Д.Мэндбаяр: Дөчин нас хүртлээ олны хэсэгт ч гарч үзээгүй

Улсын драмын эрдмийн театрт 1963 оноос хойш ажиллаж, амьдрал, уран бүтээлээрээ холбогдсон Ардын жүжигчин Д.Мэндбаяр гуайг ярилцлагынхаа зочноор урилаа.

Тэрбээр Ф.Шиллерийн “Хар санаа, хайр сэтгэл” жүжгийн Луйза, Э.Войнич “Овод” жүжгийн Джемма, К.А.Треневийн “Любовь Яровая” жүжгийн Любовь Яровая, У.Шекспирийн “Отелло” жүжгийн Дездемон зэрэг 100 гаруй драмын жүжиг, Ш.Ёнхорын “Эдлэх ёсгүй эрх” жүжгийн Бадамлянхуа, Д.Намдагийн “Шинэ байшинд” жүжгийн Мядагмаа, Д.Дожоодоржийн “Цагаан дэглий” жүжгийн Цэрмаа зэрэг телевизийн 20 гаруй жүжгийн гол ба туслах дүрийг бүтээсэн алтан тайзны эзэн юм.

-Шинэ жил дөхөөд урилга, заллага их ирж байна уу. Сүүлийн үед ямар уран бүтээлд тоглож байна вэ?

-Сүүлийн үед телевиэүүдийн шинэ жилийн арга хэмжээнд урилгаар оролцож байна. Бас Үндэсний олон нийтийн телевизийн олон ангит кинонд амьдрал нь боломжийн, үр хүүхдүүд нь том болоод гадаадад амьдардаг дүрд өвгөн бид хоёр тоглож байгаа.

Бид тус бүтээлд залуу гэр бүлийг дэмжих зорилгоор илүү гэрээ өгч, бүр хүүхдийг нь харж, өсгөлцөж байгаа сайхөн сэтгэлтэй хоёр хөгшний дүрийг бүтээж байна. Мөн би дайны үеийн хүнд хэцүү аж байдлыг харуулсан олон ангит кинонд насаараа үр хүүхдийнхээ төлөө санаа тавьсан нэгэн буурайгийн дүрийг бүтээж байна.

Харин драмын театрынхаа бүтээлд тоглохоор бол дуудлагаар очоод бусад цагт нь гэртээ ач, зээ нараа хараад сууж байна даа.

-Танай гэр бүл хэр өнөр өтгөн болоод байна вэ?

-Өвгөн бид хоёр 12 ач, зээтэй. Том охин дөрөв, дунд хүү хоёр, бага охин маань дөрвөн хүүхэдтэй, Зээ нарын хоёр, одоо бас нэг нь бие давхар байгаа сурагтай. Ингэж эмэг ээжийн үүрэг гүйцэтгэж сууна даа.

Гурав дахь үеэ үзнэ гэдэг эх хүн, эмэгтэй хүний хувьд сайхан л байдаг юм байна. Би эхээс хойулаа, оонын эвэр шиг өссөн. Хожим нь миний ээжийн өрх тусгаарласан амьдралын эх нэгтэй долоон дүү байдгийг мэдсэн, Ах дөрвөн настай, би хоёр настайдаа аавыгаа дагаад хотод ирж байлаа.

-Хүүхэд, ач, зээ нараас таны мэргэжлийг үргэлжлүүлэх хүн бий юү?

-Үр хүүхдүүдээс минь жүжигчний мэргэжил эзэмшсэн хүн одоогоор алга. Гэхдээ ирээдүйд сайн жүжигчин гарах магадлал байгаа, Миний хүү Ц.Гансэрээ “Боловсрол суваг” телевизийн олон ангит “Хайрын эрэлд” киног бүтээсэн.

Бэр маань киноных нь продюссерээр ажиллаж, охин нь кинонд тоглосон. Мөн өөр киноны жижиг дүрүүдэд тохирч байвал хүүхдээ тоглуулах тохиолдол байдаг юм.

-Та их сайхан гэр бүлийн эзэгтэй. Таныг ардын жүжигчин П.Цэрэндагвын хань гэдгийг хүн бүхэн мэднэ. Бат бөх, сайн сайхан гэр бүлтэй байхын нууц нь юу бол?

