих Эрүүгийн хуулийн 19, 28 дугаар болон бусад бүлэгт заасан зарим төрлийн гэмт хэргүүд (энэ талаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хоригоос, мөн Өршөөл үзүүлэх тухай 1991, 1996, 2000, 2006, 2009 оны хуулиудад заасан Өршөөлд хамааруулахгүй нөхцөл байдлуудаас мэдэх бололцоотой тул тоочиж бичсэнгүй) болон Өршөөлд хамааруулахгүй нөхцөлд байдалд хамааруулах бусад зохицуулалтуудыг зориуд орхигдуулсан нь ямар ч тохиолдолд хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй.

Өршөөлд хамааруулахгүй нөхцөл байдал нь хүний ба улс орны эрх ашиг, аюулгүй байдлыг хангах, хамгаалахад  чиглэгддэг.

Хүнд, онц хүнд гэмт хэргийн аюул их, гэхдээ авлига, албан тушаал, төрийн өмч ашиглан шамшигдуулах гэмт хэргийн аюул түүнээс бүр ноцтой байдаг, тийм ч  учраас Улс орон бүр тухайн төрлийн гэмт хэрэгтэй тууштай, хатуу тэмцдэг, өршөөдөггүй байхад тухайн асуудалд УИХ-аас эсрэгээр хандаж, авлигын гэмт хэрэг, зөрчилд холбогдсон буюу тийм төрлийн хэрэгт хамаарал бүхий албан тушаалтан хэн боловч хууль зүйн ямар ч хариуцлага хүлээхгүй, хуулийн үйлчлэлээс гадуур үлдэж болохыг хүлээн зөвшөөрөв.

Энэ нь улс нийгэмд ноцтой аюул, үр дагаварыг дагуулахаас гадна хууль, шударга ёсыг үгүйсгэх үзэл, хандлагыг улам бүр дэвэргэхэд хүргэв.

2.6. Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийн 9 дүгээр зүйлийн 9.3 дахь заалтад Эрүүгийн хуулийн 96 дугаар зүйл гэснийг 96.2 гэж, Эрүүгийн хуулийн 196 дугаар зүйл гэснийг 196.2 гэж тус тус өөрчлөх, мөн хуулийн заалтаас Эрүүгийн хуулийн 126.2, 147.2, 181.3 гэснийг тус тус хасах буюу тухайн гэмт хэргийг “ялаас өршөөн хасах” гэмт хэрэгт хамааруулах.

2.7. Өршөөл үзүүлэх тухай хууль хэрэглэх журмыг өөрчлөх

Гэмт хэрэг үйлдсэн этгээд бусдад учруулсан хохирлоо нөхөн төлсөн тохиодолд хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаах, прокурор, шүүхийн шатанд түүнд холбогдох хэргийг зохих журмаар хэрэгсэхгүй болгох, хэрэв хохирлыг нөхөн төлөөгүй, хохирлын  асуудлаар маргаантай байвал тухайн хэргийг шүүхэд шилжүүлэн, шүүх хуралдаанаар нэг мөр шийдвэр гаргуулж, уг шийдвэрийн дагуу хохирлыг албадан гүйцэтгүүлэх боломжийг хохирогч нарт олгох зайлшгүй шаардлагатай.

Энэ бол гэмтнийг ялаас нь өршөөхтэй зэрэгцүүлэн хохирогчийн эрхийг давхар нэг мөр хангах зөв арга зам юм. Ингэж журамласнаар хохирсон иргэн анхны хохирол дээрээ дахин мөнгө, цаг хугацаа, эрүүл мэнд, сэтгэл санаагаараа давхар хохирох, улмаар шүүхэд давхар ачаалал, зардал, чирэгдэл учруулдаг асуудлыг таслан зогсоох боломж бүрдэнэ.

Өршөөлийн хууль хэрэглэх журмыг ингэж өөрчлөх нь өмнөх Өршөөлийн хуулиудыг хэрэгжүүлэх явцад үүссэн бодит шаардлага юм.

2.8. Өршөөл үзүүлэх тухай хуулиар нарийвчлан зохицуулбал зохих бусад асуудлыг нухацтай хэлэлцэх.

Тухайлбал,  байгаль орчин, байгалийн баялаг, экологид ноцтой хохирол учруулсан гэмт хэргүүд, мөн Эрүүгийн хуулийн 91 дүгээр зүйлээс бусад зүйлүүдэд заасан бусдын амь нас хохирсон зарим гэмт хэргүүдийг (нийгмийг цочроосон ийм төрлийн гэмт хэргүүд бага бусаар гарсныг та бид мэдэх ба энэ тохиолдолд амь хохирогчийн ард үлдэж буй хүмүүс ямар их гомдол, эрүүл мэнд, сэтгэл санааны хохиролтой үлддэгийг харгалзах) бүхэлд нь өршөөх үү, эсхүл тухайн төрлийн гэмт хэрэгт оногдуулсан ялыг нь тодорхой хувиар хасч тооцох уу гэдгийг нарийвчлан авч үзэх шаардлагатай.

Товч дүгнэлт

Ноцтой хийдлүүдтэй байх тул Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийг амьд хууль, эрх зүйт хууль, шударга хууль, улс нийгмийн эрх ашигт нийцсэн хууль гэж үзэх боломжгүй болжээ.

Ийм хууль санаачилсан УИХ-ын зарим гишүүд, Засгийн газар, тийм хууль баталсан УИХ тус тус хуулийн засаглал, шударга ёсыг тогтоож байна гэж ойлгогдохгүй.

Харин төрийн эрх мэдлүүд хоорондын харилцан тэнцвэргүй, хяналтгүй байдал, хуулийн засаглалын хямрал, барьцаалагдсан засаг, хууль, шударга ёс, ардчиллын бусад үнэт зүйлсийн үгүйсгэл буюу намын засаг, түүний хүчирхийлэл, шударга бус явдлыг тогтоож буйн илрэлүүд гэж олон нийтэд ил тод ойлгогдов.

Авлига, албан тушаалын гэмт хэрэг, зөрчилтэй тэмцэх улс төрийн хүсэл зориггүй, “намууд”-ын гэх хэсэг бүлгийн дарангуйлал тогтож, бүлгийн явцуу бодлого хэрэгжүүлдэг, хуулиас гадуур дур зоргоор авирладаг, хууль, шударга ёсны тогтолцоог үгүйсгэсэн ийм нөхцөл байдлуудын учруулах аюул, сөрөг үр дагаварыг хэрхэн тооцож байна вэ ?

“Хууль, дүрмийг чанд сахихгүй бол төрт улс бутран сарнина”^[2], “шударга ёс алдагдвал хүмүүсийн амьдрал утга учиргүй  болно”^[3], “шударга ёс алдагдвал  хуулийн засаг төдийгүй бүгд найрамдах улсын ардчилалд аюул учирна”^[4] гэсэн утга төгөлдөр үгсийн гүн утгыг онцлон санах, эргэцүүлэх шаардлагатай.

Ардчиллын үнэт зүйлс, эдийн засгийн хөгжил цэцэглэлтийн аль алины үндэс суурь нь хуулийн засаглал…Хүний эрх, хууль дээдлэх ёс өөр хоорондоо харилцан шүтэлцээтэй. Эдгээр нь хүн төрөлхтний түгээмэл, салшгүй үнэт зүйлс, баримтлах үндсэн зарчмууд юм. Хуулийн засаглал тогтоогүй байхад хүний эрх, эрх чөлөөг бүрэн дүүрэн эдлүүлэх боломжгүй. Иймээс ч хуулийн засаглал нь төр, иргэд хоорондын нийгмийн гэрээний үндэс суурь, амин судас нь юм…Ардчиллын үндсэн зарчим бол хуулиас дээр хэн ч үгүй, хэн ч байх ёсгүй…Хуулийн засаглал нь хүний үндсэн эрх, эрх чөлөөний баталгаа гэж бид үздэг. Төрийг ард иргэд байгуулдаг бөгөөд төр нь ард иргэдэд үйлчлэх ёстой…Хуулийн засаглалыг дэлгэрүүлэх нь бидний хувьд тэргүүлэх ач холбогдолтой зорилт…Учир нь үүнээс манай ардчиллын хөгжил дэвшил, эдийн засгийн амжилт шалтгаална…Хуулийн засаглал, авлига 2 зэрэгцэн орших учиргүй. Авлига нь халдварт өвчний нян лугаа адил тул түүний өөдөөс урьдчилан довтолж, таслан зогсоох ёстой.^[5]

“Ядуу нийгмийн хамгийн том дайсан бол авлигач элит ба дарангуйлагч Засаг” гэж үздэг.^[6]

Тийм ч учраас Дэлхийн ардчилсан улс орон бүр эрх чөлөө, шударга ёсны төлөө тэмцэж, хуулийн засаглал тогтоохыг эрмэлзэж байна.

“Ардчилсан сонголт зөв” гэдэгт эргэлзэх, үгүйсгэх хүн бараг байхгүйтэй нэг адил Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийг өөрчлөх ёстой гэдэг нь ардчилсан нийгмийн зүй ёсны шаардлага юм.

Гэтэл манай засгийн эрх баригчид яаж байна вэ, юу болоод байна вэ ? Тус хуульд тавигдсан  хоригийг хүлээж авсаар байтал яагаад Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийг нэн даруй дахин өөрчилж, боловсронгуй болгохгүй байна вэ ?. Хэний төлөө, юуны тулд вэ ? Яагаад ?

Амин сүнс нь зайлуулагдсанаас “ӨРӨӨЛ“ мэт болсон Өршөөлийн гэх  хуулийн амин сүнсийг дуудуулан, өөрсдийгөө бус энгийн иргэдийг нэн даруй өршөө, Өршөөлт гишүүд ээ.

Хуулийн амин сүнсийг зайлуулсан нөхдийг нийтэд зарла, тэд бас тухайн нөхдийн ухаан санааных нь заслыг хийг, амин сүнсийг нь дуудаг, хүн сүрэгт нь буцаан ирүүлэг ээ.

Г.ГАНБААТАР, хуульч.

[6] Ж.Роулс