Монгол хүн хийгээд Хятад хүн

Б.Түмэн-Өлзий 1960 онд ӨМӨЗО-ы Баарин баруун хошууны Баянтал суманд төрсөн. 1984 онд Өвөрмонголын Багшийн их сургуулийг монгол хэл, уран зохиолын мэргэжлээр төгсгөж, Ардын боловсролын яамны дэргэдэх сонин сэтгүүлийн газар сэтгүүлчээр ажиллажээ. 1994-1997 онд Япон улсад сурч, ажиллаж, 2005-2006 онд МУИС-д мэргэжил дээшлүүлсэн бөгөөд одоо Монголд амьдарч буй аж. Тэрээр “Царай”, “Голын дуун”, “Хүний нутагт”, “Хэнз бодол”, “Хэнз хурга” зэрэг дөрвөн номтой зохиолч хүн.
Монгол, Хятад хэмээх хоёр үндэстэнд Азийн улс гэхээс өөр адил зүйл ховор гэж би санадаг. Миний хэлж байгаатай санаа нийлэхгүй шар царайтай, хар үстэй, намхан нуруутай, онигор нүдтэй гээд адил зүйл тоочих хүн гарах л байх. Гэхдээ л би хэлснээсээ буцахгүй. Хятад хүнийг эхлээд харахад боловсон, цэвэрч, өр зөөлөн, хүч тэнхээ сул дорой мэт харагдана. Харин монгол хүн болхи боодгой, хатуу ширүүн, тэр ч төрхөөрөө зэрлэгдүү харагдана.

Yнэн хэрэгтээ ямар байдаг юм бол. Yнэн, худал хоёрын хооронд дөрвөн хуруу зайтай. Хүний эрээн дотроо, могойн эрээн гаднаа гэж дээдэс маань цэцэлдэг. Юутай ч энэ чигт бодол эргэцүүллээ бяцхан гилж, уншигч Тантай санаа бодлоо зүрхлэн хуваалцъя гэж шийдсэн юм.

Монгол хүн сая танилцсан хүнтэйгээ их дотносдоггүй, яриа өрнүүлэх гэж ч зүтгэхгүй, таагүй санагдвал тэгсгээд нуруугаа үүрэн яваад өгнө. Харин хятад хүн бол өөр. Танилцсан хүнийхээ гарыг илж таалах энүүхэнд. Бүр өвөр түрийд орох нь уу гэмээр дотносно. Хятад хүн гараа талбиж ядан байснаа нэр ус, эрхэлдэг ажил тэргүүтнийг чинь мэдмэгцээ энэ хүн над хэрэгтэй юу гэдгийг ёстой л гялалзтал тооцно. Хэрэгтэй гэж үзвэл салахгүй наалдана. Юугаа ч өгөхөөс буцахгүй. Хэрэггүй гэж үзвэл “баяртай” ч үгүй, бүр эргэж ч харалгүй арилна. Монгол хүн гар барихдаа дуугарч ядаж байснаа хэдэн үг солиод, нутаг ус, нэр жилээ асуугаад сэтгэлд нийцтэй санагдвал олон жил ханилсан найзууд шиг юугаа ч уудлан ярьж хөөрөхөөс буцахгүй болно. Тамхилах юм уу, ганц хоёр хундага татвал бүр хүзүү хүзүүгээрээ тэврэн салах дургүй болно.

Хятадад эх орноо алдуузай гэж өнөөдөр монгол хүн бүр сэтгэл зовниж байгаа нь үнэн. Монгол хүн гудамжинд хятад хүнтэй таарвал ядаж л хүйтэн харцаар ширвэн дургүйцлээ илэрхийлдэг. Цагаан хэрмээс Замын-Yүд хүртэлх их нутгаа хүн зоныхоо нэлээд хэсэгтэй алдсан Чингисийн хойч үеийнхний сэтгэлийн түгшүүрийн илэрхийлэл гэж үүнийг хэлмээр. Харин хэд хоногийн дараа хүйтэн харцаар ширвээд байсан нөгөө хятадтайгаа сайхь монгол тохиолдлоор танилцлаа гэж саная. Нанхиад зоог тансаг бэлдэж “найз аа, найз аа” гэж бялхартал инээд алдан хундага тулгахад “сайн хужаа байна, яах вэ, хужаад ч сайн хүн байх байлгүй дээ” гэж мөнөөх монголын сэтгэл уярна. Цаг элэхийн хэрээр найзын сэтгэл зузаарна. Тэгтэл “Ямаат уулын нүүрсний орд…” гэж яриа өдөхөд эх нутаг руу нь цаг үргэлж өнгөлзөж байдаг аюулт хятад бус, үй зайгүй найз хэлж байх шиг санагдана.

Yүнийг зөвхөн эдийн шунал, эсвэл монгол хүний богино, мунхаг ухаантай холбон тайлбарлавал дэндүү өнгөц болно. Ядаж л ертөнцийн их, бага орнуудын ихэнх хотод “чайна таун” гэгч буй болоод, хятадууд олноор суурьшиж, өөрийн ахуй орчноо буй болгон тухлаад олон зууныг үдэж байгаа болохоор ингэж хэлж байна. Хятадууд хаана ч гэсэн эхлээд харахад бөхөлзөж, хүний ая дагаж амьдрах мэт санагдавч ямагт өөрийнхөөрөө, өөрийн ахуйгаа бүрдүүлэх гэж зүтгэдэг, санасандаа ч хүрдэг үндэстэн гэдгийг хаа сайгүй цэцэглэн дэвжиж байгаа “Чайна таун” нотолно бус уу. Яг л хиаг өвс шиг. Талбайд нэг л ургаад эхэлбэл тал нутгийг тэр чигээр нь бүрхтэл хярган хурган, цэнхэртэн ургадагтай үлгэр нэгэн гэсэн үг. Тийм болохоор үндэстний сэтгэл зүй, аж ахуй эрхэлдэг онцлогтой холбон асуудлыг авч үзвэл байдал илүү ойлгомжтой болно гэж санагдана. Чайна таун Америк, Англи, Герман, Франц, Италид бүгд бий. Yгүй газар гэж үгүй.

Хятад айл байшингийнхаа гадуур хэрэмтэй. Шавраар босгосон Бээжингийн хааны орд гээд бод доо. Нүүдэлчин биднээс улс орноо хамгаалах гэхдээ байгуулсан цагаан хэрмийг ч санагтун. Өөрөөр хэлбэл, ихэс дээдэс, эгэл борог тариачин аль нь ч байлаа гэсэн байшингийнхаа гадуур хэрэм босгодог нь ёс. Хэрмэн хашааг туулан байшин өөд алхахад өмнөөс богшсон хурц үнэр хамар цоргино. Гэрт нь ороход хачин содон үнэр бүр ч тод, тэсэхүйеэ бэрх, нүд хорсгон, хамар сэтлэм ханхалдаг. Монголчууд цуу, жангийн үнэр гэж мэдэмхийрдэг. Yнэндээ бол энэ өтгөн, шингэнийх нь үнэр.

Хөх хотын ойр тойронд хятад маягаар амьдрах болсон монгол айл цөөнгүй болсон нь гашуун үнэн. “Монгол, хятад айлыг юугаар нь ялгадаг вэ” гэж би нэгэн тариачнаас асуухад тэрээр “Шөнө бие засдагаар нь” гэж хариулж билээ.

Олон улсын кино наадмын шагнал олон удаа хүртэж байсан Хятадын алдарт найруулагч Жан Ий Мүгийн “Хуучин худаг” кинонд “хятадын шээсний соёл”-ыг дэлгэцнээс үнэрттэл зураглаж, нийтэд дэлгэсэн болохоор хятадад дургүй нэгэн солиот монгол хэтрүүлж байна гэж намайг зэмлэхгүй нь лавтай. Энэ кино Токиогийн кино наадамд тэргүүн байр эзлэх үед би уг хотод амьдарч байсан юм.

Суурьшмал соёл иргэншил дан ганц хятадынх биш. Гэхдээ л хятадын суурьшмалын соёл өөр үндэстнийхээс ялгаатай. Олон зуун жилийн турш адил гэмээр ахуй нөхцөлд өөр өөр соёл иргэншил төлөвшдөг ажээ. Хятадын соёлд олон юмны гадаад үзэгдэл хийгээд дотоод мөн чанар эсрэгээр байх нь нэн олон. Ямар сайндаа хятадын ухааны нэгэн охь манлай болох эрдэмтэн Сүнз “Yнэн хэмээгч худал болой. Худал хэмээгч үнэн болой” гэж бичихэв.

Долоох шахам нялганаж байсан хүнээ хэрэггүй гэж санавал хувьсхийн эргээд баяртай ч үгүй алга болдог тухай би дээр өгүүлсэн. Харин одоо хүмүүний харгис-зөөлний тухай тогтож ярья. Хятадууд 1968 оны өвлөөс 1969 оны хавар хүртэл хугацаанд өвөрлөгчдийг хоморголон устгах ажиллагаа явуулсан. Хэд хэчнээн хүн үрэгдсэнийг энэ удаа орхин, хэрхэн харгис хэрцгий эрүүдэн тамлаж байсан тухай баримтаар өгүүлье. Эр эмийн амьдралд нүүдэлчин монголчуудыг дэндүү чөлөөтэй гэж үздэг хятадууд шавааралдсан, цухал орчиндоо өөрийн дураар байж чаддаггүйдээ хорсон бачимддагтаа тэр үү, нэн хорсолтой ханддаг улс. Дээр өгүүлсэн 1968-1969 оны хүчирхийллийн үед монгол охид бүсгүйчүүдийг хүчиндсэнийхээ дараа тамлан зовоосон тохиолдол тоолоход ч бэрх олон гарчээ.

Сөнөд баруун хошууны Баянзүрх сумын Баянтал бригадын малчин Хорлоогийн ээж хүү болон аав бэр хоёрыг хооронд нь хүчээр хурьцуулсан тохиолдол ч гарсан. Энэ доромжлолыг тэсэлгүй аав худаг руу харайж, бэр боож үхэж, хүү мэсээр өөрийгөө хороож, ээж нь солиорсон. Yүшин хошууны Тугалтай бригадын малчин Цолмон, Балдан, сумын захиргааны ажилтан Донров нарыг илжиг, гахайтай хурьцуулж, “Танай Монголчууд малаас ямар ялгаатай юм” гэж даапаалсан явдал гарсан.

Монголчууд Эрээн хотыг сайн мэднэ. Тус хотын даргаар 1960-аад онд Бао Гү Ляан хэмээгч монгол хүн ажиллаж байсан /Боржигон овгоо хятадчилан “Бао” болгох явдал Өвөрмонголын зүүн нутагт их байдгийн нэг жишээ бол энэ хүн/. Хотын дарга Бао ямартай ч буруудаж, түүний гор ар гэрийнхэнд нь үсэрхийлснээр эхнэрийг нь эрэмдэг зэрэмдэг болгожээ.

Пан Шиү Ин хэмээх хятад Дөрвөд хошууны Баян-Овоо сумын бичээч Норовжамц гуайн нурууг зүсч тамласандаа сэтгэл үл ханан биеэр тэсэх байтугай сонсоход ч тэсэхэд бэрх тамлалд сөхөрсөн Норовжамц гуай амь тавьсан гэдэг.

Тамлагдан ёолж, бахирсан хүний хэлийг огтлох, мэдүүлэг өгөхгүй бол чих, хамрыг нь огтлох, шүдийг нь бахиар зулгаан авах, толгой руу нь хадаас хадах явдал ердийн хэрэг байжээ. Дээрх олон жишээ баримт бол ном сударт бичиглэгдсэнээс олж түүвэрлэн татаж буй жишээ. Би бас уг харгис явдлын гэрч болсон хүмүүстэй ч нэг бус удаа биеэр уулзаж байсан юм. Тухайлбал, Өвөрмонголын Засгийн ордны Тамгын газрын дэд даргаар ажиллаж байсан Гаравуунсэнгээ гуайн шүдийг үр хүүхдийнх нь нүдэн дээр бахиар нэгбүрчлэн сугалан тарчилгаснаас хэдхэн хоногийн дараа нүд аньсан байдаг. Түүний хүү Батаатай Өвөрмонголын Боловсролын яаманд 1984 оноос хойш арваад жил хамт ажиллах завшаан над тохиосон. Тэрээр нэг удаа сэтгэлийнхээ аниагүй шархыг илчлэн дээрх явдлын тухай нулимс дуслуулан ярьж байсан нь одоо ч нүдэнд харагдах мэт болж байна.

Манай Гургуултай сумын Равжаа гуайг “хадаастай хүн” гэдэг. Равжаа гуай миний аавтай найз, манайхаар орж гардаг байсан төдийгүй би охин Цэцэнгэрэлтэй нь дунд сургуулийн нэг ангид сурч байсан. Хахир цагт сумын даргын алба хашиж байсныхаа хувьд хятадуудын хараанд өртөж толгойдоо дөрвөн хадаас хадуулж, золоор амь гарсан нэгэн. Хүний толгойд хадаас хадсан гэхээр хүмүүн бус энэ авирт уншигч та цочирдон намайг “худалч” гэж бүү зэмлээрэй. Ийм явдал дэндүү олон гарснаас амьд үлдсэн ховор тохиолдол нь Равжаа гуай байсан юм.

1960-1963 оны өлсгөлөнгийн үед хятадууд нэг нэгнээ барьж идэх, аав ээж нь хүүхдээ идэх, 1966 оноос эхэлсэн 10 жилийн соёлын хувьсгалын үед хүн яаж алж байсан тухай хятадын Ша Чин, Ло вин, Жин Ий зэрэг зохиолчдын бичсэн баримтат туужуудаас жишээ татвал зөөлөн сэтгэлт монгол уншигч Та хар даран унтаж чадахгүй тул болъё.

Хятадууд өөрийгөө 5000 жилийн боловсны түүхтэй, бичиж хураасан ном судраа зэрэгцүүлээд өрвөл дахин нэг цагаан хэрэм болно гэж гайхуулах дуртай. Бас ч ийн хэлж байгаад үнэний хувь бий. Тийм болохоор дээр миний өгүүлснийг өнө эртний явдал хэмээн бүү эндүүрээрэй. Эсвэл их үндэстний суганд хавчуулагдан хорссон нэгэн жижиг үндэстний төлөөлөгч бичгийн солиотын хийрхэл гэж бүү ташаа бодогтун. Энэ бүхэн тун саяхны явдал бөгөөд ном сударт бичигдэн нийтэд ил болсон баримт гэдгийг бас нэгэнтээ нуршин тэмдэглье.

Интернэтэд, Хятадын өмнөд хэсэгт, 1990-ээд онд хүүхэд идэх явдал гарч байгаа тухай баримт тавигдах болсон. Мөн интернэтэд саяхан тавигдсан “Эв хамт намыг есөнтөө шүүмжлэх нь” номын 66 дугаар нүүрт “Фа Лүн Гүнг хэлмэгдүүлсэн нь” хэмээх бүлэг байх бөгөөд түүн дотор хүн тамласан тухай олон баримт өгүүлсэн байна.

Монголчууд XIII зуунд дэлхийг дайлан дагуулахдаа ч иймэрхүү харгис хэрцгий тамлал хэрэглэсэн хэмээх баримт тэмдэглэгдсэнийг мөхөс би олж үзээгүй, сонсоогүй. Жан Зэ Миний нутаг Янжоу хот гэж бий. Монголчууд энд ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарч, хотыг эзэлснийхээ дараа арван өдөр цэргүүддээ дураараа аашлах эрх олгож, “Янжоугийн 10 хоног” хэмээх хядлага үйлдсэн гэж хятад сударт бичдэг. “Хүний цус дуутай урсч байлаа” хэмээн дүрслэн тэмдэглэсэн байх авч 700 жилийн дараа Өвөрмонголд хийгээд өөр хоорондоо хэрэглэсэн шиг тийм харгис тамлалын тухай тэмдэглэсэн зүйл байдаггүй юм.

Өвөрмонголд 1960-аад онд анх ирж байсан хятадууд уранхай навтархайг нөмөрсөн, яг л Улаанбаатарын гудамжны согтуунууд шиг байлаа. “Хятад гэгч хамгийн ядуу, хамгийн хөөрхий, хамгийн аймхай улс” гэж намайг хүүхэд байхад томчуул ярьдаг байсанд би саяхан болтол итгэж байв. Гэтэл хятадууд үнэн хэрэг дээрээ хувийн эрх ашгийнхаа төлөө үхэхээс буцахгүй хатан зоригтон, шунан тэмцэгч гэдгийг би эр бие жагсаж, эрдэм ухааны зах зухаас зуусныхаа дараа түмэн олондоо хүчээ үнэлэн ажиллаж байж сая ухаарч билээ. Одоо хятадууд ганц Өвөрмонголд биш, дэлхий даяар тэлж, өргөтгөл хийж байгааг бид харж байна. Аймхай хүмүүс ингэж хүний улс дотор өөрийн “улс” байгуулна гэж үү. Ажил хийж, амь зогоох гэж Өвөрмонголд ирчихээд төдөлгүй эздийг нь зодож, олны олноор түрий барин элдвээр дээрэлхэж, охид хүүхнийг нь сүйтгэж байх гэж үү. Энэ мэт явдлын зах сэжүүр Монгол Улсад ч үе үе сонсогдох болсонд сэтгэл түгшинэ.

ОХУ-ын Санкт-Петербург хотод хятадууд олширсонд орон нутгийн сахилгагүйчүүд дургүйцэн нэгдэж, нутгаасаа хөөн зайлуулахаар шуудран дэлгүүр лангууг нь сүйтгэж, эд барааг нь булаан дээрэмдэж, наймаачдыг зодож нүдэж сүрдүүлэх болжээ. Урд орой нь хөх няц болтол зодуулсан хятад маргааш нь мөн л орос наймаачдаас өмнө эртлэн ирчихсэн бээвийн зогсч байхыг хараад мэл гайхсан тухай хэвлэлд бичсэн байна. Уржнан /2005 онд/ Санкт-Петербург хотод хятадын гудамж буюу чайна таун байгуулах газар гаргаж өгсөн нь оросын түүхэнд анхны явдал болж байгаа гэнэ.

Хятад хүн байгаль, амьтан ургамалд төрөлхийн өшөөтэй гэмээр улс. Цаг агаарын хувьд Өвөрмонгол Армонголоос харьцангуй дулаан, өвс ургамал илүү сахлагийн хувьд амьтан араатан ч элбэг байх ёстой гэж би боддог. Тийм ч байсан байх. Харин одоо агаарт нь элээ нисэхээ больж, газарт нь алаг даага харайсан ч тоос манардаг болоод байна. Манай нутагт усны шувуу донгодохоо болиод лав 20 жил болжээ. Хятадууд буга, зээрийг цэрэг арми хөдөлгөн алж, махкомбинатад хүргэж байсан. Yнэг, туулайг урхи хавхаар барьж, тарвага, зурмыг шарж идэж дууслаа. Монголчууд бид шувууны өндгөнд сүүдрээ ч тусгахыг цээрлэдэг. Хятадууд тийм ойлголт огт байхгүй, эрж олон, хормойлж авчраад л шарж иднэ. Хальсаа хариугүй цоолон гарч ирэх гэж байгаа ангаахай тааралдвал бүр шим тэжээлтэй хэмээн баярлан иднэ гээч.

Хятад хүн хоосон газар харуутаа л анжис оруулна. Монгол газрын хөрс нимгэн болохоор гурван жилээс хэтрэхгүй хугацаа өнгөрөхөд л элс болно. Гэсэн ч хятад хүн амархан салахгүй. Элсэн дээр бордоо хаяж байгаад үр цацна. Бордоо ч тусаа өгөхгүй, ургац муудахын цагт орхиод өөр газар нутаг эрээд арилж өгнө. Хэдэн зуунж ил ургасан мод, ургамлыг ч хайрлана гэж үгүй зүгээр л түлэхээ бодно. Өдөр огтлуулахгүй хориод байвал шөнө очиж огтолно. Хориглосон хүнийг модтой хамт хөрөөдөж хаях ч энүүхэнд. Нутгийн маань модыг эдүгээ ил далд унагаж, түлж бараад одоо хоцорсон хожуулыг нь ухаж төнхөх болоод бас хэдэн жил болж байна. “Нүүрс шиг илчтэй түлээ байхад монголчууд мэддэггүй” гэж манийг мангарт үзнэ. Жимс ногоо түүхэд цаг улирал гэж байдгийг хятад хүмүүс хэрэгсэхгүй, дэрс хялганыг ногооноор нь хядаж, гүйлсийг болцуу нь хатуурахаас өмнө уралдан түүнэ. Өөрийнхөө өвөрт л оруулж бай-вал түүхий, дутуу байсан ч хамаагүй. Идэж уухынхаа учрыг яаж ийгээд л олно.

Монгол хүн хийгээд хятад хүний тухай цоохор бодлоо хэлхэн уншигч Танаа өргөн барив. Адил эс адилын тухай дүгнэлтийг та бүхэн минь дор дороо болгоогтун. Харин би огт өөр хэмээх өөрийн бодолдоо үнэнч хэвээр үлдэж буйгаа зүрхлэн өчье.

Г.Солонго Цаг төр