Толгойтын Зуүн салаанд амьдарч байсан Алтангэрэл гэгч залуу нэг найзаасаа дөнгөж нүдээ нээж буй овчарканы гөлог худалдан авч “Космос” хэмээх нэр өгч тэжээжээ. Гэвч нөгөө гөлөг нь нас бис гүйцмэгцээ царайлаг эхнэрт нь дурлачихаж. Энэ нь юугаар нотлогдсон бэ гэвэл Космос нохой Алтангэрэлийт огт тоохгүй хирнээ эхнэр Туяацэцэгийг нь харуутаа эрхтэнэ.э босгоод. суулээ модойлгоод дороо хавчигнан учиргуй ихээр гасалж гиншдэг болж. Үүнийг Алтангэрэл анзаарсаи тул эхнэрээ битүүхэн харамлаж Космосыг байнга уяатай байлгадаг болжээ. Космос ч Алтангэрэлийг хоол огоход огт тоохгуй. Харин Туяацэцэгийг хоол аваачиж өгөхөд өөдөөс нь гасалж цовхчоод суйд болох жишээтэй. Ялангуяа зуны цагт Туяацэцэгийг нүцгэн гуяа ил гаргаж явах үед Космос аймаар муухай гиншиж байснаа дур тавьчихдаг байж.
Сүүлдээ Туяацэцэг үүнпйг гадарлаж мэдээд нөхортөо хандаж “Энэ нохой чинь эм амьтан хүсээд байдаг бололтой. Чи эм нохой авч тэжээвэл яасан ю.м бэ. Эсвэл Космосыг ороо нь орсон уед гадуур сул тавьж бай” гэж сануулсан байна. Хариуд нь Алтангэрэл “Космосыг сул тавьж ёстой болохгүй. Яагаад гэвэл эмэгтэй хүн сонирхдог шал тэнэг нохой байгаа юм. Аягүй бол гадуур явж байгаад айлын охид бүсгүйчүүдийг хүчиндээд манийгаа хэрэгт хийж мэднэ. Харин нэг охин нохой авч тэжээдэг юм билүү” хэмээжээ. Төдөлгүй Алтангэрэл хашаандаа нэг жингэр авчирч Космостой хавьтуулах гэж оролдсон боловч цаадах нь тоож авч хэлэлцсэш үй. Урьдын адил эхнэрийг нь “сонирхсон” хэвээр байсан бөгөөд Алтангэрэл бүр аргаа барахдаа “Энэ похой чинь зөвхөн Туяацэцэгт дурласан хэрэг үү, эсвэл срөөсөо эмэгтэй хүн шохоорхдог юмуу. Урьд насандаа хүн байсан золиг байх ыь” гэж хүртэл боджээ. Тэгээд түүнийг сорьж үзэхээр шийдэж эхнэрийихээ найз бүсгүй Оюунтуяаг нэг өдөр гэртээ дуудаж авчраад “Манай нохой эмэгтэй хүнд хайртай болчихоод байгаа юм. Чи манай нохойд хоол аваачаад өг дөө. Тэгээд яах нь вэ харъя” хэмээжээ. Оюунтуяа бүсгүй ч сониуч зандаа хөтлөгдөөд доо! уураа нүцгэн шаллан шахуу явж очоод Космост хоол өгсон байна. Гэвч Космос түүнийг огт тоосонгүй. Алтангэрэл бүр гайхшаа бараад эхнэртээ хандаж “Алив чи яваад оч доо” гэхэд цаадах нь ч зөвшөөрөөд нохой руугаа явж очжээ. Тэгтэл Космос Туяацэцэгийг харуутаа дороо хавчигнан гаслаад сүйд болсон байгаа юм. Үүнийг хараад Алтангэрэл “Ямар муу ёрын нохой вэ. Үүнийг хашаандаа сул тавьж болохгүй юм байна. Хэрвээ сул тавибал эхнэрийг маань “хүчиндэж” мэдэх нь. Туяацэцэг чи мэдээтэй л байгаарай. Цаад нохой чинь чамд дурлачихсан байна шүү” гэж сануулжээ. Энэ нагаас хойш Алтангэрэл эхнэрээ Космосоос байнга харамладаг болсон бөгөөд архн ууж согтсон үедээ мань хоёрыг бүр хардах шинжтэй болж ирсэн байна. Хариуд нь Туяацэцэг “Чи намайг очиж очиж адгуус амьтантай хардаад байхдаа яадаг юм бэ. Яршиг энэ муу ёрын нохойгоо төөрүүл. Би тайван амьдармаар байна” гэж хүртэл хэлдэг болж.
