С.Жаргалан: Ашигт малтмалын эрэл хайгуул байхгүй бол уул уурхайн салбар байх боломжгүй
ШУТИС-ийн Геологи, газрын тосны сургуулийн Ашигт малтмалын салбарын тэргүүлэх профессор, доктор С.ЖАРГАЛАНТАЙ ярилцлаа.
-Танай салбарын судалгааны болоод сургалтын гол онцлог юу вэ?
-Манай Геологи, газрын тосны сургууль дотор ашигт малтмалын эрэл хайгуул, геологийн зураглал, газрын тос өрөмдлөг, гидрогеологи гэсэн үндсэн дөрвөн салбар багтдаг. Ашигт малтмалын эрэл хайгуулын салбар маань анх 1973 онд манай Зөвлөх профессор Г. Ухнаа багшийн эхлүүлсэн ажлын үр дүн шүү дээ. Тухайн үед Ухнаа багш маань Эрхүү хотод сургууль төгсч ирээд одоогийн ШУТИС-д багшаар орсон гэдэг. Улмаар Ашигт малтмалын эрэл хайгуул хэмээх салбарыг үусгэн байгуулж байсан түүхтэй. Тэр цагаас хойш өнөөг хүртэл 40 гаруй жил заримдаа геологитой нэгдэж нэг салбар болоод, заримдаа бие даагаад тусдаа салбар болоод л явж байна.
-Энэ чиглэлээр бэлтгэсэн боловсон хүчний тоо одоогоор хэдэд хүрээд байна вэ? Ер нь цаашдаа нэмэгдүүлэх шаардлага бий юу?
-2000 оны үеэс Ашигт малтмалын эрэл хайгуулын профессорын баг нэртэйгээр бие дааж, Монгол Улсын эрдэс баялагийн салбарт ашигт малтмал эрж хайдаг хайгуулч инженер мэргэжилтэй боловсон хүчнийг бэлтгэж байна. Энэ хугацаанд нийт 600 гаруй эрэл хайгуулч инженер төрөн гарчээ. Яг өнөөдрийн байдлаар манай сургуулийн Ашигт малтмалын эрэл хайгуулын салбарт 350 орчим оюутан (бакалавр, магистр, доктор нийлээд) суралцаж байна.
Сүүлийн жилүүдэд ёрвн-хийдөө ашигт малтмалын эрэл хайгуулын чиглэлээр магистрантур, докторантурт суралцах сонирхолтой залуус ихэсч байгаа. Бүр огцом нэмэгдэж байна. Жилд 20 гаруй хүн магистрт элсч байна гээд бод доо. Энэ бол бакалаврын чиглэлээр суралцаж байгаа оюутнуудын тоонд тун дөхсөн үзүүлэлт. Өнгөрөгч онд Геологи, газрын тосны сургуульд 8 хүн докторантурт элссэнээс 7 нь ашигт малтмалын мэргэжлээр элссэн байна.
-Ашигт малтмалын эрэл хайгуулын салбарын гол онцлог давуу тал нь юунд орших бол?
-Геологи нь маш том олон салбарыг агуулсан шинжлэх ухаан байгаа юм. Ашигт малтмал судлал, эрэл хайгуулын арга аргачлал нь тэр дотроо шинжлэх ухааны суурь мэдлэг, онолын мэдлэгүүдийг үйлдвэрлэлд шилжүүлж байдаг гол линк буюу залгагч хэсэг нь гэж би хувьдаа боддог. Ер нь еөртөө байгалийн шинжлэх ухааны бүх арга, аргачлалыг шингээсэн онцлогтой. Жишээлбэл, ашигт малтмал гэдэг еереө химийн элемент шүү дээ. Тэдгээр элементүүдийн хими, физик шинж чанар дээр тулгуурлаад эрэл хайгуулын аргачлал явагдаж байдаг. Үүнийг бид геохими, геофизик гэсэн судалгааны аргуудад нэрлэдэг.
-Геологи нь маш том олон салбарыг агуулсан шинжлэх ухаан байгаа юм. Ашигт малтмал судлал, эрэл хайгуулын арга аргачлал нь тэр дотроо шинжлэх ухааны суурь мэдлэг, онолын мэдлэгүүдийг үйлдвэрлэлд шилжүүлж байдаг гол линк буюу залгагч хэсэг нь гэж би хувьдаа боддог. Ер нь еөртөө байгалийн шинжлэх ухааны бүх арга, аргачлалыг шингээсэн онцлогтой. Жишээлбэл, ашигт малтмал гэдэг еереө химийн элемент шүү дээ. Тэдгээр элементүүдийн хими, физик шинж чанар дээр тулгуурлаад эрэл хайгуулын аргачлал явагдаж байдаг. Үүнийг бид геохими, геофизик гэсэн судалгааны аргуудад нэрлэдэг.
