Нүүдэлчдийн хувь заяа

- Уншигчийн захидал -

Би нүүдэлчин ардын удам нэгэн Монгол хүү, яс үндэс гэвэл халх. Яг үнэндээ би хэн бэ гэдгээ мэдэхгүй. 1000 жилийн өмнөх түүхийг бичсэн ямарч номон дээрээс халх гэдэг үгийг олж уншаагүй болохоор л тэр. Монгол гэдэг нь хиад, татар, найман, мэргэд мөн хожмийн ойрад, халх, буриад гэсэн олон олон аймгуудын нэгдлийг хэлнэ байх. Монгол гэж ямар утгатай, хаанаас үүсэлтэй үг болох нь одоо хэр тодорхойгүй. Юутай ч Монгол хэмээх энэ сонсголонтой нэрийн дор 800 илүү жилийн тэртээд хоорондоо ер таардаггүй байсан төв азийн цөөн тооны эгэл нүүдэлчид гэнэт нэгдэн дэлхийн талыг эзэлсэн их гүрнийг байгуулж, бас энэ л нэрийн дор бусдын туган дор 225 жил өвдөг сөгдөн сөхөрсөн хэдий ч, түүхийн хуудаснаас устгадаж мартагдалгүй өнөө цагийн босгыг алхаж, мөн л Монгол хэмээх тусгаар улсыг байгуулж чадсан билээ тэд.

Төрсөн цагаас эхлэн Монгол хэмээх энэ зургаахан үсэг бидний чихэнд ямар яруу, ямар агуу, ямар бахархалтай, ямар ариун, ямар дотно, ямар үнэтэй сонсогддогийг гадны хүнд тайлбарлахад бэрх. Харамсалтай нь үнэхээр тайлбарлахад бэрх юм. Гадаадуудын хувьд бол бидний бахархал, Монгол эх орон огт өөрөөр, тодруулбал бидэнд төсөөлөгддөгөөс бүр эсрэгээрээ, тэдэнд (европчуудад) маш таагүйгээр, тун бүдүүлгээр төсөөлөгддөг. Европт миний уншсан бүхий л түүх, соёлын ном зохиолуудаас Монголын талаархи, Монголчуудын талаархи тэдний төсөөллийг түүж үзвэл үндсэндээ бүгдээрээ Монголын эсрэг чиглэсэн байдаг (Монгол үндэстэн гэдэг утгаараа ч тэр, Монгол орон, Монголын соёл, иргэншил гэдэг утгаараа ч тэр). Өрнөдөд бидний талаар юу гэж дүгнэн үздэгийг ямар нэг хэтрүүлэггүйгээр доор товчилж сийрүүлье:

“Монголчууд бол ердөө л бүдүүлэг, зэрлэг талын нүүдэлчид. Өрнөдөд тэднээс сайн сайхан ирээдүй, техник, технологийн шинэ шийдэл, санаа, тэдний (Монголчуудын) хөгжил цэцэглэлтийг огтхон ч хүлээх хэрэггүй юм. Монголчууд бол эртний үеэс соёлт хүн төрөлхтнийг алж дээрэмдэн, бидний хийсэн бүтээсэн бүхнийг устгаж, нурааж ирсэн харанхуй, бүдүүлэг, дайнч ард түмэн. Монголчуудад өөрсдийн хийсэн бүтээсэн зүйл гэж огт үгүй бөгөөд түүхийн бүхий л цаг үед бусдыг дээрэмдэн, бусдаас хулгайлж амьдарсаар ирсэн. Ард иргэд нь үргэлж өлсгөлөн, ядуу амьдрах бөгөөд ийм ч байх ёстой юм (энэ бол нүүдэлчдийн хувь тавилан!). Энэ төв азийн зэрлэг нүүдэлчид хоол хүнс хайсаар бидэн рүү (европ руу) хоёр ч удаа довтолж золтой л хүн төрөлхтний соёл иргэншлийг үгүй хийчихээгүй. Байгаль цаг уурын тааламжгүй нөхцөл байдал нь энэ үндэстний хөгжлийг ихээхэн сааруулсан ба тэдний улс төрийн дотоод хөгжил хүй нэгдлийн үеийг санагдуулдаг. Монголыг Хятад мэт эртний соёлт хөрш улсуудтай нь харьцуулан ойлгох хэрэггүй. Тэдний хооронд хөгжлийн асар том ялгаа харагдана. Одоо ч Монгол хүнийг компьютерийн микросхем хийж байна гэж төсөөлж болохгүй юм. Энэ бол тэдний өлсгөлөнгийн эсрэг тэмцсэн амьдралын зарчмаас нь хэт хол зүйл. Тэдний хэрэгцээ үргэлж хоол тэжээлийн хүрэлцээгээр хангагдаж ирсэн. Усанд ч орж сураагүй ядуу азийн хагас зэрлэгүүдтэй европын соёл урлаг, уран барилга – архитектур, сонгодог хөгжим, театрын талаар яриа байж болно гэж үү? Та хэрвээ Улаанбаатарт очвол энэ хагас зэрлэгүүдэд европын соёлыг түгээх гэж ЗХУ амжилтгүйгээр ямар их оролдсоныг харж болно. Тэдэнд (Монголчуудад) загасыг нь өгөөд ч, загас барих аргыг нь заагаад ч эцэст нь ямар ч үр дүнгүй. Тэд хэзээ ч европын түвшинд хүрч чадахгүй, ийм боломж ч тэдэнд байхгүй! Сүүлийн жилүүдэд хөөрхийлөлтэй “зөвлөлтийн дууриалал” болсон энэ бяцхан орон Чингэс хааны нэрийг ашиглан дэлхийд танигдахыг их оролдож байна. Бид (европчууд ба америкчууд) жинхэнэ соёл иргэншилт хүмүүсийн ёсоор сая сая хүнийг алсан энэ харгис алуурчны нэр дэлхийд агуу хүн болж танигдахаас сэргийлэх ёстой. Эцсийн эцэст Монгол гэх энэ жижигхэн тэнэмэл нүүдэлчдийн дэлхийн соёлд гүйцэтгэсэн үүрэг нь юу байв? Атилла, Чингэс гэсэн 2 яргачны нэрийг хасвал чухам энэ хөөрхийлөлтэй бардам үндэстнээс юу үлдэх билээ?”

Үүнийг сонсоход нэлээд эвгүй ч гэлээ бидний барууныханд гайхуулж, магтаж ярьдаг нүүдэлчдийн амьдрал тэдэнд дээр өгүүлснээр л хүрдэг. Үүнд огт эргэлзэх хэрэггүй үнэхээр тийм гэдгийг танд баттай хэлье. Европт Монголын тухай бичсэн ном бүр нь яг ийм өнгө аястай гардаг юм. Иймэхүү зүйлс уншсан хүмүүс бидний талаар ямар төсөөлөлтэй болох нь мэдээж. Бүр Орос, Украин, Беларус мэтийн зүүн европын орнуудын, дээр нь Иран, Сири гэхчилэн арабын орнуудын дунд сургуулиудад яг ийм өнгөтэй Монголчуудыг үзэн ядсан хичээл ч байдаг. Та нэг л итгэхгүй байна уу? Тэгвэл жишээ болгож Улаан – Үдийн буриадуудыг харъя л даа. Тэд одоо яг оросууд шиг бодож сэтгэдэг болсон. Улаан – Үдийн буриадуудын Монголд хандах хандлага Монголчуудад олныг бодогдуулах ёстой. Надад танай Чингэс хаан буриадыг эзлэхдээ олон буриадыг алсан, буриад Монгол хоёр дайснууд байсан утгатай зүйл ярихад би лав уураа барьж чадаагүй. Арай ч дээ тэд бол бидний цусаараа, түүхээрээ холбоотой хамгийн ойрын ах дүү нар бус уу? Өнөөгийн хатуу, далд буй үндэстэн хоорондын соёлын өрсөлдөөнд Монгол туургатан бие, биеэ дэмжих ёстой атал, би нас тогтсон буриад эрээс яагаад ийм гомдом үгс сонсов? Үүнд хэн буруутай вэ? Оросууд уу, буриадууд уу? Эсвэл бид үү?.

Яг үнэндээ бол европт Монголд хайртай ганц ч европ хүн байхгүй!!! Тэр Монголд хайртай, Монгол судлаач гээд Монголд ирж байгаа барууны хэдэн түүхч, эрдэмтэд нь хэдий бидний өмнө Монголыг магтан ярьдаг ч, чухам тэд л иймэрхүү ном, өгүүлэлүүдийг бичдэг юм. Европчуудад азийн хамгийн ядуу арчаагүй, зураасан нүдтэй Монголчуудад ялагдаж байсан, тэднээс хөгжлөөрөө хоцорч байсан гэж бичих хэрэг байна гэж үү? Ёстой үгүй. Анлиар, Оросоор, Францаар, Германаар хамаагүй ээ, гол нь гадаад хэл дээр (дээрхи хэлүүд дээр бол бүр сайн) европчуудад бусад тэднийг дэмжигчдэд өөрсдийнхөө түүх, соёл, уламжлалыг хамгаалсан номоор хариу бичиж, эх орноо өмөөрөх чадалтай Монгол эрдэмтэн – түүхч алга гэж үү. Хаана байна? Еврей нарт бол байна шүү (тэд ч бас нүүдэлчид). Хэдий бүх европчууд тэднийг үзэн яддаг ч, бүгдээрээ шахуу еврейчүүдийн удирдлаган дор ажилладагийн нууц юунд байна вэ? Хэтэрхий хэцүү асуулт асуучих шиг боллоо. Эрхэм түүхч эрдэмтэд энэ талаар тунгаана биз. Нүүдэлчид бол аймшигтай зэрлэгүүд гэдэг энэ ойлголт зөвхөн өрнийхөнд ч бус, мөн дорныхонд ч хамаатай ойлголт. Үүнийг жишээ аваад, баримтаар нотлоход их амархан.

Хятадын У–ди хуандигийн зөвлөхийн тэмдэглэлд (М.Э.Ө. II зуун) эртний Хүннү нарын тухай ийн өгүүлжээ: “Хойд нутагт ногоон нүдтэй, хүн төрхтэй, араатан зүрхтэй зэрлэг нүүдэлчид нүүдэллэн амьдарна. Тэдний нутаг үржил шимгүй, хүмүүс нь тогтвор суурьшилгүй, балмад дээрмээр амь зууна, их хуанди Цинь улсыг энэ энэ зэрлэгүүдтэй нэгтгэх хэрэг юун. Харин Цинь улсыг тэднээс тусгаарлан хойд нутгаар их хэрэм босговол зохино”. Та “ойлгомжтой, энэ бол Хятад. Тэд ингэж бичсэнд гайхах хэрэггүй” гэх байх л даа. Гэхдээ тийм биш юм. Тэгээд ч ихэнх хятад хүн Монголын талаар нэрнээс цааш мэддэггүй. Гол учир нь Монголчууд бидний өөрсдийн байгуулсан энэ нүүдлийн аж ахуй, энэ ахуйдаа зохицон амьдрах нүүдэлчдийн сэтгэхүй, ухаан, Монгол хэл, Монгол соёл өрнөдөд ч, дорнодод ч байдаггүйд л байгаа юм. Өрнөд ийм ахуй оршиж болох талаар огтхон ч таамаглаагүй. Тэднийхээр бол хэрэв ийм ахуй байдаг юм бол энэ улс биш зөвхөн хүй нэгдлийн овог аймгууд л байх ёстой. Энэ нь тэдний логик гаргалгаагаар батлагддаг. Иймд тэдэнд юу ч гэж тайлбарласан тэд биднийг хэзээ ч ойлгохгүй, хэзээ ч!!!. Юун тэр их Монгол улс, өнгөрсөн баларсан муухай дурсамж. Тэгээд бид одоо юу хийх ёстой юм? Ямар сонин асуулт вэ. Тэнэг ч гэмээр. Мэдээж өрнөдөд ч, дорнодод ч Монгол гэж ямар агуу үндэстэн бэ гэдгийг үнэн зөвөөр нь таниулж, бидний дэлхийн хөгжлийн түүхэнд оруулсан хувь нэмрийг хүлээн зөвшөөрүүлэх хэрэгтэй.

Яаж?

Хоёр мянган жилийн турш бид суурин улсуудад өөрсдийгөө, нүүдлийн соёлыг таниулах гээд бүтэлгүйтэж байсан. Бүр бүгдтэй нэгэн зэрэг дайтаж дийлээд ч байдлыг өөрчилж чадаагүй, харин улам ч олон муу цол аваад үлдсэн. Европт Европын хамгийн муу дутагдал бүхнийгээ Монголчуудтай холбон тайлбарлаад эхэлчихэж. Жишээ нь: 13 дугаар зуунд орос орон яагаад хөгжөөгүй вэ? Оросын түүхчдийнхээр бол Монголчууд ирээд л байсан бүхнийг нь шатаагаад устгасан юм байх. Миний л мэдэхээр Оросын түүх Монголчуудыг ирснээс хойш эхэлдэг. Түүнээс өмнө Орос үндэстэн, Орос улс гэж байгаагүй. Харин ч хэдэн тархай, бутархай славъян үндэстнийг нь нэгтгэж Орос улсын, Орос үндэстний эхлэлийг бид л тавьсан бус уу? Яагаад тэд тухайн үед славъянчуудыг олноор нь устгаж байсан швед, германчуудын талаар бичихгүй байна вэ? Тэгэхэд Герман дээрэмчдээс хэн Орос орныг хамгаалсан билээ? Үүн дээр дэлхийн II дайны талаар нэмэх ч хэрэггүй. Би Оросуудын “Германыг уучилж болно” гэж хэлэхийг сонссон юм байна. Хачирхалтай юм шүү. Цагаан арьстан цагаан арьстнаа л гэдэг. Одоо ч арьсны үзэл хаана ч байсаар байгаа!

Дүгнэлтийн оршил

Дүгнэлт бичихийн өмнө би яагаад европын байр суурийг голлож авч үзэв гэдэг талаар товч тайлбар бичье. Европчууд бол өөрсдийгөө дэлхийн хамгийн ухаантайд тооцдог, дэлхийн хамгийн ихэмсэг хүмүүс юм. Хэрэв тэдний дэлхий дээр хийсэн бүтээснийг нь тооцвол тэд бол яах аргагүй бүх зүйл дээр анхдагчид, дэлхийн тэргүүлэгчид билээ. Өнөөдөр тэд дэлхий дээр хамгийн хангалуун чинээлэг амьдарч буй улсууд төдийгүй чухам тэд л дэлхийн хөгжлийн түвшин, аливаа хэм хэмжээг тодорхойлж буй улсууд юм. Эртний Грек, Ромоос эхтэй баруун европын соёл иргэншил өнөөдөр үндсэндээ дэлхий дээр байж болох хамгийн төгс, цорын ганц соёл иргэншил болон үлджээ. Энэ тогтолцоог сөрөн зогсох өөр ямар ч тогтолцоо одоогоор дэлхийд байхгүй байна. Монгол улс энэ тогтолцоонд хэдийн орсон. Өнөөдөр бидний судалж буй бүхий л шинжлэх ухааны салбарууд, манай академик боловсролын тогтолцоо, эмнэлэг – эрүүл мэнд, хууль эрх зүйн тогтолцоо, одоогийн хэрэглэж буй он тоолол, бичиг үсэг, мөрдөж буй хэв хэмжээ (стандарт), үзэж буй зурагт, сонсож буй радио, харилцаж буй үүрэн холбоо, интернет, компьютер, цаашилбал Америк, Австрали гээд хүчирхэг гүрнүүд хүртэл бүгдээрээ европоос гаралтайг сануулъя. Иймд европт өнөөгийн дэлхий, ертөнцийг зөвхөн европчууд бүтээсэн гэж ярилцдагтай маргах хэрэггүй. Ер нь европт хүлээн зөвшөөрөгдсөн гэдэг, дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн гэдэгтэй үндсэндээ адил ойголтууд байдаг. Харин Ази тив, Хятад, Солонгос зэрэг нь бүс нутгийн чанартайгаар европчуудад ойлгогддог юм. (Ази, Европын хооронд соёл иргэншлийн өрсөлдөөн улам ширүүссээр байгаа – энэ талаар тусдаа өгүүлэх болно).

PS: Kапитализм ч бай коммунизм ч бай бүгд европчуудын оюуны өмч!.

Бидний хамгийн том алдаа

Өөрийгөө хамгаална гэдэг амьтан бүрт байдаг онцгой чанарыг хойш нь тавиад, өөрсдийгөө нэг сайн харъя. Бид чинь амьтнаас ялгарсан, оюун ухаант хүмүүн бус уу. Яг одоо толгойд 2 асуулт сөргөлдөнө:

1. Заримдаа бүр Монгол хүн гэдгээсээ ичих болтлоо бусдаар яагаад ингэж хатуу шүүмжлүүлэх болов? (Уг нь Монгол сайхан л орон юмсан. )

2. Ер нь тэд биднийг шүүмжлэх хэн юм? (Тэгээд шүүмжилж бичлээ гээд яадаг юм. Жингэр нохой хуцаж л байдаг, жингийн цуваа явж л байдаг. Бидэнд тэдний үг огт хамаа байхгүй)

За байз эдгээр асуултад хариулахад туслах нэгэн ишлэл уншиж байсан юм байна шүү: “Хэрэв чамайг хэн ч сонсохгүй, харахгүй, чамайг муулан дээгүүр чинь өнгөрдөг бол чи өөрийгөө үхсэнд тооцож болно” Тийм ээ, яг тохирсон хариу байна. Гэтэл Монголчууд бид үхээгүй, Монгол орон байсаар байгаа, байх ч болно. Монгол гэж орон байгаа л юм чинь түүний талаар хэн нэгэн ярьж, бичих нь гарцаагүй. Харин сайнаар уу, муугаар уу гэдэг нь л асуулт байна. Тэгэхээр шүүмжлэлийг тоохгүй явж болохгүй нь ээ. Хэрэв эс хайхарбал бид үхсэнтэй, Монгол улс гэж байхгүйтэй адил бус уу? Бүгд л бидний талаар юу дуртайгаа ярьсаар, бидний дээгүүр алхах болно. Үхсэн хүн ямар үг хэлэх биш. Тэгэхээр эхний хамгийн хэцүү асуултанд л хариулах үлдлээ – энэ бол ЯАГААД?.

“Галгүй утаа гэж байдаггүй юм”

Хэрэв дээр бичсэнийг эрүүл ухаанаар эрэгцүүлбэл европчуудын түмэн зөв. Аливааг бодитоор үнэлэн хүлээн авах – энэ бол европ сэтгэхүй. Та эргэн тойрноо сайн хараарай. Өнөөгийн Монгол хүнийг, Монгол эр хүнийг. Ямар байна даа?

“Хиртэй, өмхий үнэртэй, архичин, залхуу, хийсэн зүйл юу ч байхгүй, мөртлөө өөрийгөө магтан ярих дуртай, дандаа юмыг хойш тавьдаг, худал хэлдэг, гуйлгачин, хулгайч, хэлсэндээ хүрдэггүй, цаг барьдаггүй, харамч, хуучинсаг, хардамхай, матаач, атаархуу, гэнэн, итгэмтгий, тооцоогүй, мартамхай, бусдыг доромжлох дуртай, бусдын үгийг сонсч сураагүй, тэвчээргүй, туйлбаргүй, шүүмжлэлд эмзэг ханддаг (тэд бүр 100 хувь шүүмжлэлийн эсрэг шууд л би буруугүй гээд өөрийгөө өмөөрдөг юм билээ), онгироо, нарийн мэдлэггүй, зөвхөн өнгөц мэдлэгээрээ бусдыг болон өөрийгөө аргацааж явдаг, ирээдүйд итгэх итгэл султай…“ Ямар олон юм бэ? Харамсалтай байна. Бидний Монголчуудын ихэнхи нь яг ийм зан чанаруудтай. Тун ч эмгэнэлтэй байгаа биз. Энэ бол нүүдэлчин Монголчууд бидний эртнээс өвлөж ирсэн хамгийн муу талууд. Гадныхан Монгол хүнийг, Монгол аж ахуйг, яг бодит байдлаар нь дүрслэн бичсэн. Үүнд тэдний буруу байхгүй. Тэд сая та юуг харсан, яг түүнийг чинь л харж байгаа. Бүр хамгийн түрүүнд. Бидэнд эдгээр дутагдлуудаа бусдаас нуух арга одоо байхгүй юм. Энэ бол хэний ч нүдэнд хэтэрхий илэрхий зүйл. УБ хотын гудамжинд ядуурал, архи нь үнэртэж, малчин айлын гэрээс гуйланчлал, арчаагүй заваан байдал нь мэдрэгдэж, зурагт, сонингуудаас нь матаас, доромжлол хүлээгдсэн, орчуулагч бүсгүй нь бүтэн цагаар хүлээлгэдэг бол танд энэ орон ямар сэтгэгдэл төрүүлэх вэ? Хэрэв Монгол улс, Монгол хүн энэ бүх дутагдлаа хурдан устгахгүй бол цаашид ч ертөнцийн хамгийн хэрэггүй булан, хамгийн зэрлэг хүмүүс хэвээрээ л үлдэх болно. Ядаж цагийг ягштал барьдаг, туйлын цэвэрч, хөдөлмөрч бас үндсэрхэг Европ хүмүүст биднийг ойлгоход олон жил шаардагдах болно. Өнөөгийн олон улсын байдал, мэдээллийн эрин зуун Монголчууд биднээс энэ цаг хугацааг аль болох хурднаар багасгахыг шаардаж байна, яагаад гэвэл ингэх боломж бидэнд бий.

Тэр Монголчууд чинь дэлхийн хамгийн том гүрнийг байгуулсан, эртний түүхт орон мөн биз дээ? Хэрэв ийм л арчаагүй, дорой юм бол яаж тэр их гүрнийг байгуулдаг байнаа? Бас л сонин асуулт – нэгэн танил Монголд ирж байсан польш залуу надад иймэрхүү асуулт тавьж билээ. Би тухайн үедээ Монголоо магтаад л өнгөрсөн. Харин дараа нь нээрээ яаж гэж бодсон юм даа. Миний бодлоор хэрвээ бүх Монгол хүн ийм сэтгэхүйтэй, арчаагүй юм бол дэлхийтэй дайтна, ялна гэдэг бүтэшгүй зүйл. Тэгээд өнөөгийн Монголчуудыг эртний Монголчуудтай нь, зан соёлын хувьд харьцуулах гэж оролдлоо. Бидний энэ хоцрогдлын, оюуны хоосролын шалтгаан юунд юм бол оо? Тэр их гүрний бардам үр сад одоо согтоод гадныханд Чингэс гээд л агсам тавьдаг болоо шив дээ (ингэж байхыг хэд хэдэн удаа харсан). Бас л харамсалтай. Удтал бодож эргэцүүлсний эцэст өнөөгийн Монголчуудын сэтгэхүй, оюуны доройтлын учрыг тайлбарлах 5 үндсэн шалтгааныг олов:

1.Монголчуудын энэ дорой байдал бүр анхнаасаа л нүүдлийн аж ахуйтай нь хамт байсаар ирсэн ба иймдээ ч Монголчуудад гадныханд үзүүлэх түүхийн үнэт дурсгал нэн ховор юм. Монголчууд хэзээ ч өөртөө баялаг бүтээж байгаагүй бөгөөд үргэлж бусдыг дээрэмдэн амьдарч ирсэн. Тэдний хувьд хоол хүнсний асуудал хамгийн тэргүүнд тавигдах бөгөөд тэр нь шийдэгдвэл бусад руу халдан довтлох нь магадлал багатай. Энэ тайлбар бол Монголчуудын талаархи гадаад эрдэмтдийн тайлбартай нийцэж байгаа. Дэлхий даяар Монголчуудын талаархи хамгийн түгээмэл ойлголт. Энэ талаар дээр тодорхой өгүүлсэн гэж үзэв.

2.Байгаль – цаг уур, газар зүйн тааламжгүй нөлөөлөл. Монгол – Түрэг үндэстнүүд нь эрт цагаас Монгол нутгийн байгаль – цаг уурын тааламжгүй нөхцөлтэй тэмцэн оршсоор ирсэн ба ийм хатуу ширүүн цаг агаарт зохицон амьдрах хамгийн энгийн арга нь зогсолтгүй хөдөлмөрлөх юм. Үнэхээр Монгол нутгийн малчин айлуудад хэд хоног амьдрахад тэдний ямар их хөдөлмөрч хүмүүс болохыг харж болно.

- Жилийн дөрвөн улиралд зохицуулж үргэлж нүүн амьдардаг. Мөн өмнө зүгээс ирэх байнгын заналхийлэл нь Монголчуудад томоохон хот суурин барих шаардлага, нөхцөл ер олгоогүй.

- Монгол орны бэлчээрийн даац улирлаас хамааралтай учир баруун шиг фермерийн МААхуй хөгжүүлэх боломж байгаагүй.

- Мөн ердөө ганц эртний дайсагнасан улстай хиллэдэг байсан нь худалдаа хөгжихөд муугаар нөлөөлсөн (Орос болон арабын улс орнууд нь хэтэрхий хол зайтай оршиж байсан.). Энэхүү суурин улсын худалдааны тал дээрхи давамгай (монополь) байдлыг устгахад хүч хэрэглэхээс өөр арга бидэнд байгаагүй. Үүгээр Монголчуудын Хятад руу чиглэсэн түрэмгийлэлийг цайруулах бүрэн үндэстэй.

- Адам Смитийн эдийн засгийн онолоор чөлөөт эдийн засгийн хөгжилд өрсөлдөөн гол байр суурь эзэлдэг. Монгол улсын эдийн засгийн хувьд ямар ч өрсөлдөгчгүй (хоёр хөршөөсөө нэн дорой, тэдэнтэй харьцуулалтгүй нь хэнд ч ойлгомжтой) ганцаардмал байдал нь түүний эдийн засгийн, соёлын хөгжлийг бүрэн сааруулсан төдийгүй, үүгээрээ нийгмийн, иргэдийн сэтгэл зүйд шууд бус сөрөг нөлөө үзүүлдэг. Улс оронд нь ч, иргэдэд нь ч өмнөө тавих зорилго гэж үгүй болсон. “Юу хийх юм бол бүү мэд. Амьд л байвал болов” гэсэн сэтгэхүй суугдсан. Өөрөөр хэлбэл юу ч хийхгүй гэдсээ илээд зурагт үзээд хэвтэх, эсвэл худлаа ярьж мөнгө нэхэх. Энэ бол бидний үнэн – оюуны доройтол. О.Бальзак: (зорилгогүй) “хоосон тэг шиг хүмүүсийн өмнө тоо тавих хэрэгтэй”. Бид өөрсдөө тавих тоогоо сонгож чадахгүй зүдэрч байхад гадныхан аль хэдийн бидний өмнө зохих тоогоо тавьчихсан байх юм. АНУ-ын Элчин сайдын яам Монголыг япон маягаар хөгжүүлэх юм байна. Түүхээ хадгалсан хэвээрээ, өндөр хөгжинө гэсэн үг. АНУ агуу л даа. Гэхдээ л Япон Монгол хоёрын иргэншлийн зарчмын ялгааг бүрэн мэдэхгүй байгаа нь илт. Ер нь эртний соёлт тусгаар улсыг хэрхэх тухай заах тэд хэн билээ? Хэрвээ бид өөрсдөө бүх эрдэмтдээ цуглуулж байгаад тодорхойлсон зорилготой, бас аж үйлдвэртэй баян байсан бол хэн ийм үгс бидэнд хаяглах байсан бол? Энэ бас өнөөгийн Монгол орны эмгэнэл юм.

3.Дорой байдал нь Монголчуудад манжийн 225 жилийн дарлалаас үлдсэн өв. Угтаа бол бид хөдөлмөрч ард түмэн. Энэ бол миний хувьд ихээхэн боломжит хувилбар бөгөөд цаашид энэ хувилбарыг дэмжих болно. Эртний түүх, соёлын үнэт эх сурвалжуудаа манж нараар устгуулсан Монголчууд ердөө 1–2 үе өнгөрөхөд эртний хүчирхэг байдлаа, уламжлалаа, хуулиа бүрэн мартсан байж болох юм. Манж нар бидний уламжлалыг сэргээх боломж өгөөгүй. Харин эсрэгээр бидний түүхийг устгах үйл ажиллагаа явуулсан. Тэд Монголчуудын овгийг устгаснаар үндсэндээ бидэнд эртний түүхээс юу ч уламжилж ирээгүй бүгд мартагдсан. Түүхээ мэдэхгүй, хэдэн лам банди нарт өнөөгийнх шиг л сэтгэхүй сууж байсан гэдэгтэй мөрийцөхөд ч бэлэн байна. Яахав үнэхээр Буддын гүн ухааныг төгс эзэмшсэн хэсэг лам нар байсан байх л даа. Гэхдээ тэд бол бүх Монголчууд биш. (Чухам энэ үеэс л манай Монголчуудын Буддын соёлд оруулсан агуу хувь нэмэр эхэлдэг). Монгол айл бүрт малаа маллаад амьдрах ганц л зам байсан. Юун тэр Монгол орны хөгжил, яаж Балдангаас баян болж, манж амбаны итгэлийг олох вэ гэсэн бодол бидний толгойг маань хязгаарлаж байжээ.

13 – р зуунаас бидэнд Гэсэр, Жангар гэсэн хоёрхон тууль л аман хэлбэрээр үлдсэн. Гэхдээ Монголчууд дэлхийд олон олон түүхийн үнэт дурсгалыг бүтээсэн. Жишээлбэл: тэр дэлхийн гайхамшиг Таж Махал, Киргизид байдаг доголон төмрийн ордон, узбекстанын алдарт одон орон судлалын төв, Төмөр хааны бунхан, Орост байгаа Мамайн бунхан зэрэг нь бүгд Монголчуудын шууд санаачлага, оролцоотойгоор бий болсон бус уу? Мөн Монголчуудын бүтээсэн бүтээл, сайн талуудыг бичсэн олон олон баримт дэлхийн алдартай номын сангууд, архивуудад огт нээгдээгүйг, судлагдаагүйгээр одоо ч хадгалаастай байдаг бөгөөд түүнийг судлах эрдэмтэд санаачлага Монголын талаас ч, бусад улсуудын зүгээс ч алга байна. Магад энэ манай түүхчдийн анхаарлаа хандуулах шинэ чиглэл байж болно!!!

Хамгийн энгийн зүйлийг ч бид яаралтай өөрсдийн болгон баталгаажуулах ёстой. Ер нь Чингэс хааны тараасан пайзыг дэлхийн хамгийн анхны гадаад паспорт, Хубилайн Мөнгө – давсны бичгийг дэлхийн хамгийн анхны бэлэн мөнгөний Чек гээд бичихэд маргах гадаад эрдэмтэн гарна гэж үү? Яахав Монголчууд дэлхийтэй дайн хийгээд арван сая хүн алжээ, харин хэдийг аварсан болоо? Яасан, үгүй гэж үү? Биднийг ирэхээс өмнө арабууд хоорондоо шийт – суннит гээд, германчууд – оростой, мөн тэд хоорондоо (загалмайтны аян дайн гэж та сонссон л байлгүй) яаж байлаа? Байдлыг 20 жилийн тэртээ эх орноо орхин гарсан Монгол хүү л өөрчилж, энэ бүхнийг өөрсдийн нэрээр, цусаар зогсоосон бус уу? Энэ бол бидний ухаант дээдсийн бүтээсэн, бодож олж хэрэгжүүлсэн оюуны болон материаллаг (бодит) гайхамшигууд мөн билээ, одоо цагт дээдсийн сайн үйлийг алдаршуулж, алдааг нь тойрох нь бидний үүрэг. Энэ тал дээр ажиллах ёстой түүхчид маань хаана явна? Тэр цагийн талаархи түүхэн, уран зохиолууд яагаад гарахгүй байна? Бидэнд ч дэлхийтэй дайтахад амаргүй байсан нь лавтай. Тэгээд ч Монгол оронд Хар – Хорин, Алтан ордын Бату – сарай хэмээх тухайн үедээ аваргад тооцогдох үзэсгэлэнт хотууд байсан нь Монголчуудыг эрт үед өнөө шиг залхуу байгаагүйг нотлоно. Харин Монгол түүхч та л энэ тухай өөр хэн нэгнээс түрүүлж бичих ёстой.

4.Хэт цөөн хүн ам. Монголчууд хоорондоо болоод бусадтай зөв боловсон харилцах урлагт суралцаагүй. Та Монголын дэлгүүр, автобусанд суугаад л үз… эдийн засгийн хөгжил, харилцааны соёл хэт цөөн хүн амтай, том газар нутагтай орныг тойрдог бололтой.

5.Оросын нөлөө. Яагаав нөгөө социализм барьж өгнө гээд ирсэн оросуудыг хэлж байна л даа. Тэд Монголд цөлөгдсөндөө гутраад баахан архи ууна. Манайхан ч бас дууриаж уусаар. Одоо эх орон архичдаар дүүрэн. Монголчууд их онцлогтой ууна. Оросууд бол урьд орой нь яаж ч архидсан маргааш өглөө ажил дээрээ яг цагтаа л байдаг байхгүй юу. Харин Монголчууд бол тийм биш. Үүний учир Монгол эрчүүдэд алкаголь-дегидрогеназа хэмээх цусан дахь спирт (охь) задлагч фермент (шүүрэл) бараг 20 дахин бага байдгаар тайлбарлагдана. Гэхдээ архидалтаас өөр муу зүйл бидэнд оросууд заагаагүйг хэлэх хэрэгтэй ба архи ууна гэдэг хувь хүнээс өөрөөс нь л хамгийн ихээр шалтгаалдаг. Иймд оросын нөлөө тийм өндөр түвшинд байх ёсгүй юм. Дээр дурьдсан шалтгаанууд нь Монголд ийм буурай байхаас өөр аргагүй гэсэн үг огт биш юм. Хэрэв эдгээр шалтгаануудын эсрэг төлөвлөгөө боловсруулан ажиллавал бид маш хурдан хөгжиж чадах билээ. Ингээд мөн өөрийн олсон шалтгаануудтай уялдуулан, тэдгээрийг арилгах талаар, бидний зайлшгүй хийх ёстой алхмуудыг, хүнд байдлаас гарах гарцуудын тухай бичье:

1.Бид өмнөө тавьсан хөгжлийн том, тодорхой зорилготой болох хэрэгтэй. Энэ бол хөгжлийн, тодруулбал их бүтээн байгуулалтын зорилго, үүнийг сонгуульд хэрхэн ялах вэ? Яаж маргааш хоосон хонохгүй вэ гэсэнтэй адилтган ойлгож болохгүй юм. Ер нь бидний хамгийн төгс эцсийн зорилго бол дэлхийн хамгийн хүчтэй, хөгжилтэй голлох орон болох (энэ хэдий мөрөөдөл ч гэсэн, өнөөдөр үүний төлөө л бүх улс гүрэн эрмэлзэж, өрсөлдөж байгаа). Энэ зорилгоо биелүүлэхийн тулд:

Гадаад өрсөлдөөнийг бий болгох. Манай улс хөгжлөөрөө орос, хятадтай өрсөлдөж чадахгүй. Иймд ижил төстэй Казахстантай ч юм уу, Арменитай хөгжлийн дайн зарлах хэрэгтэй. Ойрын 5 жилд хөгжлөөрөө казахстаныг гүйцэнэ ч гэх юм уу. Одоо бол бид хөгжлөөрөө африктай хамт дэлхийн орнуудын сүүлд яваа (ДНБ 199 орноос Монгол 141 – р байр, харин Казахстан 55 – рт, Армени 110 -рт жагсаж байгаа).

Бидний хөгжихөд олон тооны эрдэмтэд хамгийн чухал. Тэднийг олноор нь “үйлдвэрлэх”.
Гадаадад улсын зардлаар суралцаж буй залуу эрдэмтэд, оюутнуудтай төгсөөд эх орондоо ажиллах гэрээ хугацаатай байгуулах. Тэд ихэвчлэн эргэж ирдэггүй. Тэдэнд Монголд ажиллах боломж олгох хэрэгтэй.

Дунд сургуулиудын хичээлийн хөтөлбөрт шинэчлэлт хийх. Гүнзгийрүүлсэн сургалттай ангиудын тоог, гадаад хэл судлалын цагийг нэмэгдүүлэх (бүр 1 – р ангиас нь гадаад хэл заавал судлуулах), гадаад багш нарыг урьж багшлуулах. Улс хотын олимпиадад түрүүлсэн сурагч, тэдний багш нарт олгох шагналын хэмжээг үлэмж хэмжээгээр нэмэгдүүлэх. ЕБС – ууд болон их дээд сургуулиудад онц сурлагатны тэтгэлэг олгоход багагүй мөнгө зарах. Энэ нь Монголын боловсролын тогтолцоог чанаржуулахын зэрэгцээ юу ч бүтээгээгүй атлаа бусдаас мөнгө нэхдэг Монголчуудын бүдүүлэг сэтгэлгээг устгахад ихээхэн тус болно. Хүн мэдлэгээ үнэлүүлж байна гэдэг юутай сайхан. Бидэнд мэдлэгтэй, сэтгэн ажиллаж чадах ажилчин хэрэгтэй болохоос бус, Монгол их сургуулийн чанаргүй диплом хэрэггүй. Манай сургуулиуд мэдлэг олгох чадваргүй байна. Тэтгэлэг авахын төлөө оюутнуудад ихээхэн ажиллах хэрэг гарна, тэдэнд ажиллах чадвар, тэвчээр сууна. Оюуны салбар дахь өрсөлдөөнийг шагнал, тэтгэлэгийн замаар эрчимжүүлэх нь төрөөс юм хийсэн хүнд сайхан ирээдүйг бий болгоход өгч буй бодит дэмжлэг юм. Энэ нь шинэ гэр бүл болоход өгч буй мөнгөтэй харьцуулбал ихээхэн ач холбогдолтой төдийгүй, гадаадын олимпиадад түрүүлсэн сурагч, Монгол сайн мэргэжилтнүүд нь манай улсын нэрийг дэлхийд эерэгээр таниулахад онц хэрэгтэй. Мөн сөрөг үр дагавар тун багатай.

Гадаад эрдэмтэн мэргэдийг ихээхэн хэмжээгээр урьж хамгийн их ашиг олж болох, хамгийн хэрэгтэй салбарууд дээр ажиллуулах. Тэднээс суралцах. Жишээ нь газар, тариалангийн салбарт Монголын нөхцөлд ургаж, өндөр ургац өгч чадах үр тариа боловсруулахад ганц Монгол эрдэмтэдийн чадвар сул байгаа.

Бид өрнөдөөс ч, дорнодоос ч нэгэнт алс хоцрогдсон тул тэдний хийсэн бүхийг давтан гүйцэж түрүүлэх нь боломжгүй, иймд гадны ном зохиолуудыг ихээхэн хэмжээгээр хуулах, орчуулах хэрэгтэй.

Өөрсдийн түүх соёл, уламжлалаа маш сайн тэмдэглэн бичиж үлдээх хэрэгтэй. Өрнийн соёлын нөлөөгөөр бидний улалжлалын ихээхэн хэсэг мартагдах нь гарцаагүй ба дахин сэргээх шаардлага гарахгүй гэж үзэж байна. Хэрэв тийм шаардлага бий болбол бидний судалж, бичсэн тэмдэглэл байж л байх болно. Жишээ нь: Путин хэзээ ч орос үндэсний штаны (тэнэг иваны өмд) өмсч олон улсын үйл хэрэгт явахгүй. Гэхдээ орост үндэсний хувцас нь ямар байсан, байдаг талаар бүгд л мэддэг.

2.Монголын талаархи дэлхийд байдаг таагүй ойлголтуудыг устгах нь бидний бас нэгэн том зорилго. Үүнд ихээхэн цаг хүч, мөнгө зарцуулах хэрэгтэй. Монголчууд өөрсдийгөө өмөөрч Монгол хэл дээр юу бичдэг билээ, түүнийгээ яг тэр хэвээр нь англи, орос хэл гээд гадаад хэлүүд рүү орчуулаад л ном, интернет бүх л боломжит мэдээллийн сувгуудаар гадагш нь зогсолтгүй цацах хэрэгтэй. Монгол судлаач гадаад эрдмтдийг үүнд хамгийн ихээр ашиглах ёстой. Тэд бидний хамаагүй сайн орчуулагчид төдийгүй, гадаад хэл дээр гарч буй Монгол номын зохиогчид нь байх ёстой.

3.Юуны түрүүнд тэр өвөр монгол, халимаг, буриад, тува, алтай мэтийн ойрын Монголчуудыг өөртөө татах. Тэднийг Монголд суурьшуулан хот ч барьж болно. Үүн дээр бас яаравчлах хэрэгтэй. Үгүй бол тэд маань хүссэн,хүсээгүй бусдын хэлснээр явсаар биднийг мартаж эхэлсэн, бид оройтох болно. Одоо бол тэднийг буцаан, ядаж сэтгэл зүйн хувьд Монгол хэвээр үлдээх сүүлчийн боломжит жилүүд явж байна. Эдгээр хагас эрхтэй бүгд найрамдах улсуудад Монголын соёлыг ихэд сайнаар сурталчилах, тэдгээр улсуудаас Монголд оюутнуудыг олон тоогоор нь суралцуулах, Монгол хэл тэдэнд заах, монголтой холбогдолтой соёлын томоохон өргөө, сүм дуган, мэдээл солилцох төвүүдийг барих хэрэгтэй. Жилд эдгээр “улсуудаас” ирэх жуулчдын тоог өсгөх нь чухал. Үүний өмнө эхлээд тэдэнд үзүүлэх харуулах зүйлсээ бид өөрсдөө бүтээн босгох хэрэгтэй. Өнөөдөр Монголын зүгээс “гадаадын” монголчууддаа зориулж юу ч хийгээгүй. Халимаг, буриадууд нь Монгол хэлээ мартсан байна. Энэ бол бидний үргэлж сэтгэлдээ анхаарах асуудал бөгөөд, тэдний талаар мартах эрх Монголчууд бидэнд байх ёсгүй. Чухам эдгээр “гадаадын” Монголчууд л Монголыг үнэн сэтгэлээсээ хайрлаж чадах, хайрладаг цорын ганц гадаадууд билээ.

4.Хүн амын эрчимтэй өсөлт ба европжсон Монголчууд. Хүн амын бага хэмжээтэй холбоотойгоор, Монголын өнөөгийн дотоодын зах зээл тун жаахан. Бид хүн амаа хоёр аргаар өсгөж болох юм.

Нэгдэхийг нь тайлбарлах хэрэггүй. Энэ бол биологи. Жишээ нь Та лав 3 хүүтэй байлгүй.

Хоёр дахь арга нь гадаадын иргэдийг Монголын харъяат болгох. Гэхдээ үүнийг маш нарийн төрийн бодлоготой хийх хэрэгтэй. Мэдээж юуны түрүүнд хэн бидэнд хэрэгтэй билээ гэдгээ бодох, мөн давхар харъяаллын асуудал Монголд байж болохгүйг санах хэрэгтэй. Би хувьдаа Хятад, Япон, Вьетнам, Солонгос, Энэтхэг, Араб мэтийн орнуудын хүмүүс бие бялдрын хувьд ч, генетикийн хувьд ч, оюуны чадавхийн хувьд ч Монголчуудаас илүү гарч чадахгүй гэж үздэг. Тэд бол цус нь холилдоод бусадтай холилдохын хүслэн болсон хүмүүс. Үүнийгээ нотлох гээд жаахан оролдъё: Хятад, Япон, Вьетнам, Солонгос бүгд яг нэг хэвийн өндөртэй, биеийн хүч муутай, жижигхэн, майга улсууд, Энэтхэг, Арабууд яг давтсан юм шиг шүд, нүүрний хэлбэр, төрөлхийн генетикийн гажгийн давтамж (энэ тоо тэдний хувьд дэлхийн хамгийн өндөр хувьтай), нэгэн хэлбэрийн амьдралтай гээд тус бүрдээ хоорондоо тун төстэй улсууд. Бас өөр нэг түгээмэл шинж нь эд нар бүгд маш олон тооны хүмүүс. Хятад, энэтхэг, арабууд бол тэрбумаар, бусад нь хэдэн арав, зуун саяар тоологдоно. Олон жилийн тусгаарлагдмал байдал, замбараагүй олон эхнэр, тэдгээрийн хүүхдүүд нь эдгээр үндэстнүүдийг яг нэгэн хэвийн болгосон. Хэрэв Монголчуудыг улам л төгс, төгөлдөр болгохыг хүсвэл ийм олон генетикийн гажигтангуудтай холбохгүй байх нь зүй. Яахав тэдэнд дунд төгс, ухаантнууд бий л дээ. Гэхдээ Монголчууд ийм олон байсан бол бүр ч олон ухаантан байх байсан гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Мөн эдгээр үндэстнүүд нь үргэлж өөрсдийн соёлыг бусдын дээр тавьж, бусдын оршин тогтнолыг үгүйсгэдэг хачин улс. Жишээ нь Араб аав, Монгол ээж байлаа гэж бодъё: хүүхэд нь мэдээж мусульман, мөн ээж нь ч бас. Ямар ч сонголт үгүй. Хятад, Япон бол мөн л адилхан. Тэд үргэлж л дотор газар руугаа гэдэг. Жишээг нь Монголд амьдарч буй хятадын эрлийзүүд хэлээд өгнө. Африкаас бол бүр ч дор юм болох биз. (Тэр ДОХ). Ийм хүмүүсээс Монголын ирээдүйг хүлээх хэрэггүй. Эдгээр орнуудаас иргэн, цагаач хэнийг ч бай авахгүй байх нь зөв. Ганц үлдсэн хувилбар нь европчууд юм. Тэдэнд өндөр нуруу, гоолиг бие, цэнхэр том нүд, генетикийн хувьд цус холилдсон байдал гээд биднээс илүү зүйл олон бий. Европчуудыг Монголд суурьшуулж, тэдэнтэй холилдох нь бидэнд бусад хэнээс ч ихээхэн давуу талуудыг олгоно (бүр европчуудаас өөрсдөөс нь ч). Европжсон Монголчуудад газар нутгийн байрлал европоос хол тэдэнд уусна гэж айх хэрэггүй, генетикийн хувьд энэ нь маш сайн цус сэлгэлт, гадаадаас шинэ санаа, шийдэл, технологи нэвтэрнэ, европчуудтай харилцах харилцаа улам ойр болно (цагаан хүн цагаан хүндээ хайртай гэсэн зарчим далдуур үйлчилсээр байгаа), дотоодын зах зээл өснө, улам л сайхан төрх бий болно (эрлийз хүмүүс ихэвчлэн царайлаг байдаг), эцэст нь энэ бол хятадаас ирэх ээлжит довтолгооноос хамгаалах хамгаалалт болж магад. Нэгэн өдөр хятадын ерөнхий сайд Монгол бол түвдийн адил хятадын салшгүй нэгэн хэсэг хэмээн зарлалаа гэж бодъё, харин тэр Монголчууд нь аль хэдийн хагас европ болсон байв. Дэлхий дахин ази, европ хүмүүсийн ялгааг гадарлана, харин түвд хятадыг бол сайн мэдэхгүй. Хятадын хувьд хагас европ хүмүүсийг манайх гэж хэлэхэд хэцүү л байх болно. Нэг л бүтэшгүй мэт авч энэ санаа 200 жилийн дараа бодит болж болно. (угтаа бол эртний тэр Хүннүгээс эхлээд Х зуун хүртэлх бүх л Монголчууд европ төрхтэй байсан ба тэд Хятадаас эхнэр авсаар өнөөгийн Монголжуу төрх үүссэн. Үүнийг Хүннүгийн үеийн археологийн олдворууд нотолдог бөгөөд тэдгээрээс ганц ч өнөөгийн Монголжуу хүний гавал олдоогүй нь үүний гол баталгаа болдог).

5.Согтууруулах ундаа Монголчуудад тун муугаар нөлөөлсөн. Иймд түүнд хамгийн өндөр татвар тогтоо л доо. Хамгийн хямд архи нь 10000 төгрөг. Ямар байна. Харин пиво, вино мэтийн арай бага согтууруулах үйлчилгээтэй ундаанууд нь илүү хямд байвал согтуурал багасгана гэж найдаж байна.

Дүгнэлт:

1.Монгол улс өрнө ч биш, дорно ч биш.

2.Бидний нүүдлийн аж ахуй нь өнөөдөр мөнхөд оршин тогтноход хэцүү болсон ба бидний хөгжлийг сааруулж буй гол хүчин зүйл болоод байна.

3.Монгол орон дэлхийн хамгийн хоцрогдсон орнуудын нэг.

4.Монголчууд бид нүүдлийн соёлоос суурин иргэншил рүү аль болох хурдан шилжих хэрэгтэй.

5.Бидэнд Путин шиг бүтээлч удирдагч алга байна.

Монголчууд бид суурин улсуудын дунд оршсоор ирсэн (оршсоор байгаа) нүүдэлчин ард түмэн. Цөөн тооны Монголчууд өмнөд их хөрш Хятадын дайралтыг тэсч, тэдэнд уусалгүй үлдсэн нь нүүдлийн аж ахуйтай маань салшгүй холбоотой билээ. Товчоор гагц нүүдлийн соёл иргэншил маань л биднийг саяхныг хүртэл хоёр мянга илүү жилийн турш суурин улсуудын элдэв довтолгооноос аварсаар ирсэн. Харин цаашид аварч чадах болов уу? Юуны өмнө үгүй, чадахгүй. Урьд бид (16-р зууныг хүртэл) бүхнээс хурдан, хамгийн боловсронгуй армитай байлаа. Тэр цагт бүхнийг зэвсгийн хурд, удирдагчийн ухаан хоёр шийдэж байв. Одоо ч тийм. Гэхдээ хамгийн хурдан нь бид биш, бидний эртний дайснууд болоод, хамгийн ухаантай нь нэг удирдагч биш нэлээд хэдэн эрдэмтэд болоод удаж байна. Эрт цагт Цинь улс бусад жижиг улсыг эзлэн Хятадыг анх удаа нэгтгэсэн, хариуд нь умарын нүүдэлчид эвлэлдэн Хүннү гүрэн үүссэн. Одоо хятад улс цөмийн пуужинтай, урьд өмнө хэзээ ч байгаагүй хэмжээндээ хүрч томорсон нэгдмэл улс болсон. Үүнд барих бидний хариу?!!!.

Төгсгөлийн үг

Монголын түүхийг их гүрнүүд өөрсдийн эрх ашигт нийцүүлэн бичиж, Монголчуудын дуу хоолой хэнд ч сонсогдохоо больсон байна. Өөрсдийн хэлснээ хэрэгжүүлдэг, амласнаа биелүүлдэг эртний уламжлалаа гээсэн болохоор, бодсоноо тэмдэглэж, бүтээснээ хадгалж үлдээгээгүй болохоор цаг хугацааны эцэст Монголчууд хоосон хоцорсон. Энэ хоосон орон зай өнөөдөр бидний өмнө байна. Түүнийг хэзээ, юугаар, яаж дүүргэх вэ гэдэг сонголт биднээс шалтгаална. XV зуунд Оросууд европыг сонгоод алдаагүй. Харин бид нүүдэлчид хэвээрээ л байгаа.

Нийтлэлийг бичсэн Бодука.