Б.Баатархүү: Бид бэлэнчлэх сэтгэлгээг шүтэж, өв соёлоо устгаж байна

Ч.ҮЛ-ОЛДОХ

“Соён гэгээрлийн цуврал” булангийн энэ удаагийн зочноор ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн Угсаатан судлалын салбарын эрхлэгч, доктор Б.Баатархүүг урилаа.

-Улс орон хөгжиж байгаа ч монголоороо байх ухаан, өөрсдийг минь тодорхойлж байдаг түүх, соёлоо бид гээж байна. Магадгүй хэдэн жилийн дараа бид хэн бэ, ямар түүх, соёлтой вэ гэвэл тоймтой судалгаа байдаг  уу?

-Монголчуудын өв, соёлыг судалсан байдлыг авч үзвэл, 1950-иад оны сүүлчээс өнөөг хүртэл ШУА-ийн түүхийн хүрээлэнгийн Угсаатан судлалын салбараас системтэй судалгаа явуулж ирсэн. Тэр нь  угсаатны зүй буюу аман түүхийн судалгаа юм. Түүнийгээ 10 ботиор хэвлэж гаргасан. Аман түүх гэдэг бол тухайн орон нутгийн иргэдтэй  уулзаж, өөрийн нутаг ус, үүх түүх, удам угсааныхаа   талаар ярьсныг хэлж байгаа юм. Хэдийгээр аман түүхийн чиглэлд ийм судалгаа хийгдсэн ч өнөөгийн хүн ам, нутаг дэвсгэрийн байдалтай харьцуулахад тэр нь 40, 50 хувьд ч хүрээгүй.

Жишээ нь, Дорноговь аймагт гэхэд л  50 жилийн хугацаанд ганц Мандах суманд ШУА-ийн түүхийн хүрээлэнгээс ажилласан байдаг. Түүний цаана  аман түүх судлаагүй, угсаатны зүйчид очиж ажиллаагүй сум олон байна. Аман түүхийн судалгаа онцлогтой.  Археологийн судалгаанд хадны зураг, булш бунхан, хөшөө дурсгал, хот суурингийн үлдэгдлийг  ашиг хонжоо хайгч, тонуулчид очоод ухчихгүй бол хэдэн мянган жил оршин хадгалагдаж ирсэн, цаашид ч байж байх зүйлүүд. Тэгвэл угсаатны зүй, аман түүхийн судалгааны онцлог нь хүнд гол зүйлүүд нь хадгалагддаг. Дорж, Дулмаа, Бат гуайг  бид 150 наслуулж чадахгүй. Дорж гуай маргааш ч хорвоогийнхоо жамаар өөд болохыг үгүйсгэхгүй. Тэгэхээр, манай уламж­лалт соёлыг тээж яваа, тээгчид бурхан болоод дуусч байна. Дамжуулж,  сурталчилж, өвлүүлж үл­дээ­дэг залгамж нь байх­гүй болчихлоо. Манай улс ХХ зуунд эрчимтэй хотжсон, хүн амын шил­жилт хөдөлгөөн,  үйлд­вэржилт, өнөө цагийн нийгэм, эдийн засгийн бай­дал, уул уурхай гээд энэ бүхнийг дагаж уламжлалт нүүдлийн  мал аж ахуй өөрчлөгдсөн. Үүн­тэй холбоотой, өв соёлын зүйлүүд устаж, мөхөж байна.

- Энэ бүхэнд үндэслэж  ССАЖЯ-наас биет бус соёлын өвийг анхаарч, бүртгэж байх шиг. Харин  хэр үр дүнтэй байдаг юм бол?

-Өнөөдөр биет бус соёлын өв, устах аюулд байгаа соёлын өвийн ту­хай ихээхэн ярьж, ССАЖЯ-наас бүртгэл хийдэг болсон нь сайн. Гэвч  тэр нь хангалтгүй байна. Жишээ нь, соёлын биет бус өвийг бүртгэнэ гэж байгаа. Бүртгэхээс илүүтэй судалгаа чухал. Биет бус соёлын өв бол зөвхөн хөөмэй, бий биелгээ, уртын дуу  биш. Биет бус соёлын өв гэдэг бол Ховд аймгийн Булган суманд малаа маллаж яваа жирийн малчин өвгөний нутаг орныхоо тухай мэдлэг, өв соёл, ёс заншлын тухай мэдлэг юм. Цаашид, магадгүй 10, 20 жилийн дараа гэхэд манайд уламжлалт өв соёлын тухай ярих настай хүн байхгүй болно. Тэгэхээр бид  тухайн нутаг оронд байгаа  уламжлалт өв, соёлыг авч  үлдэхийн тулд  нэг аймагт л гэхэд   бүхэлд нь системтэй су­далгаа хийж, аман түүхийн  судалгаа явуулж өвийг  авч үлдэх нь чухал.

-Судалгаагаар тог­тоо­­сон, төр, засагт, эсвэл шинжлэх ухааны байгууллагуудад хандаж асуудал дэвшүүлэх иргэдэд сэрэмжлүүлэх ямар зүйлүүд байна ? 

-Хөдөө орон нутагт шилжих хөдөлгөөн, уул уурхай гэх мэт янз бүрийн шалтгаанаас болж нүүдлийн мал аж ахуй ихээхэн өөрчлөгдөж байгаа. Жишээ нь, хөдөө орон нутагт уламжлалт, угсаатны зүйн эд өлгийн зүйлүүдийг цуглуулдаг ченжүүд ихээхэн  явдаг. Айл ,хотлоор явж  араг савраас эхлээд аяга, домбо, эмээл хазаар, хуучны гэсэн болгоныг хуу хамаад явж байна. Ингээд хуучны  эд өлгийн зүйлүүд тэр чигтээ мартагдах, алга болох тийш хандсан. Нөгөө талаар, уламжлалт соёл гэдэг бол хэрэглээн дээрээ тогтож байдаг. Гэтэл манай малчид уламжлалт эд, өлгийн зүйлийг хэрэглэхээ больж байна. Монгол гэрээр жишээ авч үзэхэд, өнөөдөр гэрт малчин айл амьдардаг, эсвэл гэр хорооллын ядуу айлууд амьдардаг гэсэн ойлголт бий болчихож. Төр, засгийн зүгээс гэр хорооллыг орон сууцжуулъя гэсэн шийдвэр гаргаж байна. Энэ бүхэн түүх, соёлд заналхийлж байна.

-Тухайлбал?

-Түүх, сурвалжаас үзэхэд монгол гэр  2000 жилийн тэртээгээс  нүү­дэлчдийн эдэлж, хэрэглэж ирсэн гайхамшигтай орон сууц. Судлаачдын тэмдэглэлээс үзэхэд 30 гаруй төрлийн гэр байсан. Гэрийн үүслийг илэрхийлэх  Баруун Мон­голын хатгуураас эхлээд төв халхад цээж гэр, үзэмчинд товь гэр  гэж  нутаг болгоны онцлог, зан заншилтай холбоотой гэрүүд бий. Гэрийн тооно гэхэд л маш олон төрөл байсан. Говийн бүсэд хэлхээ тооныг өргөн дэлгэр хэрэглэж ирсэн. Тэр нь тооно, унийг хооронд нь дээсээр хэлхсэн, тооно нь дундуураа хоёр салдаг, ганц хүн барьж, буулгах боломжтой, нүүдэлчдийн өвөрмөц соёл. Гэтэл 1950, 1960-аад оны үед хэлхээ тооно алга болсон. Хуучны гэх шалтгаан, соёлын довтолгооны үеэр устсан. Нөгөө талаас  хатгуур тооно дэлгэрч, гэрийн модны үйлдвэр, артелиуд олноор бий болж, хуучны хэлхээ тооно хэрэглээнээс шахагдсан байдаг. Одоо говийн сумдад ганц, нэг айлд л ийм тооно харагддаг. Тэгэхээр өв, соёл  маань хэрэглэхгүй байгаа учраас байхгүй болж байна. Нөгөө талаас, юм хөгжиж, машин хэрэглээ болчихоод байхад  малчин айлыг “Танайх тэмээгээрээ нүү” гэж шаар­дах  бас аргагүй. Ор­чин үеийн техник, техно­логийн дэвшил маань уламж­лалт соёлтойгоо харшиж, хэрэглээ хязгаар­лагдсанаар соёлын өв алга болж байгааг хаа хаанаа анхаармаар байгаа юм.

-Та монгол гэрийн үүсэл, хөгжлийн  судалгаа хийхдээ гэр соёлыг авч үлдэхэд харшилж байгаа өөр ямар зүйлүүдийг олж харав?

-Би хэд, хэдэн аймагт судалгаа хийсэн. Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий, Уянга суманд эртнээсээ гэрийн модны үйлдвэр, артеь олонтой байсан газар. Өнөөдөр тэнд ямар байдал үүсэв гэхээр, гэрийн мод хийдэг хүмүүсийг мод сүйтгэгчид гэж нэрлээд ид хөдөлмөрийн насны  сайхан залуучуудыг  шоронд явуулж байна. Гэрийн мод хийж байгаа тэр хүн соёлын өв тээгч үү, эсвэл мод сүйтгэгч үү, аль нь вэ. Энд төрийн бодлого алга. Тэгэхээр төр тэнд оновчтой бодлого баримталж, модны зөвшөөрөл олгох, тендер шалгаруулах, цэгцлэх ажлаа хийхгүй баахан хүнийг торгож, шоронд явуулахыг нь явуулж байх жишээтэй. Өнөөдөр өв, соёлын судалгаа хийж байгаа байгууллага ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэн байна. Музейнүүд судалгаа хийдэг нэртэй. Соёлын өвийн төв болохоор манайх судалдаг биш бүртгэдэг байгууллага гэдэг. Хөөмэй бол биет бус соёлын өв гэж бүртгэнэ гэдэг зүгээр цаасан дээр бичихийн л нэр. Түүнээс биш хадгалж, хамгаалах асуудал биш. Монголчуудын соёлын өвийг хадгалж, хамгаалах нэг чухал газар нь музей. Монголд хэдэн музей байна гэдэг бас л асуудал. Тэр бол түүхийн сур­валжийг хадгалдаг газар.

-Музейнүүд тухайн дурс­галыг архив шиг хадгалж, бас судалдаг байх ёстой гэсэн үг үү?

-Жишээ нь, музей түү­­хэн сурвалж, тэнд байгаа гэр түүхэн сурвалж гэсэн үг л дээ. Өнөөдөр, Монголд салбарын сай­дын хөөцөлдлөгөө, бусад хүмүүсийн орол­цоотойгоор Үлэг гүрвэлийн музейтэй болох гэж байгаа нь маш том дэвшил. Мөн  Угсаатны зүйн  музейтэй болох гэж  байгаа сураг дуулдаж байгаа.  Гэтэл УИХ-ын гишүүд, улстөрчид юу гэж үзэж байна гэхээр нэг дор юун олон музей байгуулдаг юм. Угсаатны зүйн музей байгуувал тэр хөдөөнөө л байгуулна биз гэж байна. Гэтэл тэр зүгээр нэг жуулчдыг авчирч мөнгө татах гэсэн асуудал биш. Монгол өв соёлоо хадгалж, хамгаалах, хойч үед үлдээх, хүүхэд залууст таниулж мэдүүлэх маш том сургууль. Тэр гадныханд зориулсан юм биш, харин ч монголчуудад нь зориулагдсан байх ёстой. Жишээ нь, өнөөдөр бид зөвхөн гэрээр музей байгуулах боломжтой.

-Манай музейнүүдэд  ингэхэд хэчнээн гэр байдаг юм бэ?

-Монголын үндэсний түүхийн музейд нэг гэр бий. Фондод нь хэд байгааг мэдэхгүй. Богд хааны ордон музейд Богд хааны барын арьсан гэр бий. Монгол костьюмс төвд бариатай нэг гэр байдаг. Ийм л хэдэн гэр  үзүүлэнд байна. Гэтэл дан монгол гэрээр музей байгуулах боломжтой. Хатгуур гэр, цээж гэр, товь гэр, бургасан гэр, гэр тэрэг гээд байна. Монголчууд гэрээ хуяглаж байсан түүх “Монголын нууц товчоо”-д бий. Хувцсаа хуягладаг шиг гэрээ хуяглаж байсан улс орон ороо бусаа цагт байж. Монголын гэр тэргийг хараад Европын жуулчин яг хот нүүж яваа юм шиг гэж бичсэн байдаг. Тэр соёл  маань өнөөдөр хаана байна вэ. Би түрүүнд хэлсэн, би ССАЖЯ-наас зарласан хүрээнд гэр соёлыг судлах төсөлд ажилласан. Тэгэхэд яамны  төслийн шалгаруулалтад ажилласан албан тушаал­тан  “Гэр судлах шаардлага өнөөдөр байгаа юм уу. Гэр хэрэглэх шаардлага өнөөдөр байна уу. Гэр хорооллыг орон сууцжуулж, гэрийг байхгүй болгох гэж байхад ийм юм хэрэг байна уу” гэж байсан. Эрх мэдэлтнүүд ингэж л ойлгодог. Тэгэхээр тэр хүний буруу ч биш байх. Гэр судална гэдэг маань та гэрт амьдар гэсэн үг огт биш. Бид өв соёлоо мэдэхгүй байгаагийн гай. Саяхан нэг сэтгүүлд арган дээр хөлөө тавиад гуяа гаргасан бүсгүйн зураг гарсан байсан. Тэр хүн санаатай гишгээгүй байх, тэр араг түүний  хувьд хогийн сав шиг харагдаж байгаа байх.  Арган дээр хөлөө тавьж байгаа хүн, түүний зургийг авч байгаа зурагчин, хэвлэж байгаа сэтгүүлийн редакцийг би буруутгахгүй. Харин өв,соёлын маань  залгамж чанар  энд ирээд тасарчихаад байна гэдгийг л хэлэх байна.

-Түүх соёл, үндэсний үзэл гэж ярихаар манайхан хэт үндсэрхэг юм уу, буруу байдлаар ойлгож, хэрэгжүүлээд байдаг. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

-Үндэсний үзэл гэхээр хас тэмдэг зүүсэн хэдэн залуу хятад ажилчдыг хөөж, хоолны газруудын цонхыг хагалах нь үндэсний биш дээрэнгүй үзэл. Үндэсний үзэл гэдэг түүх соёлоо дээдэлж, бусдаас өөр байгаа тэр ёс уламжлалаа хадгалж, хамгаалах, өвлүүлэхийг  хэлнэ. Өнөөдөр бид хог­­ны ногоон уутыг үйлдвэрлэхэд хэчнээн тэрбумыг зарцуулж чадаж байгаа юм чинь  монгол өв соёлоо судалж байгаа шинжлэх  ухааны хэдхэн байгууллагадаа хэдэн төгрөг төсөвлөчихөж яагаад  чаддаггүй юм бэ.

-Тухайлбал, энэ бай­далд төр, засаг ямар  бод­лого баримтлах ёстой вэ?

-Төр, засгийн  бодло­гын алдаанаас гэх үү, буруугаас түүх, соёлд харш зүйлүүд их гарч байна. Жишээ нь, малчид яагаад  эрт цагаас эхлээд нүүдэг байсан юм бэ. Нүүдэл гэж юу вэ гэвэл, тэр бол  цэвэр бэлчээр ашиглалт. Нүүнэ гэдэг маань бэлчээрээ ашиглаж байгаа нэг хэлбэр. Монгол орон тийм ариун дагшин, хүний гар хүрээгүй газар биш. Тэр эрт үеэс нүүдэлчид оршиж ирсэн. Харин  газар нутгаа хамгийн  зөв зохистой  ашиглаж, бэлчээрээ хуваарилдаг байсан. Би Монголд амьдардаг тувачуудаар судалгаа хийж, докторын зэрэг хамгаалсан юм. Тэгэхэд Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын урд талд уулын нэг хөндийд тэр чигээр нь   маш том чулуун хашаа барьсан байгаа юм. Мал оруулдаггүй. Тэгээд намар нь сумын төвийнхөн тэнд очиж хадлангаа хаддаг. Түүний дараагаас тэр хашаан дотор айлууд орж намарждаг. Үүгээр юу хэлэх гэж байна гэвэл, Цэнгэл суманд малчид дарга нарын тушаалаар  нүүдэг, өөрөөр хэлбэл тушаал гарч байж намаржаандаа бууна. Аль эрт, Хүннү, Сүннүгийн үеэс  нүүдэлчид  өвс усны аяыг даган нүүж нэг газраас нөгөөд нүүдэллэн амьдардаг байсан гэж түүхэн сурвалжуудад бий. Гэтэл өнөө цагт өвс усны ая хамаагүй, даргын тушаалаар нэг газраас нөгөөд нүүдэг. Тэнд ган гачаал, цас зудтай байх нь хамаагүй болчихсон. Засаг захиргааны байдал тэнд нөлөөлж байна. Нөгөө талаас, Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл суманд уулын ам болгон, мөн голын хөндийнүүдийг хашчихсан, тийшээ мал орохгүй. Өөрөөр хэлбэл, Өвөрмонголд бий болсон хашаажуулалт  Монголд аль эрт бий болчихоод байна. Тэр бол мал аж ахуй хөгжиж байна уу, үгүй юу гэдгийг илэрхийлэх том баримт.

-Та түрүүнд түүх, соёлоо уламжилж, хадгалж үлдэх залгамж халаа дутагдалтай байна гэсэн. Залуучуудыг бэлтгэх талд муу байна уу, эсвэл залуучууд түүх, соёлдоо хойрго хандаж байна уу?

-Нэг жишээ хэлье, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч   цаатанд очоод “Цаатангийн хүүх­дүүдийг үнэгүй сур­гана” гэж мэдэгдсэн. Цаатангуудын хүүхдүү­дийг үнэгүй сургаад ирэ­хээр хэн цаа маллах болж байна. Хэрэв, цаатанг дэмжье гэж байгаа бол Тувагаас юм уу Якутаас цаа оруулж ирэх ёстой. Тэгж цааны үүлдэр угсааг чанаржуулж, тоо толгойг нь өсгөх ёстой. Түүнээс биш цаа маллах ёстой хүүхдүүдийг нь сургуульд явуулчихаар хэн цаа маллах вэ. Энэ нь цаатанг мөхөөлөө гэхэд хаашаа юм, ямар ч байсан буруу бодлого. Жишээ нь малчин айлын таван хүү тавуулаа төрд чирэгдэж, болсон болоогүй дээд сургуульд сурч, хотын соёлтой танилцаад явна гэдэг бол тэдний мал маллах сонирхол нь байхгүй болж байна гэсэн үг. Ингээд тэр айлын таван хүү тавуулаа хотод шигдээд, хэн малыг нь маллаж байна гэвэл  аймаг, сумын төв эсвэл хотоос зарын дагуу очсон нөхөр түрээсээр ажиллах жишээтэй. Монгол Улс байгаа цагт  мал, малчин хоёр  байна. Гэхдээ жин­хэнэ уламжлалт мэдлэг ухаанаа голлосон малчин байх уу, зүгээр нэг зараар очсон хөлсний хятад ажил­чин, түрээсийн малчин байх уу гэдэгт асар том ялгаа  бий. Сүүлийн үед манай улс сайн малчин, мянгат малчдын тоогоор бялхаж байна. Телевизийн мэдээ харж байхад, тэр дотор олон эрлийз хоньтой малчин шалгарч байх жишээтэй. Шалгаруулалтаас нь ха­ра­­хад, сайн малчны өнөө­гийн нөхцөл нь малын тоо юм шиг байгаа юм. Гэтэл 300 толгой малтай сайн малчин байж яагаад болохгүй гэж.

-Тэгэхээр сайн малчны болзолд ямар  шалгуур оруулах нь зүйтэй вэ ?

-Мал, малчин хоёр хэдийгээр Монгол Улсад байх боловч, мал дагасан соёл нь байхгүй болоод байна шүү дээ. Тэгэхээр мал дагасан соёлоо тээж яваа хүнийг яагаад  сайн малчнаар шалгаруулж болохгүй гэж. Олон эрлийз хоньтой малчныг сайн малчин гээд шалгаруулж байгаа юм чинь хэдэн жилийн дараа манай улс 10 мянган гахайтай хүнийг сайн малчин гэж шалгаруулахад болохгүй гэх газар алга. Социализмын үед малч­дыг хувьдаа 70 толгой мал­тай бай гэж шахаж болж байсан. Гэтэл өнөөдөр сайн малчдын болзолд шахалт үзүүлж яагаад болохгүй гэж. Та өнөөдөр үхрийн ширээ боловсруулж байна уу, түүгээрээ чөдөр ногтоо зангид, айрагныхаа хөхүү­рийг хий, түүнийгээ хүүдээ зааж сурга, мэд­лэгээ өвлүүл гэх нь сайн малчны болзол байж бол­но. Ингэж бодлогоор зохицуулдаг баймаар байна. Өнөөдөр хөдөөний айлд ороход айрагны хөхүүрийн оронд Хятадад үйлдвэрлэсэн хуванцар  савнууд тавьчихсан байх жишээтэй. Гэрийн бүслүүр гэхэд мөн л олс, дээсээ өөрсдөө бэлдэхгүй, наймаачдын урдаас оруулж  ирсэн ремин, баглаа, боодлын  материал ашиглаж байна. Өнөөдөр монголчууд наадмаа сайхан тэмдэглэдэг болж, уул овоогоо тахиж, хурдан морио дулаан пүнзэнд өвөл­жүүлж, чанарлаг тэжээлээр бордож, ядарч сульдахаас сэргийлж эм тариа хэрэглээд болоод байгаа мэт харагдавч адуу эдлэх соёл алга болчихлоо. Морио унахаа байсан, мотоциклиор малаа хариулдаг болсон. Гэтэл өвгөд, дээдэс маань Ховдоос мориор Улаанбаатарт ирээд, хэдэн зуун км морьтой давхилаа гээд үлгэр, домог шиг зүйл ярьдаг байлаа. Биднийг хүүхэд байхад зунжин даага унуулдаг байсан. Тэр амьтныг халуун зунаар  тамлаад байгаа юм шиг, гэтэл тэр нь адуу эдлэх соёл нь байсан. Дааганд нь унаж уначихаад шүд­лэн болохоор нь унахаа байчихдагт монгол хүний малч ухаан байсан. Өнөө­дөр эдийн засгийн хөшүүргээс болж малчид ямаанд дарагдаж байгаа нь зөв үү. Ямаа бэлчээрийг талхалж, цөлжилт газар авсныг түүх харуулсан шүү дээ. Түүнээс гадна малчид мотоцилиор хонь хариулах нь хөгжил үү, доройтол уу. Тэгэхээр нүүдлийн соёл иргэншил маань орших уу, эс орших уу  гэдэгт бид арга хэмжээ авах цаг нь болсон. Хүнээр яривал, нүүдлийн соёл, иргэншилд хавдрын вирус тусчихаж. Үүнийг сүүлчийн шатанд нь хүргэж байж  сая  ярих уу, дөнгөж өвчилж эхэлж байхад нь газар авахуулалгүй саармагжуулж, эмчилж эдгээх үү, Энэ асуудал Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын заалтад бий. Улс орны оршин тогтнохын үндэс, дархлаа бол түүх, соёл. Гэтэл түүнийгээ хадгалах, судлах, өвлүүлэх талд төр юу хийж байгаа нь үнэхээр харагдахүй  байна. Цаашид яах ёстой вэ гэдгээ бид ярих ёстой.

zuunii medee