Дараа нь Газрын хэвлийд олдсон ашигт малтмалын хуримтлал бүхий сонирхол татахуйц биетд статистик тооцоо хийж эдийн засгийн үнэлгээггаргадаг. Энэ судалгааг бид геостатистик хэмээн нэрлэдэг. Ийнхүү ашигт малтмал судлал нь байгалийн ухааны бүх онолын суурь мэдлэгүүдийг хамарсан, практик руу илүү чиглэсэн шууд үйлдвэр-лэлд холбогддог салбар юм. Тэр чиглэлээр манай Ашигт малтмалын салбарт байгаа багш нарыг дотор нь судалгааны арга, аргач-лалаар нь ашигт малтмалын гарал, үүсэл, тархалт байршлын зүй тогтлыг судалдаг нэг баг, ашигт малтмалыг эрж хайх арга, аргачлалыг судалдаг өөр нэг баг, мөн нэгэнт тогтоогдсон ашигт малтмалын биетд эдийн засгийн үнэлгээ өгч, үйлдвэрлэлийн эргэлтэд оруулах боломжийг судалдаг баг гэсэн үндсэн 3 чиглэлийг би дотроо барьж, энэ багийг авч явж байна даа.
Манай баг 12 хүнтэй, Г.Ухнаа багш Зөвлөх профессороор ажилладаг. Өмнө нь манай багийн ахлагчаар ажиллаж байсан юм. Тэтгэвэрт гараад Зөвлөх профессор болсон. Би 2011 оноос энэ ажлыг авсан. Гурван доктор болон 6 залуу багш нартай ажиллаж байна. Манай багийн хувьд үйлдвэр дээр ажиллаж байгаа геологич нартай маш холбоотой ажилладаг. Зуны амралтын хугацаанд гэрээт ажил хийж, тодорхой компаниудын хээрийн судалгаанд оролцож, үйл ажиллагаанд нь зөвлөгөө өгдөг. Түүнээс гадна 2007 онд Засгийн газрын захиалгаар “Монгол Улсын ашигт малтмалын нөөцийн ангилал” төслийг Г. Ухнаа багш тэргүүлж гүйцэтгэсэн. Сүүлийн үед алт, зэсийн порфир, газрын ховор элементийн судалгааг нэлээд өргөн хэмжээгээр хийж байна. Тодруулбал, 2013 онд улсын захиалгат “Монгол орны газрын ховор элементийн металлогений судалгаа”-ны төслийг улсын төсвийн хөрөнгөөр хэрэгжүүлж байна.
-Энэ жил ямар томоохон төсөл дээр ажиллаж байна вэ?
-Энэ жил “Өмнөд Монголын зэсийн порфирийн ордын металлогени, хэтийн төлвийн судалгаа” хэмээх төслийг шинээр санаачилж Боловсрол, шинжлэх ухааны яам дээр хэлэлцүүлсэн. Ажил удахгүй эхлэх гэж байна. Ер нь залуучууд маань газрын ховор элемент, зэс, алтны чиглэлээр нэлээд өргөн хүрээтэй ажиллаж байгаа юм.
-Энэ жил “Өмнөд Монголын зэсийн порфирийн ордын металлогени, хэтийн төлвийн судалгаа” хэмээх төслийг шинээр санаачилж Боловсрол, шинжлэх ухааны яам дээр хэлэлцүүлсэн. Ажил удахгүй эхлэх гэж байна. Ер нь залуучууд маань газрын ховор элемент, зэс, алтны чиглэлээр нэлээд өргөн хүрээтэй ажиллаж байгаа юм.
-Ашигт малтмалын эрэл хайгуулын салбар геологиос юугаараа ялгарах вэ?
-Геологийн судлагаа бол эх дэлхий, болон гараг ертөнцийн үүсэн бүрэлдсэн үйл явц, зүй тогтолыг судалдаг нэг талаас танин мэдзхүйн нөгөө талаас байгалийн шинжлэх ухааны суурь судалгаа хийдэг салбар юм. Нэгэнт геологийн тодорхой тогтоцод хуримтлагдаж бий болсон хүн төрөлхтний хэрэгцээ болоод байгаа тэрхүү ашигт малтмал ямар үйл ажиллагааны нөлөөгөөр, аль хэсэгт яагаад үүсч байршиж байгааг ашигт малтмал судлаачид судалдаг. Нэгэнт судалсан ашигт малтмалаа үйлдвэрлэлд хүргэхийн тулд хэрхэн эрж хайвал газрын хэвлийд байгаа ашигт малтмалаар баяжсан хүдрийн биетийг бага зардлаар үнэн бодитой, зөв тогтоох вэ гэдгийг хайгуулчид судална. Газар дор байгаа баялагийг хүн нүдээрээ харахгүй шүү дээ. Зарим ашигт малтмал маш гүнд, тухайлбал “Оюутолгой”-н бүлэг ордын Хойд Хюго Даммит болон Херуга ордуудад хүдрийн биет 2000 метр, түүнээс ч гүнд байрлаж байна. Түүнийг газрын гадаргуугаас төрөл бүрийн аргуудаар тандан судалж, дараа нь үйлдвэрлэлд хүргэж байгаа юм. Ер нь Ашигт малтмалын эрэл хайгуул байхгүй бол уул уурхай гэдэг салбар байхгүй болчих гээд байгаа юм. Гол зангилаа нь тэр.
-Танай салбар геологитой, бусад уул уурхайн салбаруудтай хэрхэн уялддаг вэ?
-Ашигт малтмалын судалгаа нь геологийн шинжлэх ухааны нэг салбар юм. Геологийн тогтоц ащигт малтмалын байрших, тархахад шууд хүчин зүйл болдог тул энэ 2-ыг салгаж үзэх аргагүй. Жишээ нь Оюу Толгой төрлийн порфирийн хүдэржилт нь шургалтын бүст /одоогийн Анд-Кордиллерийн нуруу/ үүссэн шохойлог шүлтлэг магмын үйл ажиллагаатай шууд холбоотой үүссэн байдаг. Ашигт малтмалын хайгуулч инженерүүдийн судалж илрүүлсэн тодорхой хэмжээний гүнд байгаа хүдрийн биетийг, эдийн засгийн хувьд хамгийн өндөр үр ашигтайгаар байгаль орчинд хор нөлөөгүйгээр яаж авч ашиглах вэ гэдэг асуудлын хүрээнд уул уурхайн салбартай холбогдож ажилладаг. Хайгуулчид аливаа орд бүхий талбайд эхлээд гадаргуугийн судалгаа хийж хэтийн төлөвтэй гэж үзсэн тохиолдолд геохими, геофизикийн аргуудыг хослуулан гүнд нь байх боломжийг тодруулж улмаар өрөмдсөнөөр хүдрийн биетийн судалгааг гүнд нь хийж гарсан үр дүнд нь геостатистик тооцоололоор газрын хэвлийд байгаа хүдрийн биетийн хэлбэр хэмжээг тогтоож өгдөг. Жишээлбэл: газрын гадаргуугаас энэ орчинд 100-200 метрийн гүнд, уртаашаа 600 метр ч байдаг юм уу, 200-300 м өргөнтэй ийм биет байна. Түүнд зэс тэдэн хувь агуулагдаж байна. Нийтэд нь аваад үзвэл газрын гүнд байгаа биет маань төчнөөн сая тонн хүдэр дотор төчнөөн хэмжээний зэс ч юм уу, алт агуулагдаж байна гэдэг тооцоог бид гаргаж өгч байгаа юм. Түүн дээр үндэслээд уул уурхайн салбар тэр газрын дор байгаа биетийг эдийн засгийн үр ашигтайгаар яаж ухаж авах вэ, далд аргаар нүхэлж авах уу, эсвэл дээрээс нь том нүх гаргаж авбал дээр үү гэдэг бүх тооцоог хийгээд аль үр ашигтай хувилбарыг нь сонгоно гэсэн үг л дээ.