-Ер нь сайхан гэр бүлтэй байхын үндэс нь хоёр талын эцэг, эх гэр бүлээс л үүдэлтэй байдаг. Хүн ээж, аавынхаа санааг нь зовоохгүй, сайн сайхан явна гэдэг сайхан гэр бүлийн эзэн, эзэгтэй байхтай утга нэг юм. Баян чинээлэг амьдрал гэдэг юу ч биш шүү дээ.

Хэдий амьдрал дорой байлаа ч “Би сайн сайханд тэмүүлэх ёстой” гэсэн сэтгэлтэй байвал бүх зүйл аяндаа сайхан болно. 1967 онд хань маань театрт орсон. Тэр цагаас хойш бид өдөр шөнөгүй тайзан дээр хамт байдаг байлаа. Үдэш оройтвол намайг хүргэж өгдөг.

Ингэж явсаар байгаад гэр бүл болсон доо. Бид ханилаад 40 гаруй жил өнгөрчээ. Энэ хугацаанд нэгнийгээ элдвээр хэлж, хэрүүл хийж үзсэнгүй. Бид хоёрын амьдралтай драмын театр салшгүй холбоотой.

-Өөрсдийгөө хэр сайн аав, ээж гэж боддог вэ?

-Бидний хүүхдүүд зоргоороо л өссөн. Бид хоёр тийм сайн эцэг эх гэхэд учир дутагдалтай. Энэ нь бидний мэргэжлээс шалтгаалдаг. Нэг. хоёр сараар орхичихоод кинонд, хөдөө орон нутаг, бригадаар яваад өгнө.

Ирэхэд гадуур тоглож, дуртай айлдаа орж хооллож хэдэн хөгшний дунд өссөн дөө. Хажуу хавийн айл, хамаатан садан маань бидний хүүхдийг анхаарч сэтгэл гарган харж өгдөг байсан. Театрын зусланд, төатрын жүжигчин бүрийн хүүхэд ялгаагүй ингэж өссөн.

Заримдаа хүүхдүүдээ ажил дээрээ авч ирж олны хэсэгт тоглуулдаг байлаа. Бага охиноо төрүүлээд 45 хоногтой байхад нь Төв аймгийн театрт очиж тоглож байсан.

Охиноо өлгийтэй нь авч очоод шүүгээн дээр тавьж байгаад л ээлж ээлжээрээ тайзан дээр гарч тоглочихоод бууж ирдэг байв. Тэр үеийн хүмүүс их сайхан сэтгэлтэй байж. Одоо бол хувь хувьдаа хананы цаана хүүхдээ өсгөж байна шүү дээ.

-Ханиасаа авсан хамгийн том, хэзээ ч мартагдахааргүй бэлэгтань юу байв?

-Цэрэндагва бид хоёр анх үерхээд хоёр тийшээ бригад явахад манай хүн холбооноос над руу байнга ярьдаг байсан. Одоогийнх шиг биш шүү дээ. Бөөн шуугиан дундаас “Байна уу, байна уу” гэсээр сүлжээгээ олж авна.

Тэр үөд бригадад тоглолтоор яваад ирэхэд хань маань өөдөөс тэвэр дүүрэн цэцэг бариад угтдаг байв. Угтаа Цэрэндагва надад өгсөн цэцгээ Ленин клубын ар талын цэцэрлэгээс авчихдаг байсан юм билээ. /инээв/

-”Залуус маань тэрнээс холуур яваасай” гэж боддог зүйл бий юү?

-Ажиглаж байхад залуус хэтэрхий хөнгөн хуумгай байна. Асуудлыг бодолгүй шийддэг болжээ. Мөн бие биедээ итгэж чаддаггүй. Энэ бүхэн залуусын амьдралд сайн сайхныг авчрахгүй. Тийм болохоор ухаалаг, тэвчээртэй, нэг нэгэндээ итгэж сурах хэрэгтэй. Ер нь итгэлгүйгээр амьдрал хэзээ ч сайн сайхан болохгүй.

-Хамгийн анх тайзнаа ямар жүжигт тоглож байв?

-Хамгийн азтай нь бид сургууль төгсөхдөө Алексей Парисын зохиол “Хоёр эх” буюу “Афродит” жүжгээр дипломоо хамгаалж, би 16 настай Кейт охины дүрд тоглосон. Театрынхан тэр жүжгийг үзээд биднийг тоглуулж байв.

Аав, ээжийн дүрд тоглож байсан оюутнуудын оронд ахмадуудыг тоглуулаад энэ жүжгийг театрын тайзнаа амилуулсан учраас би анхнаасаа л гол дүрд тоглосон хэрэг. Хар эхэд Т.Цэвээнжав, цагаан эхэд Т.Хандсүрэн гуай тоглож байсан. Үүнээс гадна энэ жүжигт тоглосныхоо дараа буюу 1963 оны наймдугаар сард бригадаар явлаа.

Тухайн үед “Энэ хүүхнүүд үү” киноны зохиолоор театрт “Итгэж болно” гэдэг жүжиг тоглодог байсан юм. “Итгэж болно”, “Арвай хээрийн талд” жүжигт нарийн бичгийн дарга, найз охины дүрд тоглож хөдөө орон нутгаар явахдаа ахмадуудаа хэрхэн ажиллаж, уран бүтээлээ үзэгчдэд хүргэж байгаагаас суралцсан. Нэг сар орчим бригадаар явж ирээд Ч.Чимидийн “Яндангийн дуу” жүжгийн Бадам бичээчийн дүрд тоглосон. Тэр цагаас хойш театр, кинонд олон дүр бүтээжээ.

Гэнэн хонгор, томоогүй, эрх дураараа охин, анхны хайр дурлалтайгаа учирсан бүсгүй, амьдрал үзэж төлөвшсөн гэрийн эзэгтэй, эх орон, нийгмийнхээ төлөө тэмцэж буй улстөрч, хувьсгалч эмэгтэй, ээж, эмээгийн гээд олон дүр бүтээсэн дээ.

Эмээгийн дүрийг хүмүүс нэг их анзаардаггүй ч эмээ гэдэг гэр бүлд ямар их үүрэгтэй гээч. Бүгдийг нь нэгэн дор цуглуулдаг хүчтэн шүү дээ. Ажлаа хийж явахад үр хуухдийг минь эмээ нар л өсгөнө. Одоо ихэвчлэн тэр сайхан эмээ нарын дүрд л тоглож байна даа.

-Ээж, эмээ нарын дүрд их тоглож байгаа гэж ярилаа. Ер нь эхийн ач гэж юу вэ. Энэ хорвоо дээр хүн ээжийнхээ ачийг хариулж чаддаг болов уу?

-Ээжийнхээ ачийг хариулна гэдэг энэ хорвоод бараг байхгүй дээ. Эх хүний сайхан сэтгэл гэдэг хүний амьдралын сүүн цагаан зам юм. Хүнд амьдрал бэлэглэж, тухайн амьдралыг нь гийгүүлж сайхан сэтгэлээр сүлж байна гэдэг эхийн нандин сэтгэл байдаг болов уу гэж боддог.

Үүний хариуд хүүхдүүд нь сайн сайхан л явах хэрэгтэй. Тэгсэн цагт л ээжийн сэтгэл бага ч гэсэн амарна гэж ярьдаг шүү дээ.

-Та өөрийн сонгосон мэргэжилдээ үнэнч байсан болохоор нэр хүндийн эзэн болжээ?

-Тэгэлгүй яах вэ. 1963 оноос хойш 50 гаруй жил тайзтайгаа хамт явна. Надад хүнд, хэцүү шантрах үе зөндөө л байсан. Тэглээ гээд би амьдралын чиг шугамаа алдаж хугарч нугарсангүй өдийг хүрлээ,

-Одоогийн театрынхны хүмүүжил та бүхэнтэй салшгүй холбоотой. Ахмадуудын үлгэр дууриал сайн байдаг учраас залуу үеийнхэн дэг журамтай, ахмадаа хүндэлдэг байх. Та бүхэн ч бас тэр үеийн ахмадуудын үлгэр дууриалаар хүмүүжсэн болов уу?

