Монгол судлалын төв Хятадад байна, лавтай хэлбэл Хөх хотод

Бид “Баасан гаригийн зочин”-оороо  Санкт-Петербург хот дахь ОХУ-ын ШУА-ийн Хэл шинжлэлийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, түүхийн ухааны доктор П.О.Рыкиныг урьсан юм. Тэрээр 2000 онд Санкт-Петербургийн Их сургуулийн Түүхийн факультетад суралцаж, оросын түүхч мэргэжлээр төгсчээ. 2004 онд “Дундад зууны үеийн Монголын нийгмийн үзэл баримтлалыг “Монголын нууц товчоо болон энэ үеийн бусад эх сурвалжаар харуулах нь” сэдвээр түүхийн ухааны докторын зэргийг хамгаалсан байна. Эдүгээ монгол судлал, алтай судлалын салбарт идэвхитэй ажиллаж, судалгаа хийж байгаа монголч судлаачдын нэг юм.

-Таны намтарыг уншаад түүхч мэргэжилтэй гэдгийг мэдлээ. Түүхч хүн тэр тусмаа Оросын түүхийг судлагч яаж яваад монгол судлалтай холбогдож, монгол хэлийг судлах болсон нь сонин байна?

-Би Санкт-Петер­бургийн Их сургуулийн Түүхийн факультетийн Оросын түүхийн тэнхимд суралцаж, түүхийн багш-судлаач мэргэжил эзэм­шиж төгссөн. Ер нь бол Оросын түүхч мэргэжилтэй. Их сургуулийн эхний жилүүдэд Алтан ордны улсын түүх, дараагаар нь Монголын эзэнт гүрний түүхийг бүхэлд нь шимтэн сонирхож, цаашлаад монголчуудын угсаатан, соёл мөн соёлын нэг хэсэг гэдэг утгаар хэлийг нь сонирхож эхэлсэн. Тэр дундаа надад дундад зууны үеийн монгол хэл, Монголын нууц товчоо, бичгийн дурсгалууд илүү сонирхолтой санагдах болсон. Ийм учраас Дорно дахины факультетийн Монгол,төвд хэлний тэн­химд очиж, тэнд хоёр жил монгол хэл үз­сэн. Тэр үед талийгаач профессор Кузьменков багшийн хичээллүүлж байсан монгол хэлний ангид сууж, тэр хүнээр монгол хэл анх заалгуулж байлаа. Дараа нь өөрөө бие дааж сурах бол­сон.Тиймээс надад мон­гол судлаач гэсэн мэр­гэжлийн диплом бай­даг­гүй, монгол хэл­ний цогц мэдлэг байхгүй. Өөрөөр хэлбэл, миний монгол судлалын боловс­ролд зарим нэг цагаан хуудсууд байдаг гэж хэлж болно.  Тухайлбал, миний ярианы монгол хэл сайн биш. Яагаад гэвэл надад хэзээ ч монгол хэлний ярианы дадлага байгаагүй. Эхнээсээ дээр хэлсэн соёл, түүхтэй холбогдоод бичгийн дурсгал, бичгийн хэлийг түлхүү судлах болсон болохоор дорно дахины факультетад ярианы монгол хэлний хичээлийг бараг судлаагүй.

-Аливаа эрдэм судлалын ажил шавь багш гэдэг хүнтэй яахын аргагүй холбоотой байдаг. Таны багш хэн гэдэг хүн байв?

-Би Кузьменков Евгений Афанасьевичийг хэлмээр байна. Энэ хүн монгол судлаач болоход минь их үүрэг гүйцэтгэсэн ачтай хүн. Хэдийгээр тэр миний албан ёсны багш биш, тэр байтугай миний диссертаци, дипломын ажлыг удирдаж байгаагүй ч энэ мэргэжлээр дагнан ажиллах, ялангуяа хэтэд юугаар, ямар сэдвийг барин судалгаа хийх зүг чиг,  хүсэл сонирхолыг минь төрүүлж, хөгжөөж, төлөвшүүлэхэд их нөлөө үзүүлсэн. Одоо хийж байгаа хэл шинжлэлийн тулгамдсан асуудлаарх судалгаа маань ч энэ хүнтэй холбоотой.  Үнэхээр их мэдлэгтэй, эгэлгүй авъяас билигтэй, оюуны чадамж өндөртэй оросын гарамгай монгол судлаачдын нэг байсан гэж хэлж болохоор ийм хүн байлаа. Харамсалтай нь энэ бүх оюуны нөөц чадвараа бүрэн дүүрэн ашиглаж амжилгүй амьдралаас одсон.  Бичгийн манж, хятад  хэлтэй, түрэг хэлний судалгаа хийж байсан, мөн ерөнхий хэл шинжлэлийн чамгүй өндөр мэдлэгтэй хүн байсан. Түүнтэй ойртож харилцах болсоноор би монгол судлаач гэдэг мэргэжлийн хувьд  өсөж дэвшсэн гэж хэлж болно.

-Ямар сэдвээр судалгаа хийж докторын зэргээ хамгаалж байсан бэ? Одоо ямар судалгаан дээр төвлөрөн ажиллаж байна?

-Докторын (Ph.D) ажлаа “Дундад зууны үеийн Монголын нийгмийн үзэл баримтлалыг “Монголын нууц товчоо болон  энэ үеийн бусад эх сурвалжуудаар харуулах нь” сэдвээр бичиж хамгаалсан. Ер нь нийгмийн үзэл баримтлал гэдэг бол өөрөө хийсвэр ойлголт юм.  Монголчуудын нийгмийн байгуулал, бүтэц дундад  зууны үеийн бичгийн дурсгалууд, нууц товчоонд хэрхэн тусгагдсан, юуны өмнө энэ нь дундад зууны үеийн монгол эх бичвэрүүдийн үгийн сангийн утга зүйд яаж илэрч гарч байгааг харуулах талаас нь хийсэн судалгааны ажил юм. Одоо хоёр үндсэн сэдвээр судалгаа хийж байна. Эхний сэдэв нь дундад зууныүеийн хятад монгол хэлний толь бичгүүд, эдгээрийн эх бичвэрийг нөхөн сэргээх, индексүүдийг боловсруулах мөн хэл шинжлэлийн судалгаа хийх. Ялангуяа эдгээр дурсгалуудын нэгдсэн индексүүдийг хийх юм.  Хоёр дахь нь өвөг монгол хэлний өмнөх үеийн авианы тогтолцоог сэргээн судлах. Өөрөөр хэлбэл, орчин цагийн монгол хэл, дундад зууны үеийн монгол хэл улбаалан хувьсан хөгжиж ирсэн, орчин цагийн бүх монгол хэлнүүдийн өвөг хэлний авианы тогтолцоог сэргээн тогтоох судалгааг хийж байна.

-Таны бодлоор шинжлэх ухааны салбарт ажиллаж, судалгаа шинжилгээ хийж байгаа хүн ямар байх ёстой вэ ?

-Юуны өмнө тухайн хийж байгаа зүйлдээ сонирхолтой, хийж байгаа ажлаасаа сэтгэл ханамжийг авч чаддаг байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл хэлбэр төдий хандахгүй байх хэрэгтэй гэсэн үг. Яагаад гэвэл шинжлэх ухаан ямар ч тохиолдолд ямар нэгэн хэмжээгээр тэр хүнд оноогдсон ажил байдаг. Нөгөө талаас энэ бол  цэвэр хүсэл сонирхол. Хэрэв хүнд сонирхол байвал тэр нь нь тууштай тогтвортой, тодорхой зорилгыг агуулж байх ёстой. Тэр хүн өөрийнхөө өмнө аливаа зорилгыг тавьж чаддаг, түүндээ хүрэхийн төлөө явж чаддаг байх нь чухал. Тэгсэн цагт амжилтад заавал хүрэх нь гарцаагүй. Мөн ямар чиглэлээр судалгаа хийж байгаагаас шалтгаалаад хэлний мэдлэг зайлшгүй чухал. Бидний монгол болон алтай хэл судлаачдын хувьд л гэхэд энэ чиглэлийн бүхий л хэлийг мэдэх хэрэгтэйгээс гадна, ядаж шинээр гарч байгаа ном зохиол уншаад ашиглах хэмжээнд  дорно дахины хэлнүүдээс нэг эсвэл хоёр, европын орны хэлнүүдийг заавал мэдэх шаардлагатай. Учир нь улс орон бүрт судалгааны өө­рийн гэсэн уламжлалт тогтсон дэг бий. Тиймээс эдгээр улсын дэг сургуу­лиудад судалгаа ямар байгаа талаар ойлголттой байх үүднээс хэлний мэдлэгтэй байх хэрэгтэй болдог.