-Ашигт малтмалын судалгаа нь геологийн шинжлэх ухааны нэг салбар юм. Геологийн тогтоц ащигт малтмалын байрших, тархахад шууд хүчин зүйл болдог тул энэ 2-ыг салгаж үзэх аргагүй. Жишээ нь Оюу Толгой төрлийн порфирийн хүдэржилт нь шургалтын бүст /одоогийн Анд-Кордиллерийн нуруу/ үүссэн шохойлог шүлтлэг магмын үйл ажиллагаатай шууд холбоотой үүссэн байдаг. Ашигт малтмалын хайгуулч инженерүүдийн судалж илрүүлсэн тодорхой хэмжээний гүнд байгаа хүдрийн биетийг, эдийн засгийн хувьд хамгийн өндөр үр ашигтайгаар байгаль орчинд хор нөлөөгүйгээр яаж авч ашиглах вэ гэдэг асуудлын хүрээнд уул уурхайн салбартай холбогдож ажилладаг. Хайгуулчид аливаа орд бүхий талбайд эхлээд гадаргуугийн судалгаа хийж хэтийн төлөвтэй гэж үзсэн тохиолдолд геохими, геофизикийн аргуудыг хослуулан гүнд нь байх боломжийг тодруулж улмаар өрөмдсөнөөр хүдрийн биетийн судалгааг гүнд нь хийж гарсан үр дүнд нь геостатистик тооцоололоор газрын хэвлийд байгаа хүдрийн биетийн хэлбэр хэмжээг тогтоож өгдөг. Жишээлбэл: газрын гадаргуугаас энэ орчинд 100-200 метрийн гүнд, уртаашаа 600 метр ч байдаг юм уу, 200-300 м өргөнтэй ийм биет байна. Түүнд зэс тэдэн хувь агуулагдаж байна. Нийтэд нь аваад үзвэл газрын гүнд байгаа биет маань төчнөөн сая тонн хүдэр дотор төчнөөн хэмжээний зэс ч юм уу, алт агуулагдаж байна гэдэг тооцоог бид гаргаж өгч байгаа юм. Түүн дээр үндэслээд уул уурхайн салбар тэр газрын дор байгаа биетийг эдийн засгийн үр ашигтайгаар яаж ухаж авах вэ, далд аргаар нүхэлж авах уу, эсвэл дээрээс нь том нүх гаргаж авбал дээр үү гэдэг бүх тооцоог хийгээд аль үр ашигтай хувилбарыг нь сонгоно гэсэн үг л дээ.
-Одоогоор уул уурхайн салбар харьцангуй “унтаа” байдалд байна. Ийм хүндхэн үед хайгуулч инженерүүдийн хэрэгцээ ямар байна вэ?
-Эрэл хайгуулын салбар манай улсад ашигт малтмалын салбар хөгжин мандаж байсан үе гэж хэлмээр юм уу 2003-2008 оны үед маш хэрэгцээтэй байлаа. Оюутнуудыг гуравдугаар ангиас нь үйлдвэрлэлийн дадлагад явуулдаг. Ажил бэлэн байлаа. Сүүлийн 2-3 жилд хэцүү байгаа нь үнэн. Үйлдвэрлэлийн туршлагатай геологичдод ч ажил олдохгүй шахам байна. Ашигт малтмалын хууль гараад, лицензийн асуудал цэгцрээд, урт нэртэй хууль цэгцэрвэл ажил хангалттай гарч ирнэ гэж найдах юм. Манай геологичдын хувьд сайхан жишээ олон. Тухайлбал, 2002 онд төгссөн Даваа-Очир гэдэг геологич залуу одоо “Сапфир гео” компаний захирал. Энэ хүн одоо Монголын эдийн засгийн хямралтай үед компаниараа Малайзад хайгуулын том тесөл дээр ажиллаж байна шүү дээ. Манай төгсөгчид буюу бидний гаргасан бүтээгдэхүүнийг олон улсын түвшинд хүлээн зөвшөөрч байгаагийн нэг жишээ бол энэ гэж бодож байна.
-Мэргэжлийн хүний тань хувьд сонирхоод асуухад манай улсад байгалийн ямар баялаг илүү байдаг бол?
-Монгол орны ашигт малтмалын судалгааг 2002 онд багцалж гаргасан 1:1000000 масштабын зураг дээр Монгол оронд 85 төрлийн 4800 гаруй орд, илрэлүүд тэмдэглэгдсэн байдаг. 2012 оны байдлаар 9000 болчихлоо гэж би сонссон. Ашигт малтмалынхаа төрлөөр геологийн тогтоцоосоо хамаараад тархалт байршил нь өөр өөр чиг хандлагатай байдаг. Зэсийн порфир төрлийн хүдэржилт Оюу Толгой, Цагаан суварга зэрэг ордууд олдсон Өмнөд Монголд харьцангуй их байгаа.