-Тийм ээ. Театр хэмээх их айлд орох тийм ч амар даваа биш. 1963 онд 20-уулаа буюу 10 эмэгтэй, 10 эрэгтэй кино жүжигчний ангийг төгсч байлаа. Монголын соёл урлаг, тэр дундаа төатрт дээд боловсролтой анхны жүжигчин болж хөл тавьсандаа баяртай байдаг.

Манай ангийнхны улбаагаар өнөө хүртэл мэргэжлийн боловсон хүчнээ дотооддоо бэлтгэж байна. Бид 1963-1993 онд Монголын төатрын бүх уран бүтээлийг нуруундаа үүрч явсан. Энэ үүргээ ч амжилттай биелүүлсэн.

Манай ангийнхан цөм Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан болсон байдаг. Бидний дунд манай театрын даргаар олон жил ажилласан эрдэмтэн, доктор Б.Зориг, “Нүгэл буян” киноны ламын дүрээр үээгчдийн танил болсон, гавьяат жүжигчин Ж.Бужгар,    ардын жүжигчин Ж.Лхамхүү,    гавьяат жүжигчин Г.Мягмар, С.Сэлэнгэ нарын алдартан бий.

Эзэмшсэн мэргэжлийнхээ үр дүнг үзэж, ажиллаж байсан байгууллагынхаа нүүр царөй болсон уран бүтээлчид. Нэг хэсэг нь хөдөө орон нутгийн театрт ч ажилласан. Бидэнд зөөж сургаж байсан олон сайхан алдартай хүн бий. Ардын жүжигчин Н.Цэгмид, тайзны ярианы багшаар Г.Гомбосүрэн гуай ажиллаж, кино урлагийн талаарх хичээлийг Ц.Доржпалам гуай зааж байлаа.

Театрын түүхийг Э.Оюун багш заах жишээтэй. Тэдэнтэй олон арван жил хамтран ажиллаж, үргэлж суралцаж ирсэн. Ахмадуудын хормойноос зүүгдэж, хамтран ажиллаж байсан учраас бид азтай. Эрсээрээс олон ч юм сурсан. Тэр сурсан, мэдсэн зүйлээ өнөөгийн залууст зааж сургах нь бидний үүрэг.

Тэр ч утгаараа залуустаа зөвлөж, зааж, сургаж явна. Бидний дараа дараагийн үөийн мундаг залуучууд зөндөө олноор төрөн гарч олон сэдэв, чиглэлийн жүжгийг найруулан тавьж байна. Маш чадалтай сайн залуучууд хийж бүтээе гэсэн хүсэл эрмэлзлэлээр төрөн гарч байгааг харөад үнэхээр баяртай байдаг. Энэ нь он цагийн хэлхээс, хаана ч байх ёстой зүйлүүдийн нэг.

Мөн биднийг өнх театрт ороход байсан ахмадуудын 50, 60, 70 насны ойг тэмдэглэдэг байсан юм. Тэр үед нь бид нар гэрт нь очиж үйлчлэгч хийдэг байлаа, /инээв/ Тэр нь бүр дадал болчихсон.

Сүүлдээ бүр “Драмын хэдэн охидыг үйлчилгээнд авах юмсан. Яасан түргэн шуурхай юм бэ” гэж дуурийнхан хүртэл ярьдаг байсан гэдэг. Тэр цагаас улбаатай энэхүү ахмадаа хүндлэх үйл ажиллагаа жилээс жилд онцлогтой сайхан болж байдагт Театрын дарга Д.Цэрэнсамбуу, дэд захирал Н.Сувд болон залуустаа талархдаг.

-Таныг залуудаа их хөөрхөн бүсгүй байсан гэж хүмүүс ярьдаг. Залуу насны тань чимэг юу байсан бэ?

-Залуу байхад уранхай хувцастай, үс нь арзгар байсан ч гоё л харагддаг. Ганцхан дотоод, мөн чанар, сурсан мэдсэн зүйл нь тухайн хүнийг илүү ухаалаг харагдуулдаг. Тийм болохоор залуу байх он жилүүддээ цагийг хэтэрхий гэнэн хонгор өнгөрөөж болохгүй л гэж хэлмээр санагдаж байна,

Залуу нас гэдэг цэцгээр бол шингэн ягаан, эсвэл нарны туяа шиг дулаан шаргал өнгөтэй бөйх болов уу гэж бодох юм. Гэхдээ түүнийг дандаа тийм байхаар бодож болохгүй л дээ. Удах тусмаа өнгө нь өтгөрдөг болов уу. Тийм болохоор дөндаө гэгээн сайхнаараа байх юм шиг андуурч хөнгөн хуумгай битгий хандаасай гэж хүсч байна Одоо бол дээлээрээ л гоёж байна даа.

-Таныг залуу байх үөд гол дүрийн төлөөх өрсөлдөөн их байсан уу?

-Бидний үеийн залуусыг театрт ирэх үед хамгийн залуу жүжигчин нь Л.Жамсранжав, Ц.Гантөмөр, Д.Цээнямбуу, Ж.Жигжиддулам нар байлаа. Тэд биднээс 9-10 насаар ах, Азаар надад дублёрт тоглох зав байгаагүй, Бүх жүжгийн гол дүрд тоглож байсан.

Дөчин нас хүртлээ олны хэсэгт ч гарч үзээгүй. Нэг бол залуу охинд тоглочихоод үгүй бол сайхан хүүхэн болчихоод яваад байна шүү дээ. Намайг “Отелло” жүжгийн Дездемонд тоглосноос хойш Н.Сувд, Б.Тунгалаг, Н.Цэрэнпагма гурав энэ дүрийг бүтээж байсан.

-Театрын зарим жүжигчин яагаад ажлаасаа гараад байна вэ. Хамаг хүч хөдөлмөрөө шавхан байж төатрт орчихоод гараад байвал харамсалтай санагддаг юм шиг ээ?

-Манайд гадаадын театрын мундаг жүжигчдээс дутахааргүй залуус зөндөө гарч ирлээ. Жишээлбэл, Ц.Баясгалан гэхэд гадагшаа яваад тоглолоо. Шагнал аваад ирлээ, Энэ бол бидний хүсч мөрөөдөж байсан олон орны уран бүтээлчтэй өрсөлдөх бас нэгэн гараа болж өглөө.

Б.Амарсайхан байна. Холливудад уригдаж кинонд тоглолоо. Энэ бүгд бидний үед байгаагүй. Бид хүсээд ч чадаагүй тэр сайхан боломж ирж байна. Хамгийн гол нь тэдгээр уран бүтээлчийг эдийн засгийн бололцоогоор нь дэмжих ёстой байна. Өнөөдөр манай театрынхан 500 мянган төгрөгийн цалин авч амьдралаа залгуулж байна,

Гэтэл өнөөдөр юмны үнэ хэд билээ, Залуус маань байрны найман хувийн зээлд хамрагдах гэхэд тэдний цалин хүрэхгүй байгаа. Тийм нөхцөлд ажиллаж байгаа болохоор зарим нэг нь “Салъя гэж салсангүй” гэдэг шиг амьдралаа бодоод театраас гарч байна л даа.

Гэхдээ урлагт хайртай, урлагийг дэмждэг хүмүүс байдаг. Эдгээр хүмүүстээ “Та нартаа баярлаж явдаг шүү. Залуучуудыг минь өшөө илүү дэмжиж тусалж байгаарай” гэж хэлье.

-Анх та бүхнийг театрт орж байх үед телевиз байгаагүй. Мэдээллээ хаанаас авдаг байсан бэ?

-Бидний уран бүтээлийн сайн мууг бичдэг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нь “Утга зохиол” болон “Үнэн” сонин байсан. “Үнэн” сонины эхний нүүрэнд шинэ зүйл юу байна, Драмын театрт ямар шинэ жүжиг тавигдах гэж байна.

Залуу жүжигчин Д.Мэндбаяр тэр бригадад очиж тогложээ” гэх мэт ганц хоёрхон өгүүлбэр гарсан байхад л тухайн үедээ их мундаг хүн болдог байж билээ. Харин одоо бол мэдээллээ телевизээс л авдаг болчихож. Техник технологийн хөгжил сайхан юм. Хэзээ ч хамаагүй ухрааж үзэх боломжтой болжээ.

Ц.Заяа

Эх сурвалж: Монголын үнэн