Тиймээс Алтангэрэл нэг өдөр Космосыг Яармагт амьдардаг нэг хүнд өгч санаа нь амарчээ. Гэхдээ л согтох болгондоо Туяацэцэгээс хэрүүл өддөг болсон бөгөод “Чи муу нохойн явдалтай хүүхэн. Урьд насандаа
жингэр байсан байх. Би чинь хүнтэй биш нохойтой суусан хүн шүү дээ. Чи Космосын гөлөгнүүдийг хэзээ гаргах гэж байна. Хөгшиндөө ганп эр гөлөг өгөхийг бодоорой” гэх зэргээр доромжилдог болж. Заримдаа түүнтэй согтуугаар хурьцал үйлдэх үедээ “Хөв хөв” гэж хуцаж байснаа араас нь мордож яг л нохой шиг гасалж байгаад дур тавьдаг болжээ. Үүнд Туяацэцэг ихэд уурладаг байсан бөгөөд “Чи намайг нохой гэж боддог. Би нохой биш хүн. Ерөөсөө чамаас сална” гэж айлгах жишээтэй. Мань хоёр иймэрхүү байдалтай ганц хоёр сарыг өнгөрөөж байтал нэг өдөр Космос гэрээ олоод хүрээд ирсэн байна. Тухайн үед Алтангэрэл ажилдаа явчихсан, Туяацэцэг гэртээ ганцаараа байсан бөгоод Космос Туяацэцэгийг харуутаа дал мөрөн дээрээс нь шууд зууж аваад дөрвөн хөллүүлчихэж. Тэгээд өмднийх пь гаднаас гангайтал боссон бэлэг эрхтнээ зүтгүүлсэн байгаа юм. Туяацэцэг түүнээе салахын түүс болж урт хатуу эрхтнийг нь хоёр хөлийнхөө хооронд хавчиж байгаад гараараа илж таалан байж дур тавиулжээ. Космос дур тавьсныхаа дараа санаа нь амрав уу гэлтэй шууд л давхиад явчихсан байгаа юм.
Гэвч энэ явдлыг Туяацэнэг нөхөртөө хэлсэнгүй. Бас л хэрүүл хараал болно. нохойтой явалдсан энэ тэр гэж доромжилно гэж бодоод тас нуухаар шийджээ. Гэхдээ л Космосыг энэ тэнүүгээр сул давхиж яваа, дураа хүрсэн уедээ дахиад ирнэ гэж битүүхэн айж хулганасаар байсан бөгөөд энэ тухай найз бүсгүй Оюунтуяадаа хэлтэл цаадах нь харин ч бүр өлгөж аваад “‘Нохойны эрхтэн аймаар том байдаг гэсэн. Намайг хойно сурч байхад нохойтой явалддаг нэг орос авгай байж билээ. Манай ангийн хөвгүүд түүнийг нохойтой явалдаж байхыг олон удаа харсан гэж ярьдаг байлаа.
Ер нь хоёулаа Космостой ойр дотно болвол яасан юм бэ” гэж балайрсан байгаа юм. Огоунтуяа нөхөр сүүдэр байхгүй нилээд завхай хүүхэн тул энэ мэтийн явдлаас өчүүхэн ч зүрхшээлгүй, харин ч бур гаж дон нь хөдөлсөн бололтой. Хамгийн хачирхалтай нь түүний яриаг сонссон Туяацэцэгт ч хачин мэдрэмж төрөөд иржээ. Гэсэн хэдий ч тэр “Чи юу ярина вэ. Нохойтой хавьтах хэрэг үү. Бн л лав чадахгүй” гэхэд Оюунтуяа “Тэгвэл би чадна. Космосыг дахиал ирвэл чи надад хэлээрэй. Бн гэртээ аваачиж тэжээнэ. Хойно байхдаа би харуудын хэрэглэлийг голдог байсан хүүхэн шүү” гэх зэргээр эрээ цээрээ алджээ. Тэгтэл мань хоёрыг ийнхүү балайрч байтал Космос давхиад ирсэн байна. Туяацэцэг түунийг харуутаа гэртээ гүйж ороод гадаа байсан Оюунтуяад хандаж ‘Чи наад нохойгоо яг одоо барьж аваад гэртээ аваач. Алтангэрэл мэдэх юм бол хачин юм болно. Аягүй бол Космосыг буудаж алах байлгуй. Бушуухан аваад яв” гэж хашгирчээ. Тиймээс Оюунтуяа Космосыг барьж авмагцаа урчихаж магадгүй гэж сэрэмжлээд ам хамрыг нь ноосон цамцаараа ороож баглаад, Туяацэцзгээс шидмэс гуйж хүзуүгээр нь оосорлоод гэр лүутзэ авч явсан байна. Тэгээд тэр хэд хоногийн дараа Туяацэцэг дээр гүйж ирээд “Космос янзын сурамгай болчихсон. Ямар гоё гээч. Чи урчихна гэж айсны хэрэггуй.
Цаадах чинь гоё гинжтэй, бас гоё хошуувчтай болсон. Хоёулаа манайд очъё” гэхэд Туяацэцэг “Чи ямар аймаар юм бэ. Би чамайг ийм муухай эрээ цээрээ алдсан гэж ёстой бодсонгүй. Дахиж надад тэр нохойны талаар битгий дурсаарай” гэжээ. Энэ явдлаас хойш Туяацэцэг нэг л хачин болчихсон бөгөөд заримдаа сониуч зандаа хөтлөгдөөд Оюунтуяагийнд очиж Космосыг хармаар санагддаг болсон байна. Тэгээд нэг л өдөр тэднийд яваад очжээ. Мухрын өрөөнд уяатай байсан Космос Туяацэцэгийг харуутаа гиншин гаслаад сүйд болсон бөгөөд Оюунтуяа хэзээнээс гаршсан янзтай Космосын дор ороод дөрвөн хөллөхөд цаадах нь сурамгай нь аргагүй долоож тачаадаад суйд болжээ. Гэвч Туяацэцэг мань хоёрын бусармаг явдлыг харж чадалгүй бушуухан гарч одсон байна. Гэсэн хэдий ч маргааш нь дахиад л Космос дээр очмоор санагдаад болж өгсөнгүй. Бр нь түүний цээжний мухарт нэг юм үлдчихэж.
Аливаа хүний гаж араншин өчүүхэн юмнаас үүддэг бөгөөд бага байхдаа гахайг алхаар цохиж алж байхыг харсан нэг хөвгүүн том болоод бүсгүйчуүдийт алхаар цохиж алдаг гаж донтон болж хувирсан удаатай. Энэ жишгээр Туяацэцэг сүулдээ цэзжнийхээ мухарт байтаа гаж донгоо дийлж хучрэхээ байгаад Оюунтуяагийнх руу гүйдэг өвчтэй болж хувирчээ. Тэр бүр эрээ цээрээ алдаж Оюунтуяагийн н.эгэн адил Космост биеэ тушаасан бөгөод олон хавар нэгэндээ гэгчээр түүний бузар булай явдлыг нөхөр нь гадарлачихсан байна.
Нэг ёсондоо Оюунтуяа Космосын талаар бусдад хар авахуулчихсан хэрэг. Тэр нь бүр даамжирсаар Алтантэрэлийн чихэнд хүрсэн бөгөөд эхнэрээ нохойтой харддаг гаж донтой мань эрийн ухаан санаа нь дэмийрээд. эхнэрээ үйлдэл дээр нь барихаар хөл нь хөнгөрөөд явчихаж. Тэгээд мөрдөж мөшгиж байсаар нэг л одөр Космос, Туяацэцэг, Оюунтуяа гурав дээр улаан галзуу юм давхиад орчихсон байна. Зүрхээ чангалах нэрийдлээр нилээд халамцсан мань зр гартаа баръсан бүдүүн модоор Космосыг цохиж алаад зогсохгүй эхнэрээ савж орхижээ. Харин энэ үед Оюунтуяа гарч зуттаж амжсан бөгөөд хожим тэр шүүх хурал дээр талийгаач Туяацэцэгийн дээрх явдлын талаар дэлгэрэнгүй мэдүүлэг өгсөн гэдэг.
Уурын мунхаг. ухаангүй хардалт, согтуугийн харгайгаар эхнэрийнхээ амийг хөнөөсөн Алтангэрэл цаазаар авхуулжээ. Ер нь нохойтой явалддаг хүүхнүүдийн талаар мэр сэр яриа нилээд байдаг. Гэхдээ энэхүү гаж дон эрээ цээрээ алдсан орос авгайчуулаас үүдэлтэй бөгөөд дээр өгүүлсэн Оюунтуяа мэтийн хөнгөмсөг хүүхнүүд тэднийг дуурайж байжээ. 1970-аад оны үед “Венгерийн цохио” гэж алдаршсан “Галзуу” Сараа гэгч хүүхэн мен л нохойтой явалддаг байсан гэдэг. Зарим нэг олиггүй этгээд хүчиндсэн бүсгүйгээ нохойтой хурьцуулж бахаа хангасан явдал ч бий.
Тухайлбал Налайхын “‘Үхдэл” хочит Бахдал гэгч этгзэд1980-аад оиы уед нэг бүсгүйг хүчирхийленийхзэ дараа дагуулж явсан нохойгоороо хүчиндүүлж. эцэст нь амийг нь бүрэлгээд өөрөо цаазаар авахуулсан удаатай. Нохойтой явалдах гаж дон зөвхөн жар далаад оны үед байсан юм биш. Түүнээс өмнө. тодруулж хэлбэл 1900-гаад оны эхэн үед Хэнтий нурууны ян хөвчид нохойтой явалддаг бүхэл бүтэн омог байсан гэж яригддаг.Тухайн үед тус нутгийн эрчүүдийг Манжийн амбан цэрэп дайчилж, тэдгээр эрс нутагтаа буцаж ирээгүй бөгөөд нөхөргүй хоцорсон баахан хүүхэн дайн самуунаас зуттаж Хэнтийн ян хөвчид гарч амьдарлаа хөөсөн байна. Ингэж явахдаа тэд биологпйн хэрэгнээгэз хангахын тулд нохойтой нөхцсөн бололтой.
Тэдний энэхуү явдлыг 1921 оны Ардын хувьсгалын дараахан хөдөөгийн уул талаар соёлыг тарьж явсан залуус гадарлаж мэдсэн гэдэг. Тэгээд энэ талаар төв рүү мэдээлтэл “Наад хүмүүсээ нэн даруй хүн торхонд нь оруул. Энэхүү бусармаг явдлыг ард түмэнд мэдээлж хэрхэвч болохгүй” гэж үүрэгдээд тас нууцлахаар шийдсэн гэдэг. Гэвч хичнээн нууцаллаа гээд амнаас ам дамжин яригддаг цуу яриаг яагаад ч таслап зогсоож чадахгүй шүү дээ.