-Монгол орны ашигт малтмалын судалгааг 2002 онд багцалж гаргасан 1:1000000 масштабын зураг дээр Монгол оронд 85 төрлийн 4800 гаруй орд, илрэлүүд тэмдэглэгдсэн байдаг. 2012 оны байдлаар 9000 болчихлоо гэж би сонссон. Ашигт малтмалынхаа төрлөөр геологийн тогтоцоосоо хамаараад тархалт байршил нь өөр өөр чиг хандлагатай байдаг. Зэсийн порфир төрлийн хүдэржилт Оюу Толгой, Цагаан суварга зэрэг ордууд олдсон Өмнөд Монголд харьцангуй их байгаа.
-Яагаад заавал Өмнөд Монгол гэж томьёолдог юм бол?
-Геологийн тогтоцоор нь Монгол орны газар нутгийг Өмнөд ба Хойд гэсэн үндсэн геотектоникийн 2 нэгжд хувааж үздэг. Өмнөд Монголд Өмнөговь аймаг бүхэлдээ, Дорноговь, Баянхонгор, Говь-Алтай аймгуудын нутгийн урд хэсгүүд хамрагдах бөгөөд энэ хэсэгт зэсийн порфирийн хүдэржилт нилээд тогтоогдсон байдаг. Та бүхэн мэдэж байгаа, Чили улс зэсийн үйлдвэрлэлээр дэлхийд нэг номер гэдгийг. Чилийн зэс яагаад үүссэн бэ гэхээр Номхон далайн хавтан, Өмнөд болон Хойд Америкийн их газрын доогуур шургаж байгаа тэр шургалтын бүстэй холбоотойгоор зэсийн порфирийн хүдэржилт үүссэн гэж үздэг. Манай Өмнөд Монголын өмнөд хэсэгт Андын нуруу шиг тийм геологийн тогтоц өнөөгөөс 370-300 сая жилийн өмнө байсан гэдгийг бидэнд илэрхийлээд байгаа юм. Давтаад хэлэхэд зэсийн порфирийн төрлийн хүдэржилт өмнөд бүсээр элбэг. Харин Монгол Ал-тайн бүс нутагт арай өөр төрлийн бидний нэрлэдгээр цул сульфидийн төрлийн зэсийн хүдэржилтүүд нилээд тогтоогдсон байдаг. Алтны хувьд тархалт маш өргөн хүрээтэй байна. Бидний хамгийн сайн мэддэг сайн судлагдсан бүс нутаг бол Бороо, Гацуурт, Заамарын ордууд байдаг Хойд Хэнтийн бүс юм. Үүнээс гадна Баянхонгор, Хангай, Монгол Алтай, Дорнод алтны томоохон хүдэржилтүүд тогтоогдсон байдаг.
-Геологийн тогтоцоор нь Монгол орны газар нутгийг Өмнөд ба Хойд гэсэн үндсэн геотектоникийн 2 нэгжд хувааж үздэг. Өмнөд Монголд Өмнөговь аймаг бүхэлдээ, Дорноговь, Баянхонгор, Говь-Алтай аймгуудын нутгийн урд хэсгүүд хамрагдах бөгөөд энэ хэсэгт зэсийн порфирийн хүдэржилт нилээд тогтоогдсон байдаг. Та бүхэн мэдэж байгаа, Чили улс зэсийн үйлдвэрлэлээр дэлхийд нэг номер гэдгийг. Чилийн зэс яагаад үүссэн бэ гэхээр Номхон далайн хавтан, Өмнөд болон Хойд Америкийн их газрын доогуур шургаж байгаа тэр шургалтын бүстэй холбоотойгоор зэсийн порфирийн хүдэржилт үүссэн гэж үздэг. Манай Өмнөд Монголын өмнөд хэсэгт Андын нуруу шиг тийм геологийн тогтоц өнөөгөөс 370-300 сая жилийн өмнө байсан гэдгийг бидэнд илэрхийлээд байгаа юм. Давтаад хэлэхэд зэсийн порфирийн төрлийн хүдэржилт өмнөд бүсээр элбэг. Харин Монгол Ал-тайн бүс нутагт арай өөр төрлийн бидний нэрлэдгээр цул сульфидийн төрлийн зэсийн хүдэржилтүүд нилээд тогтоогдсон байдаг. Алтны хувьд тархалт маш өргөн хүрээтэй байна. Бидний хамгийн сайн мэддэг сайн судлагдсан бүс нутаг бол Бороо, Гацуурт, Заамарын ордууд байдаг Хойд Хэнтийн бүс юм. Үүнээс гадна Баянхонгор, Хангай, Монгол Алтай, Дорнод алтны томоохон хүдэржилтүүд тогтоогдсон байдаг.
Д.Сайхнаа /ГЕОЛОГИ УУЛ УУРХАЙН МЭДЭЭ/
URL:
