Ураны уурхайгаас өндөр хордлого үүсгэхээр цацрагийн тун хэзээ ч үүсэхгүй

Дэлхийн хамгийн анхны цөмийн бөмбөг хийсэн газар бол АНУ-ын Лос Аламос дахь Цөмийн лаборатори юм. Тус лабораторийн судлаач Б.Баярбадрахтай ярилцлаа.

 -Ураны шар нунтаг аюултай гэсэн ойлголтыг иргэний нийгмийнхэн их ярьдаг. Мэргэжлийн хүний хувьд ураны шар нунтгийг энгийнээр тайлбарлаач?

-Шар нунтаг бол байгалийн ураныг баяжуулаад хүчил хэлбэртэй болгосон л нэг бүтээгдэхүүн шүү дээ. Цааш нь олон дамжлагаар боловсруулж байж цөмийн реакторын түлш болдог эд. Ураныг олборлоод, шар нунтаг гаргаж авах хүртэлх процесст цацрагийн түвшин тухайн газар нутагт байгалийн суурь түвшингээсээ тэгтлээ ихэсдэггүй. Өөрөөр хэлбэл, хүмүүст нөлөөлөх цацрагийн түвшин маш бага. Харин уурхайд ажиллагсдын авч байгаа цацрагийн тунг байнга хянаж байдаг.

-Тэгэхээр шар нунтагт байх уран яг байгаль дээрхтэйгээ ижил гэсэн үг үү?

-Яг тийм.

-Эрдэмтэн судлаачдын яриаг сонсоод байхад цөмийн реакторт түлш болох хэмжээний баяжуулалт хийх технологи баргийн оронд байдаггүй, байхыг ч зөвшөөрдөггүй гэж ойлгосон?

-Таны асуултад хариулахын өмнө бага зэрэг оршил хэлье. Байгаль дээр ураны төрлийн хоёр изотоп байдаг. Химийн хувьд ижил шинж чанартай, харин физик болон цөмийн урвал явагдах шинж чанараараа ялгаатай хоёр өөр уран байдаг гээд ойлгочихож болно. Одоогийн цөмийн реакторуудад хэрэглэгдэж түлш болдог нь уран-235 гэдэг изотоп.Энэ изотоп байгаль дээрх ураны 0.7 хувийг эзэлдэг. Тэгэхээр байгалийн уранд байх 235 гэсэн хэмжээг өсгөх шаардлага гарч ирнэ. Тодруулж хэлбэл дараагийн шатны баяжуулалт хийгдэнэ гэсэн үг. Ийм нарийн  технологи улс бүрд байдаггүй. Байхыг нь ч хүчирхэг гүрнүүд зөвшөөрдөггүй.Учир нь уран-235-ын өндөр баяжмал гаргана гэдэг нь шууд атомын бөмбөгийн түүхий эд болчихож байгаа хэрэг. Ямар төрлийн цөмийн реактор гэдгээсээ хамаараад хэрэглэх түлш нь янз бүр байдаг.Голдуу 5-20 хувийн уран-235-ын агууламжтай түлш хэрэглэдэг. Түлшний үлдэж буй хэсэг нь ураны нөгөө изотоп. Уран-238  гэдэг изотопийн хувьд байгал дээр 99.3 хувийг эзэлдэг.Тэгэхээр хүн төрөлхтөн одоогоор байгалийн ураны нэг хүрэхгүй хувийг нь эрчим хүчний зорилгоор ашиглаж чадаж байгаа гээд ойлгочихож болно. Гэхдээ уран-238-ын эрчим хүчийг ашиглах шинэ төрлийн реакторуудын судалгаа эрчимтэй хийгдэж байгаа.

-Манай улсад шар нунтаг хүртэл боловсруулна гэж байгаа. Энэ процесст цөмийн түлшний хаягдал гарахгүй гэж ойлгож болох уу?

-Манай улсад шар нунтаг хүртэл боловсруулах тул цацрагийн өндөр агууламжтай хаягдал үүсэхгүй. Уран гэдэг бол  хэдэн тэрбум жилийн настай цацраг идэвхт химийн элемент. Олон сая жил байгаль дээр бүрэлдэж бий болсон ураны орд дотор задралаас нь үүссэн бусад элементүүд ч хамт байж байдаг. Хүдрийн биетээс ураныг нь ялгаж авсан ч тухайн биет дотор байх бусад элементүүд тэр чигтээ үлдэнэ гэсэн үг. Гэхдээ үлдсэн элементүүдийн хувьд байгальд ямар хэмжээний идэвхжилтэй байсан тэр хэвээрээ л байна.Уран олборлолтоос үүдэж цацрагийн бохирдол үүсэх нь бага гээд байгаа нь ийм учиртай. Мэдээж уурхайн хайгуул, олборлолтын үед сахих дүрэм журмууд гэж бий. Дүрэм журмаа  мөрдөөд ажиллахад уран олборлоход  аюулгүй.

-Цөмийн хаягдал оруулж ирээд хөрсөн дор булах гээд байна гэсэн шуугиан байсгээд дэгддэг. Ингэх боломжтой юу?

-Дараагийн шатны боловсруулалтыг алгасаад Монголд орж ирэх нь гэж шуугиад байгаа цөмийн хаягдал гэж юу вэ гэдгийг эхлээд тодруулъя. Цөмийн реактор дотор уран шатах нь байгаль дээрх задралаас арай өөр. Цөмийн хуваагдах урвал явагддаг. Өөрөөр хэлбэл, үелэх системийн 92 дугаарт байрлах уран хоёр хуваагдахаар нийлбэр нь 92 гарах янз бүрийн хөнгөн элементүүд үүсдэг. Тэдгээрийн ихэнх нь хурдан хурдан хугацаанд задраад байгаль дээр тогтвортой байдаг хөнгөн элементүүд үүсдэг. Урт настай олон мянган жилд задарч дуусах элементүүд ч байдаг. Мөн шатдаггүй гэж сая ярьсан уран-238-аас байгаль дээр байдаггүй, илүү хүнд элемент болох плутони үүсдэг. Энэ нь бас л зэвсгийн түүхий эд болдог.  Ийм шалтгаантай учраас  их гүрнүүд ашигласан түлшийг мөн л өөрсдийн хяналтанд байлгах сонирхолтой. Тэгэхээр манайхны яриад байгаа шиг нууцаар оруулж ирээд хаа нэг газар булчихна гэсэн ойлголт огт байхгүй. Одоогоор ашигласан түлшийг маш цөөхөн газар дахин боловсруулалт хийдэг.

-Маш бага хаягдал үүсгэх реакторуудыг туршиж байгаа гэл үү?

-Тэр чигийн судалгаа хийгдсэн. Туршилтын шатандаа явж байна. Яваандаа тун бага хаягдал үүсгэж бүрэн шаталт явагдах реакторууд ажиллаж эхлэх байх.

-Шар нунтаг тийм ч айж болгоомжлоод байх эд биш болж таарлаа. Нийс­лэлчүүдийн гол хэрэглээ болсон нүүр­сэнд агуулагдах ураны хэмжээнд анхаарах цаг болсон гэж ярьдаг. Таны фэйсбүүк дээрээ постолсон тоо судалгаа ч сонирхол татсан…?

-Манай орны ихэнх ордын нүүрс бага боловч ураны агууламжтай байдаг нь судалгаагаар нэгэнт тогтоосон зүйл. Нүүрсэнд ганц уран ч гэлтгүй их олон төрлийн хүнд металл агуулагддаг. Энэ бүх хүнд элементүүд нүүрсний утаа, үнсэнд агуулагддаг юм. Зөвхөн манай улсад ч биш бусад орнууд ч энэ талаар анхаарч судалсан байдаг л даа. Нүүрсний цахилгаан станцын ойролцоо амьдарч буй иргэдийн авах цацрагийн нөлөөлөл цөмийн станцын ойролцоо амьдардаг иргэдийхээс 100 дахин их байдаг гэсэн судалгааг АНУ-ын Оак Ридж лабораториос гаргасан байдаг.Улаанбаатарчууд жилдээ ойролцоогоор 5.2 сая тонн нүүрс хэрэглэдэг. Монгол орны нүүрсэнд дунджаар 1 ppm (саяд нэг буюу тонн нүүрсэнд 1 гр) уран байдаг гэсэн судалгаа бий. Нэг зүйлийг онцолж хэлэхэд голдуу үүнээс ч их хэмжээтэй байдаг. Эндээс ургуулаад тооцохоор нийслэлчүүдийн түлсэн нүүрсний үнс, утаагаар ялгарсан уран багаар бодоход л жилдээ таван тонн болно гэсэн тоо гарч байна.

-Манай улсад Францын “Арева” компани ураны хайгуул явуулж байгаа. “Арева”-гийн хувьд уран олборлолтоороо дэлхийд хэдэд ордог вэ. Олборлолтоороо тэргүүлдэг улсууд гэвэл өөр хаанах байна?

-“Арева” бол  уран олборлолт төдийгүй цөмийн технологийн бүхий л салбарт ажилладаг дэлхийд тэргүүлэгчдийн нэг. Уран олборлолтоор “Арева”-тай өрсөлддөг Канадын ”Камеко” гэж компани орж ирээд гараад явсан түүх бий. Энэ хоёроос гадна Казахстан байгаа. Цааш нь дурдвал манай хоёр хөршийн төрийн өмчит компаниуд гэсгээд дуусна.  Ер нь  энэ салбарт олон том тоглогч байхгүй.Олборлогч орнуудаас гэвэл Казахстан, Австрали, Канад, Нигер, Намиби, ОХУ гэж жагсах байх.

-Цөмийн физикчидтэй уулзахаар атомын станцтай болох хэрэгтэй гэдэг. Ер нь атомын станцын сүүлийн үеийн чиг хандлага ямаршуу байгаа бол. Цөмийн эрчим хүчийг дэлхий хэр сонирхож байна?

-Фукушимагийн ослоос хойш цөмийн эрчим хүчинд найдах улс орнуудын хандлага багассан тал бий. Гэхдээ цөмийн эрчим хүчийг эрчим хүчнийхээ гол хэсэг байсаар байх болно гэж үзэж буй орнууд цөөнгүй хэвээрээ. Ер нь аль ч улс орон зөвхөн нэг төрлийн эх үүсвэр дээр улс орныхоо ирээдүйг найдаж даатгадаггүй. Аль болох олон эх үүсвэр хослуулж хэрэглэх бодлого барьж байгаа нь анзаарагддаг.Цөмийн эрчим хүчнээс бүрэн татгалзахаа мэдэгдсэн Германы хувьд гэхэд л зарим цөмийн реакторууд нь одоо ч гэсэн ажилласаар байна. Үүний зэрэгцээ эрчим хүчний өөр эх үүсвэрийг ч идэвхтэй хайж байгаа. Манай урд хөрш гэхэд цөмийн эрчим хүчнийхээ нөөцийг дор хаяж гурав дахин нэмэгдүүлэх төлөвлөгөөтэй байна. Улс орон бүр эцсийн дүндээ эрчим хүчний нэг эх үүсвэрээс хараат биш байх бодлого барьж байгааг эндээс харж болно. Яг үүн шиг манай улсын эрчим хүчний бодлогод ч цөмийн эрчим хүч багтдаг. Гэхдээ бодлогыг бодит ажил хэрэг болгох хөтөлбөр урт хугацаа шаардсан ажил. Өнөө маргаашдаа барьчих ажил биш л дээ.

-Улаанбадрахад гажигтай төл гарлаа гэсэн мэдээлэл ч бас давтамжтай цацагддаг. Судлаач хүний хувьд энэ мэдээлэлд ямар тайлбар өгөх вэ?

-Гажигтай төл гарах олон шалтгаан байж болно шүү дээ. Тэр болгоныг судлаачид олон талаас нь шинжилж байж л хэлнэ. Цацрагийн хордлогоос болж гажигтай төл гарсан гэж үзвэл ургийн гажиг бий болохуйц их хэмжээний цацрагийн бохирдол байгаа гэсэн үг. Үнэхээр тийм бохирдол байгаа бол манай иргэний хөдөлгөөнийхөн ч гэсэн цацраг хэмжигч барьж очоод хэмжчих боломж бүрэн бий. Нэг зүйлийг дахиад онцолъё. Тийм өндөр хордлого өгөхүйц цацрагийн тун ураны уурхайгаас болж үүснэ гэж хэзээ ч байхгүй.

Ц.БААСАНСҮРЭН