-Сонирхолтой байна. Та хэдэн хэл мэддэг вэ?

-Хэлний мэдлэг бол харьцангуй ойлголт. Тухайн хэлээр зөвхөн уншиж мэдээллийг авдаг байж болно,  ярьдаг байж болно. Миний хувьд судалж байгаа сэдвийнхээ дагуу  англи, франц, герман, польш гээд европын орны ихэнх хэлнүүд, бас хятад, монгол, араб хэлээр гарсан ном зохиолуудыг ажилдаа ашиглаж байна.

-Танай хүрээлэнд ямар ямар хэлийг судалж байна. Хэр олон хүн монгол хэлний судалгаа хийж байна?

-Манай Хэл шинжлэлийн хүрээлэнд янз бүрийн хэлийг судалж байна.  Нэгдүгээрт, манайд хэв шинжит хэл шинжлэлийн тасаг гэж бий. Энд манай хамт олон дэлхийн олон хэлийг авиа болон хэл зүйн талаас нь судлах ажил хийцгээдэг. Ингэхдээ ямар  нэгэн ерөнхий нийтлэг хэлзүйн айнууд тухайн хэлнүүд болон тухайн хэлний бүлэгт яаж, ямар арга замаар илэрч гарч  байгааг харуулдаг юм. Судалгаагаа нэлээн өргөн хүрээтэй,  европ, энэтхэг европ, ази, африк гэх мэт олон орны хэлийг хамруулж хийдэг. Үүнээс гадна манай хүрээлэн орос хэлийг судлах, орос хэлний толь боловсруулах ажилд ихээхэн анхаарал хандуулсаар ирсэн.  Манайд бүхэл бүтэн толь бичгийн тасаг байна. Энд 17, 18, 19-р зуунаас авахуулаад орчин цагийн гээд өөр өөр цаг үед зохиогдсон орос хэлний толь бичгүүдийг судлах болон материал цуглуулах ажил хийгддэг. Дараагаар нь манай тасаг. Оросын ард түмнүүдийн хэл нэртэй. Бас нэлээн өргөн хүрээнд ойлгож болно. Маш олон хэлнүүдийг судалдаг.  Фино уйгор, монгол, түрэг, манж түнгүс гээд алтай овгийн хэлнүүдийг бараг бүгдийг нь.  Яг одоогоор манайд монгол хэлийг судалж байгаа хоёр мэргэжилтэн байна. В.В.Баранова тэгээд би. Баранова халимаг хэлийг судалдаг, тэр дундаа орчин цагийн халимаг хэлний зүй, нийгэм хэл шинжлэлийг голчилж байна. Миний хувьд түрүүнд яриандаа дурьдсан учраас давтах хэрэггүй байх. Мөн намраас монгол хэлний ангийг саяхан төгссөн Анна Курышева гээд манай төгсөгч бид хоёр дээр нэмэгдэж ажиллах байх.

-Та хоёрын сүүлийн үед  гаргасан судалгааны бүтээлүүдийг сонирхож болох уу?

-За, сүүлд гарсан, гарч байгаа зүйлсээс гэвэл орчин үеийн нийгэм хэл шинжлэлийн төлөв халимагт ямар байгаа талаар франц хэл дээр бичиж Финляндын сэтгүүлд хэвлүүлсэн Барановагийн өгүүллийг дурдаж болно. Тэрээр одоогийн халимаг хүн амын дунд халимаг хэлний мэдлэг ямар түвшинд байгаа, халимаг хэлний сургалт хэрхин явагдаж байгаа  талаар голчлон судалгаа хийж материал цуглуулсан. Нэг үгээр хэлбэл, энэ өгүүлэл нь түүний олон удаагийн Халимагруу явж хийсэн судалгааны үр дүн. Миний хувьд өнгөрсөн намар зохион байгуулсан “Монгол хэлнүүд: Түүх ба орчин үе” олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлын эмхтгэлийг хэвлэн гаргахад бэлэн болгочихоод байж байна. Мөн судалгааныхаа сэдвийн хүрээнд нэлээдгүй өгүүллүүдийг бичиж гаргалаа. Сүүлд гарсанаас гэвэл, Германы “Урал алтай судлал” сэтгүүлд нийтлэгдсэн “Төрийн гурван хэлний бичээс дэх монгол бичвэр” өгүүллээ нэрлэж болно. Мөн саяхан Дорно дахины гар бичмэлийн хүрээлэнгээс эрхлэн гаргадаг “Монголика” сэтгүүлийн сүүлийн дугаарт “Монголын нууц товчоонд гарч байгаа түрэг гаралтай aram хэмээх нэгэн үгийн тухай” өгүүлэл маань нийтлэгдлээ.

-Дашрамд, монгол хэл шинжлэлд тулгамдаж байгаа олон асуудлыг хөндөж хэлэлцсэн, сайхан хурал зохион байгуулж, илтгэлүүдийг нь эмхтгэл болгон хэвлэн гаргаж байгаад танд баярласнаа илэрхийлье. Энэ хурлыг цаашид тогтмол зохион байгуулах уу?

- Энэ хоёр дахь удаагаа зохиож байгаа хурал. Эхний олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлыг 2007 онд “Монгол хэлнүүдийн түүхэн хөгжлийн асуудлууд” сэдвийн дор зохион явуулж байсан. Тэр үед оролцсон эрдэмтдийн бүрэлдэхүүн саяын энэ хурлыг бодоход тийм ч өргөн биш байсан. Гэвч японоос Х. Күрибаяши, швейцараас профессор Ж. Свантэсонгээд дэлхийн хэмжээний эрдэмтэд ирж оролцож байсныг хэлэх хэрэгтэй. Хурлыг тогтмол зохиох тал дээр тодорхой шийдсэн зүйл одоохондоо алга. Гэхдээ хүрээлэнгээс бидний ажлыг дэмжиж байна. Удахгүй бас нэгэн монгол хэл судлаачаар бүлээ нэмнэ. Тэгэхээр магад нэг жил өнжөөд ч юм уу зохиож болох байх.

-Танай хүрээлэн Монголын талтай ямар хамтын ажиллагаатай байна?

-Одоогоор хамтарч ажиллаж байгаа ямар нэгэн төсөл алга байна. Хэдэн жилийн өмнө Оросын ШУА, Монголын ШУА-ийн хоорондын хамтын ажиллагааны хөтөлбөрийн хүрээнд бид Монголын хэл зохиолын хүрээлэнтэй хамтран дундад зууны үеийн монгол хэлэн дэх түрэг үгнүүдийн толь зохиох хамтарсан төслийг хэрэгжүүлж байсан. Харамсалтай нь бид үүнийг янз бүрийн шалтгааны улмаас дуусгаж чадаагүй.

-Таны хувьд монгол судлал мэргэжил үү, аль эсвэл …?

-Мэдээж бүгд өөр өөрийнхөөрөө тодорхойлох байх. Миний хувьд, монгол судлал мэргэжлийн тогтворжсон сонирхол.  Би өөрийгөө шинжлэх ухааны фанат, зөвхөн шинжлэх ухааны төлөө төрсөн хүн гэж хэлж чадахгүй. Шинжлэх ухаан бол амьдралдаа хийхийг хүсдэг цор ганц зүйл минь биш. Бүх анхаарлаа шинжлэх ухаанд хандуулаагүй. Хэдий тийм боловч асар хүчтэй сонирхол надад бий. Би үүнээс асар их сэтгэл ханамжийг авдаг. Надад энэ таалагддаг. Тэгэхээр миний хувьд нэг талаас сонирхол, нөгөө талаас мэргэжил маань гэх үү дээ.

-Энэ мэргэжлээсээ болоод ямар нэг зүйлээс татгалзах явдал гарч байв уу?

-Би хийх зүйлсээ хэрэгтэй хэрэггүйгээр нь ялгачихдаг. Хэрэгтэй юу, хэрэггүй юу гэсэн эргэлзээ төрдөггүй.  Хэрвээ надад хэрэгтэй бол би амархан шийдчихдэг. Тийм болохоор ямар нэгэн юмны төлөө аливаа нэг зүйлээс татгалзах тохиолдол гарч байгаагүй. Үгүй гэж хэлж болно.

-Одоо Орос оронд Монгол судлал ямар төвшинд хөгжиж байна гэж та бодож байна?

-Монгол судлал хямралд байгаа. Энэ хямрал харьцангуй тогтвортой, удаан хугацаатай үргэлжилж байна. Юун түрүүнд энэ хямрал шинэ залуу үеийн залгамж төлөөлөл багассантай холбоотой гэдгийг хэлэх хэрэгтэй. Оюутнууд шинжлэх ухаанд тийм ч их ач холбогдол өгч сонирхохоо больж.  Хэрвээ сонирхож ажиллах тохиолдолд, ихэвчлэн бага хөлс хүч зарж, хурдан хугацаанд үр дүн нь харагдах тийм чиглэлээр явдаг болжээ. Өөрөөр хэлбэл, одоо үед ул суурьтай, жинхэнэ ёсоор нь дагнан судалгаа хийж байгаа хүмүүс харамсалтай нь цөөрсөн байна. Хэдий тийм ч бас сүүлийн хоёр гурван жилд нөхцөл байдал эерэг тийшээ хандаж, нааштай хандлага харагдаж байгаа. Юу вэ гэхээр 5-6 жилийн өмнө монгол хэлний тэнхимийг төгссөн  бараг бүх оюутан мэргэжлээсээ өөр чиглэлээр хөтөч орчуулагч, зарим нь бизнес эрхлэх гээд янз бүрийн салбарт төгсөөд ажилладаг байлаа. Тэгэхэд надад одоогийн Оросын монгол судлал ямар ч халаа сэлгээгүй болсон мэт санагдаж байсан.  Залгамж болох ямар ч хүн гарч ирэхгүй байсан. Гэвч аажмаар Дима Носов, Анна Курышева гээд залуу монгол судлаачид гарч эхэллээ. Иймээс бүр ч нааштай дүр зураг харагдахгүй биш,  харагдаж л байна.

-Монголын талаас та бүхэнд дэмжлэг үзүүлж байна уу? Хэрвээ дэмжлэг үзүүлье гэсэн тохиолдолд ямар дэмжлэг үзүүлээсэй гэж боддог вэ?

-Мэдээж сэтгэл санааны дэмжлэг бий. Ер нь би Монголын мэргэжил нэгт нөхөдтэй сайн харилцаа холбоотой байдаг. Гайхаж магадгүй ч монгол соёл, монголчуудын ертөнцийг харах үзэл оросын соёл, оросуудын ертөнцийг харах үзэлтэй ойр санагддаг юм. Тийм болохоор надад монгол хүмүүстэй харилцах, өөрийнхөө салбарт ажилладаг хүмүүстэй холбоо тогтоон хамтран ажиллахад хэзээ ч бэрхшээл гарч байгаагүй. Энэ бүхэн маш хурдан хугацаанд болоод өнгөрдөг гэх үү дээ. Монголчууд үргэлж сэтгэлийн угаас зочилж, таатайгаар хүлээн авч харилцдаг. Харин материаллаг туслалцаа бол хараахан байхгүй. Манай энд байгаа шиг бэрхшээлүүд Монголд бас байгаа байх гэж бодож байна. Харин бүр илүү ч байх магадлалтай. Шинжлэх ухааны салбарт ажиллагсадын цалин харьцангуй бага. Гэхдээ, заримдаа ямар нэгэн хуралд оролцоход зохион байгуулагч талаас зардлын тодорхой хэсгийг гаргаж өгдөг бол зүгээр. Бид Хятадын талтай хамтын холбоотой ажилладаг. Хамгийн сүүлийн удаа гэхэд бид тийшээ явлаа, хятадын нөхөд энд ирж хуралд оролцлоо. Мэдээж хэрэг шинжлэх ухааны хамтын ажиллагааны холбоо тогтооход, материаллаг болоод санхүүгийн тал дээр илүү өндөр төвшинд байгаа нь харагддаг. Хятадын Засгийн газраас зориуд зохих хэмжээний мөнгө санхүүг гадаадын эрдэмтдийг урих, тэдний шинжлэх ухааны хүрээлэн олон улстай холбоо тогтоож хамтран ажиллах зэрэгт хуваарилж байна. Тийм болохоор тодорхой хэмжээний санхүүтэй, түүнээсээ гадаадын эрдэмтдийг урьж аваачих, тэдний эх орондоо байх хугацааны зардал, төлбөр тооцоо зэрэгт зарах эрхтэй болж байгаа юм л даа. Миний одоогийн мэдэж байгаагаар Монгол улсын Шинжлэх ухааны академи харамсалтай нь ингэх боломжгүй байна.

-Таныхаар одоо монгол судлалын төв хаана төвлөрч байна вэ?

-Энэ асуултад хариулж болно. Хэвлэн гаргаж байгаа бүтээлийн тоо хэмжээ, монгол судлалын салбарт ажиллаж байгаа эрдэмтдийн тоо, судалгааны ерөнхий төвшингээрээ магад монгол судлалын төв одоо Хятадад байна. Лавтай хэлбэл Хөх хотод. Хөх хотыг одоогийн дэлхийн монгол судлалын төв гэж үзэж болно.Энэ зөвхөн миний бодол биш. Профессор Свантэсон бас адилхан үзлийг барьж байгаа. Тэр монгол судлалын олон төвүүдийг мэддэг, холбоотой байдаг. Европт, тухайн үедээ 30, 40 жилийнөмнө Орос орон яалт ч үгүй дэлхийн монгол судлалын төв байсан.  Харамсалтай нь одоо Европт хямрал нүүрлэж, монгол судлал, алтай судлалд зориулдаг санхүүжилтийг багасгаж байна, энэ чиглэлээрх тэнхимүүд үүд хаалгаа барьж байна. Улмаар залуучууд оюутнуудад энэ мэргэжил чухалд тооцогдохоо больж байна.  Харин хятадад эсрэгээрээ улам  хурдацтай, хүчтэй хөгжиж байна. Тэд өөрсдийнхөө салбарыг өөрчлөхөд онолын зарим нэгэн шинэ арга барилуудыг нэвтрүүлэхийг оролдож байна. Тийм болохоор минийхээр Хөх хот.

-Монгол орон монгол судлалын төв болох боломжийн талаар юу хэлэх вэ?

-Боломжтой. Хятад болж чадсан юм чинь болж болохгүй газар байхгүй. Үүний тулд, энэ салбарт одоо зарцуулж, хэрэглэж байгаагаас илүү хэмжээний санхүү, материал техникийн бааз суурийг бүрэлдүүлэхэд Засгийн газраас онцгойлон анхаарал хандуулж чадвал мэдээж боломжгүй биш боломжтой. Харамсалтай нь Монголд  эдийн засгийн байдал тийм ч сайн биш. Тийм болохоор Хятад шиг тийм хэмжээний мөнгийг шинжлэх ухааны салбараа хөгжүүлэхэд зарж чадахгүй байна гэж хэлж болно. Тиймээс эхнээсээ энэ өрсөлдөөнд ялагдсан. Мэдээж хэрэг хөрөнгө санхүүгийн тал дээр анхаарвал болж болно. Гэсэн ч хятадтай эн тэнцүү хэмжээнд өрсөлдөхөд хэцүү л байх болов уу. Үнэндээ хүн ам, эд материалын нөөц, эдийн засгийн хөгжлийн төвшингээрээ ч хятад илүү.

-Монгол судлалд хамгийн сонирхож судлууштай ямар асуудлууд байна ?

-Монгол хэлний түүхтэй холбогдох олон сонирхолтой асуудал байна. Минийхээр, юуны өмнө орчин цагийн монгол хэл аялгуунуудын үүсэл, хөгжил нэн сонин. Хэзээ, ямар цаг үед орчин цагийн монгол хэл, аялгуунууд бүрэлдэж хөгжсөн нь одоог хүртэл бүрэн дүүрэн тайлагдаагүй хамгийн нууцлагдмал асуудлуудын нэг байсаар байгаа. Бид хийж байгаа бичгийн дурсгалуудын судалгаагаараа орчин цагийн монгол хэл, аялгуунууд дундад зууны үеийн монголын утга зохиолын хэлтэй хэрхэн холбогдож байгааг илрүүлэхийг зорьж байна. Учир нь дундад зууны үеийн монгол хэлний дурсгалуудын хэл ба орчин цагийн монгол хэл аялгуунуудын хооронд нарийн залгамж холбоо тодорхой сайн ажиглагдахгүй байгаа явдал юм. Монгол хэлнүүд хэзээ дундад зууны үеэс хөгжиж шинэ, орчин үерүү шилжих болсон энэ асуудлаар Н. Н.Поппе, Л.В.Кларкгээд Оросын болон өрнөдийн алдартай олон эрдэмтэд хөндөж бичсэн боловч, одоо болтол нэг мөр болж шийдэгдээгүй л байна. Энэ үнэхээр сонирхолтой сэдэв. Дараагийн асуудал бол хэл шинжлэлд байдаг түгээмэл сэдэв. Энэ бол алтай язгуурын хэлний бүлэгт монгол хэлний эзлэх байр суурь. Эдгээр хэлд гарлын холбоо байгаа эсэх, эсвэл түүхэн урт удаан харилцаа холбооны үр дүнд эдгээр хэлнүүдэд ажиглагдаж байгаа ижил төстэй шинжүүд бий болсон эсэх. Өнөөг хүртэл бид энэ асуултад тов тодорхой хариулт өгч чадахгүй байна. Гол төлөв энэ асуудалд эрдэмтэд дээрх хоёр үзлээс алийг нь илүүд үзэж байгаагаас шалтгаалаад өөр өөрсдийнхөө байр сууринаас ханддаг. Магадгүй энэ хоёр асуудал хамгийн сонирхолтой, далайцтай, шийдэх ёстой тулгамдсан асуудлууд болов уу.

-Монгол судлалын ирээдүй танд хэрхэн харагдаж байна вэ?

-Монгол судлал өмнө нь өөрийнхөө шийдвэрлэх асуудлаараа ч тэр, сургалтын шинж чанараараа ч (онцлог) тэр тодорхой хил заагийг тогтоож чадсан бие даасан салбар ухаан байсан. Жишээлбэл, монгол судлалын оюутнуудад зааж байгаа хичээлийн цагт төвд, манж хэл өөр бусад зүйлс багтдаг гэх мэт. Ирээдүйд монгол судлалын энэ хил зааг аажмаар нурах юм шиг одоогоор надад санагдаж байна. Одоо ч тэр хил зааг бүдгэрч байна. Тэд урьдных шигээ хатуу чанд биш болсон. Одоо монгол судлал–хятад судлал, монгол судлал–дундад зууны үеийн судалгаа (медиевистика), монгол судлал–ерөнхий хэл шинжлэл эсвэл хэв шинжит хэл шинжлэл гэх мэт уулзварласан судалгаа хийх боломжтой болчихоод байна. Ийм жишээ зөндөө. Жишээлбэл, манай хуралд оролцсон доктор Б. Бенжамин гэхэд л хэв шинжит хэл шинжлэлээр суралцаж, энэ мэргэжлээр сургуулиа төгссөн. Одоо тэр монгол хэлийг судалж байна. Монгол хэлний хэв шинжийн судалгаагаараа монгол хэлэнд ерөнхий хэл шинжлэлийн ай яаж илэрч гарч байгааг харуулахыг зорьж байгаа. Ийм жишээ үй олон. Ялангуяа сүүлийн үед. Үнэн хэрэг дээрээ энэ сайн хэрэг. Бас сонирхолтой. Яагаад гэвэл өөр бусад салбараас шинжлэх ухааны талаар өөрсдийн гэсэн үзэл бодол ойлголттой, яаж судалгаа хийх өөрсдийн гэсэн арга барилтай мэргэжилтэнүүд цус сэлбэн орж ирж байна гэсэн үг. Үүгээр дамжуулаад шинжлэх ухааны салбар хоорондын харилцан солилцоо мөн тулгамдсан асуудлууд, тэдгээрийг шийдэх арга зам баяжигдах болно. Үүнийг би монгол судлалын цаашдын хөгжилд лавтай мэдэгдэж байгаа хэтийн төлөвүүдийн нэг гэж хэлмээр байна

-Энд метронд, автобусны зогсоол дээр “Цөмөөрөө Петербургчууд шиг ярьцгаая” гэх Вербицкий гуайн зурагтай уриан дор одоо буруу дуудаж хэвшиж байгаа үгсийг зөв бичсэн үгстэй нь харшуулан бичсэн зурагт уриалга олон тааралдах юм. Эх хэлээ хамгаалахад та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Энэ үнэн хэрэгтээ нийгэм хэл шинжлэлийн тулгамдаж байгаа асуудлуудын нэг яах аргагүй мөн. Хэлээ бүрэн бүтнээр хадгалж үлдэх асуудал. Үүнийг зүгээр л нэг аргаар шийдэхэд тун хэцүү. Юун түрүүн боловсрол, соёл урлагийн мэдлэгийн түвшинг нэмэгдүүлэх тал дээр анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй төр засгаас. Манай орны хувьд одоо гарч байгаа боловсролтой холбогдох бэрхшээлүүд 90 өөд оны үетэй холбоотой гэх үү дээ. Зөвлөлтийн үед манайд боловсролын хөтөлбөр хатуу тогтсон, төр засаг үндэстнийхээ соёл, урлаг, боловсролд илүү их анхаардаг  байсан. Одоо бол бараг хувь заяанд нь даатгаад орхисон гэж хэлж болно. Боловсролын стандарт, хөтөлбөр байнга шинэчлэгдэж өөрчлөгдөж байна. Ямар нэгэн бүтцийн өөрчлөлт гарах бүр тэр нь түүх, хэл, уран зохиолыг сургалтанд тэр даруй илэрч гарч хэрэгждэг. ЕБС- ийн багш нар өмнөх хөтөлбөртөө дасаагүй байтал дараагийнхийг нь аль хэдийн илгээсэн байдаг. Мэдээж энэ бүгд сургалтын чанарт илтээр нөлөөлдөг нь ойлгомжтой. Жаахан үнэтэй шиг номнуудыг хүмүүс халааснаасаа гаргаад шууд худалдаад авч чадахгүй байна.Ямар нэгэн ном худалдаж авъя гэхэд ном зохиолууд нь чанарын шаардлага хангагдахаар бичигдэхгүй байна.  Энэ бүхэн бүхэлдээ боловсролын салбарт ч тэр, соёлын салбарт ч тэр  төвлөрсөн бодлого байхгүй байгааг харуулж, ийм гунигтай үр дүнд хүргэж байна.

Э.МӨНХЦЭЦЭГ

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин