БИ “ОД” БАЙНА Тууж

-Аав аа! Та мөд эргээд ирнэ, тийм ээ? Надад машин авчирч өгнө, за юу? гэж таван настай хүүгээ гүйн ирж өвөр дээр нь суухад

-Тэгэлгүй яахав. Аав нь унаа саатахгүй бол хурдан ирнэ. Машин эвдэрдэг. Бас морь ядарч зогсоно. Тэгвэл удна мэдэв үү гэхэд,

-Би таныг санадаг гэж хүү нь баацгар гараараа эрүүг нь илэв. Гаднаас орж ирсэн эхнэр Дулам нь Чойжилыг энхрийлсэн харцаар харснаа санаа алдав.

-Дулам аа! Баян-Өлгий аймаг эндээс хол шүү дээ. Ирэх очихдоо унаа саатах ч магадгүй, ажлын бүтэмж ямар болох юм бэ? Намайг түргэн ирнэ гэж битгий их хараарай гэж Чойжил учирлангуй хэлэхэд

-За гэж Дулам сулхан хэлж түгдэрснээ

-Биеэ сайн мэдэж яваарай. Эрүүл л явбал болно. Бид хэд яахав, аавыгаа хэзээ ирэх бол гэж хүлээгээд сууна даа хэмээн өгүүлэв. Дуламын ингэж хэлсний цаана олон жил ханилан ижил дасал болсон хань нөхрийнхөө төлөө сэтгэл тайван биш. Тэгээд ч ийм явдал нэг биш удаа таарч байсан болохоор элдвийг эрэгцүүлэн битүүхэндээ сайн сайхан яваасай гэж ерөөн байжээ.

*      *      *

Хүрэн вааран дээвэртэй тоосгон байшингийн баруун булангийн том тасалгаа ойрын хэдэн өдөр гадна, дотны хүнээр тасрахгүй хөл үймээнтэй байв. Энэ нь Өвөр монголын Жанчхүү хот дахь Японы Онцгой яамны нэгэн салбар юм.

Буландуулж зассан бичгийн ширээний ард цайвар царайтай, сархгар хамартай, дугуй хүрээтэй шил зүүсэн дөч эргэм насны япон хүн суух бөгөөд түүнийг том тасалгаа, урт ширээтэй  нь жишвэл давжаа бие нь сүргүй харагдана. Тэр, зууван гозгор толгойгоо далбис хийлгэн үл мэдэг инээмсэглэх янз үзүүлэн огцом дуугарч ярих нь өөрийн намба төрхөнд тааруулах гэсэн бололтой. Энэ хүн бол Онцгой яамны салбарын дарга Гуяма ажээ. Түүний ширээний хажуу дахь түшлэгтэй зөөлөн суудалд Ази тивд Японы тагнуулын албыг удирддаг нэр алдартай гэгдэгч хурандаа Сихара ихэмсэг сууна. Пинтүү халимаг тавьсан, нуруу намхан, малигар магнай, дэлбэгэр дэлдэн чих, үзүүр нь хавтгар хамар зэрэг нь өндөр албан тушаалт ихэмсэг ноёнд арай зохиогүй мэт.

Тэр, морин дэл дээгүүр аялан явахдаа зүүгээгүй болохоос биш “Ариун эрдэнэс”-ийн олон одон энгэр дүүрэн ярайлгадаг хүн. Бас гадаад орны олон янзын хэл мэддэгээрээ гайхуулах дуртай.

Сихарагийн удирдлагаар Азийн ард түмний эсрэг үйлдсэн тагнуулын олон янзын хядлага, өдөөн хатгалга, хуйвалдааныг тоочиж барахгүй. Тэр, Жан Зо-лингийн зөвлөхийн туслах байж Мүгдэн хотын дэргэд түүнийг алах, ширээнээсээ унасан Пу-и-ийг хулгайлан авч Манж-гогийн эзэн хаанаар тавихад идэвхийлэн оролцсон зэргээрээ эзэн хаандаа нэр нүүр олсон юм.

-Оросод довтлох төлөвлөгөөгөө биелүүлэхээс өмнө Гадаад Монголыг Манжууртай  нэгтгэн эрхэндээ оруулах алхам хийх болно. Энэ бол Оросод цохилт болж хойт зүг рүү амжилттай ахиж зорьсондоо хүрнэ гэсэн үг. Үүнийг та бүрэн ойлгож байгаа байх. Гадаад Монголыг эрхэндээ оруулах гол дэвсгэр бол, Өвөр монголын ноёдыг гартаа атгаж үүнийгээ ашиглан Гадаад Монголд цөмрөн орох явдал юм.

Ар, Өвөр монголыг нэгтгэн Чингис хааны үеийнх шиг том гүрэн байгуулна гэж үндэсний үзлийг дэврээх нь бидэнд их ашигтай.

Манайд туршлага их байна. Өвөр монголыг 1938 онд Хятадаас хүчээр авч “өөрт нь засах” эрх олгосон. Өвөр монголын засаг захиргааг байгуулснаас хойш манай улс Хятадтай байлдан цусаа урсгаж өвөр монголын олон ардтай “мах цусны холбоотой” болсныг эндэхийн ноёд, олон ардад сайн ойлгуулж өгвөл зохино. Ер нь Гадаад Монгол руу хийх юмаа гүйцээж зорьсондоо хүрэхгүй юм бол Өвөрмонголыг ингэж “тусгаар тогтнуулсны” ашиг гарахгүй.

“Өвөр монголын Засгийн газар” гэдэг нэрээр Япон улсын зориг хүсэл, ажил үйлсийг хангалттай явуулах ёстой. Яг л Манж Го-гийн адил гэсэн хэрэг шүү. “Өвөр монголын Засгийн газар” гэдэг чинь дэлхийд одоохондоо ходбогдолгүй тоглоом байгаа юм.

Энэ чинь бидэнд сайн шүү гэж Сихара захирангуй өгүүлэх нь ирээдүйн ажил хэрэгт шаргуу чармайн зүтгэх итгэл урмыг хөгжөөх гэсэн хашир тагнуулчны мэх гэдэг нь ил байв. Сихарагийн яриаг анхааралтай сонссон Гуяма ам нээн,

-Орос улс, Гадаад монгол хоёр хоорондоо харилцан туслалцах гэрээ байгуулсан нь тун муу хэрэг. Гадаад Монголын талаар бидний хийх ажилд лут саад болж байна гэхэд, Сихара нүдээ том болгон эгдүү нь хүрсэн байдалтай,

-Юу гэсэн үг вэ? Энэ хамаагүй. Их Наран улсын түүх ийм юмнаас “айж” яваагүйг дэлхий гэрчилнэ гэж зэмлэнгүй хэлэхэд, Гуяма, тагнуулын албаны том даргад ёсон бус үг алдсанаа эмээн уучлал гуйх аядан,

-Зөв зөв. Би тэр байдлыг ажил үйлсээ улам хүчтэй болгоход харгалзах юм гэдэг санаагаар хэлэх гэснийг минь та зөв тунгаана биз гэж өчив.

Энэ хариултыг Сихара тааламжтай гэж үзсэн бололтой, янжуураа асааж, угсруулан сорсноо,

-Гадаад Монголын туршуул энд олон ирж байгаа гэсэн. Бид тэднийг тороор загас барих адил шүүрдэх ёстой. Гадаад Монголын туршуулууд арга зальтай, зоригтой, оготны нүхээр орж, гарсан амьтад гэдэг нь үнэн. Тэр лам чинь юу л бол? Шилийг нь сэтэртэл ажиглаж тагнах нь чухал. Бас эрэлчин наймаачин ч гэсэн их сэжигтэй байна. Ер нь Өвөр монгол хүмүүсийг итгэж болохгүй нүд салгалгүй ажигла. Халхын туршуулын гар хөл бологчид цөөнгүй бий. Тэднийг олж ходоодыг эргүүлбэл их юм дуулж болно гэв.

-Өвөр монголын нутагт бидний талд үнэнч ажилладаг олон сайн хүн бий. Гадаад Монголын зүгээс нааш зүглэсэн бүхнийг сайн шиншин барьж байна. Цаашид ч ингэнэ хэмээн Гуяма бардам хуурмаг өгүүлэхэд, хийсэн ажлынх нь сайн, мууг нэгд нэгэнгүй мэдэх Сихара юу ч дуугараагүй нь түүний биеэ дэндүү магтахад дурамжхан байгаагийнх юм.

Хаалга нээн радио нэвтрүүлэгч, бичиг барин орж ирээд мэхэсхийн бичгээ Сихарад өгөхөд тэр цэрвүүхэн уншсанаа,

-Курскийн дэргэд Германы арми цохигджээ. Муу хэрэг! Тун муу байна гэж сэтгэл гонсгор өгүүлэв.

-Яана гэнээ… Москва, Сталинградад бас Курскэд гэж амандаа шивнээд Гуяма толгойгоо үл мэдэг сэгсрэв.

Энэхүү сүрхий мэдээ тэр хоёрыг нам цохиж нэг хэсэгтээ хэн хэн нь бодол болон сууцгаав. Энэ нам гүм эвгүй байдлыг эвдэн:

-Гадаад Монголын зүгээс орж ирсэн хоёр морины мөрийг мөшгөсний дүн юу болов? гэж Сихара асуув. Гуяма, утасны харилцуураа авч тэвдүү янзтай хорин гурав хэмээн хэлэхэд залгагч залгав.

-Байна уу? Байна уу? Дэд хурандаа Гуяма… тоотоор нэвтэрсэн мөр… гээд цаанаасаа ярьсан зүйлд хариу болгон ууртайгаар:

-Яагаад алдав? юу балархай… гэж… Тэгээд олдохгүй байгаа хэрэг үү? Эрж байна, эрж байна гэнээ! Урагшгүй амьтад… Сүм чиглээд явж ий! Тэгвэл сүмийн хөрсийг нь эргэтэл нэгж! гээд харилцуураа тар, няр шидэв.

Гуямагийн ярианы өнгө аясаар уг явдал бүрхэг хэвээр байгааг мэдсэн Сихара муухай харж,

-Танайд гогцоо нь олдоогүй зүйл нэлээд байна. Бидний хийх гэж байгаа тагнуулын чухал ажиллагааг Монголын аюулаас хамгаалахынхан мэдчихээд байна. “Номон хан”, “Элс” бас хэд хэдэн ажиллагаа маань хоосон өнгөрөв. Одоо “Шарга уул” ч сайн болно гэсэн итгэл төрөхөд хэцүүдэг гэж ууртай өгүүлээд татсан янжуурын ишийг хаяутаа:

-“Номон ханы гэрээ” дуусмагц манай цэрэг, Монголын зүүн өмнө талаас орно. Энэ маш нууц. Ноён дэд  хурандаа “Шарга уул”-ыг тун сайн бэлтгэлтэй явуулах хэрэгтэй.

Аягүй л  бол үнэр авчихсан отож мэдэх вий, гэдгээс болгоомжил гэж тушаангуй хэлэв.

Гуяма, Сихарагийн үгийг анхаарсан дүр үзүүлэвч түүнээс Монгол улсын эсрэг зохиосон тагнуулын ажлуудыг үр дүнгүй байна гэж голохоор барахгүй явуулах гэж байгаа “Шарга уул” хэмээх тагнуулын ажиллагааны амжилт олох эсэхэд эргэлзсэн үг цухуйлгасанд тун дурамжхан байв.

Тэр, “Сихара юугаараа бидэнд гайхуулна вэ? Тийм сайн байсансан бол Номон ханы тулалдаанд эзэн хааны цэргийг юунд Орос, Монголын цэрэгт хиар цохиулж элсэнд булуулав. Монголын Баянтүмэнээс Хайлаарт очсон тагнуулын халуун мөрийг олоод барьж чадахгүй алдахад ухаан, арга хоёр дутсан гэдгээ хэн ч мэддэггүй гэж санадаг байх. Тийм бишээ. Бүгд мэднэ. Өвөр монголд би ирээд таван жил Гадаад Монголын эсрэг тагнуулын ажил зохиож зөндөө л юм мэдээлж байгаа.

Эндэхийн зан заншлыг над шиг мэдэх хүн алга. Ирээдүйд улаан монголд довтлоход миний л заасан газраар цэргээ мөлхүүлнэ дээ” гэж бодно. Гуяма, энэ бодлоо ил гарган хэлэх зүрх байсангүй. Учир нь Өвөр монголд ажиллаж буй Японы тагнуулын хэн нь ч Сихарагийн бүрэн эрх мэдэлд байгааг мэдэж байлаа. Гуяма царайгаа төв байлгахыг хичээн хоолойгоо зассанаа,

-Бүх бэлтгэл ажил сайн хийгдсэн. Одоо төлөвлөсөн ёсоор хөдөлгөхөд бэлэн, би учирч болох аюулаас сэргийлэх талыг бүрэн бодсон. Монголын сөрөг тагнуулынхан арай ч шиншилж амжаагүй гэдэгт та итгэж болно гэж Сихарагийн сэтгэлийг засах гэж тун ойворгон үг алдчихаад түүндээ өөрөө ч бүрэн итгэлгүй байгаадаа нүдээ онийлгон инээмсэглэхийг оролдов.

-Ноён дэд хурандаагийн итгэл биелэх болтугай гэж ерөөе! гэж Сихара яагаад ч юм бэ цаанаа л ёжлонгуй хэлэв.

*      *      *

Тэнгэр бүрхэг тул анивалзах од цөөн, алсын бараа ч мэдэгдэхгүй хөмөрсөн тогоон дотор байгаа мэт боловч аяндаа нүд дасаж явах газраа баримжаалав. Энэ шөнө ийм харанхуй байсан нь Чойжилын зорьсон үйлсийг эх орны тэнгэр нь таалсан шиг санагдана. Салхи үе үе ширүүсэн шиврэх борооны нарийн ширхэг нүүр рүү шүршинэ.

Хилийн шугам дээр ирэв. Эмэгтэй, тэмдэгт газраар нэг бус удаа явж эх орныхоо даалгаврыг биелүүлж байсан болохоор шөнийн түнэр харанхуй Чойжилд харин ч ачтай юм. Тэр, хилийн зааг дээр мориныхоо амыг татан зогсуут үсрэн буув.

Тэр, газар тэмтрэв. Жижигхэн хавтгай чулуу авч алчуурт зангидав. Бас атга шороо авч түүний чийглэг сэнгэнэм үнэрийг гүнээр амьсгалахад нэн сайхан санагдах ажээ.

Чойжил гучин хоёр насны ид хаваар бялхаж яваа билээ. Уг нь овоо бөхчүүлийн удам авч их наадамд зодоглож нэрд гарч байсангүй.

Гэхдээ нутаг усныхаа наадамд үе тэнгийнхнийгээ хаяж байсан болохоор түүнийг нутгийнхаа нэрийг гаргах зэгсэн бөх болно гэсэн горьдлого байсан хэдий ч бүтсэнгүй. Чойжил бөх болохыг хүсээгүй ч юм уу, тийм боломж тааралдаагүй юм уу бүү мэд. Одоо хэн ч харсан иймэрхүү эр барилддаг даа. Улсын наадамд дор хаяж гурвын даваатай байлгүй хэмээн бодох төдийгөөр өнгөрчээ.

Махлаг цагаан шар царайд дандаа баясал тодорч, том цагаан шүдээ ярс ярс хийлгэн инээмсэглэж, паргиа эрдүү дуугаар намуун ярих нь нүүр учирсан хэний ч сэтгэлийг татаж, нүдэнд дулаан гүндүүгүй эр гэж танилцан нөхөрлөж бат журмыг эрхэмлэх хүслийг төрүүлдэг билээ. Ийм эр атга шороо үнэрлэж, “Би эх орон чамтай хэзээ ч хамт байна. Эх, үр хоёр түр холдох зүй байвч бүр хагацах ёсгүй. Энэ чулуу бол эх орон чамайг төлөөлж надтай хамт явна. Харь газар эх орныхоо ширхэг чулууг орхих юм бол эр цэрэг би бас л тэнд орхигдох болно гэсэн хэрэг. Чулуу бид хоёр салшгүй байх нь миний эх орон үүрд надтай цуг орой дээр минь ширтэн ивээж байна гэсэн сэтгэлийг тэтгэн тэжээж байх юм. Энэ мөчөөс би Чойжил биш өөр улс үндэсний иргэн болох шулуун биш зам үйл эхлэв” хэмээн атгасан шороогоо аяархан асгаж гэдрэг эргэн эх орныхоо үл мэдэг цайран буй тэнгэрийн хаяаг харснаа шалав мордон, хөтөлгөө мориндоо ташуур өгч өмнө зүг харанхуйн дунд бараа нь холдон бүдгэрэх нь хар хөшигний цаана нуугдан орох мэт ажээ.

Шөнөжингөө давхисаар үүр цайхын алдад Зараа сүмийн баруун ууланд хүрч морио амраан ойр хавийг дурандахад сэжиг төрмөөр юм мэдэгдээгүй тул аргал хормойлон галлаж дашмагтай цайгаа бүлээсгэн хуурай зуушнаасаа идэж түр амсхийв. Энэ хавийн газрыг Чойжил тун сайн мэднэ. Тэртээ баруун урд багахан уулын бэлд гучаад адуу хурааж явсан хүн зүүн хойшоогоо давхих нь харагдав.

Чойжил нүд салгалгүй ажна. Бор халзан морьтой, хөх тэрлэг дээр шар бүс бүсэлж, цайвар өнгийн эдээр толгой ороосон зэргээр нь угтах нөхрөө мөн гэж танив. Тэмдэгт хад ойрхон байгаа тул Чойжил дэргэд нь очиж хадны эргэн тойронг нарийн ажиглав. Юм бүхэн хуучин хэвээрээ байлаа.

Энд орхисон “үүргээ” гарган авч “Ээжийн заавар ёсоор номт хүний хувцсаа өмсөж үүргээ үүрэхэд бэлтгэв. Угтуул нөхөртэй уулзах зааваргүй болохоор морьдоо тушин орхиж, тэндээсээ холдох боллоо.

Эр хүн харийн газар эмээлт мориноосоо салж аглаг хээр явган үлдэнэ гэдэг ямар сэтгэл түвдэм явдал бэ? Саяхан алс холын тэртээгээс хуй салхин мэт хурдлан, нисэх адил намайг хүргэн ирсэн бишүү? гэхээс дотор нь эвгүйрхсэн боловч саатаж хоргодохыг бодолгүй үүргээ үүрэн ойрхон харагдах арсгар хөх чулуу бүхий эгц хярыг чиглэн одов.

Төдий удалгүй хярын тэртээгээс эргэн харвал хоёр морь хөтөлсөн хүн адууныхаа наана давхин явах харагджээ.

Хаврын сүүл сар тул бага үдийн халуун бие нозооруулна. Бор шар эмжээртэй хуучин хүрэн даалимбан тэрлэгтэй үүрэг үүрсэн өндөрдүү лам уулын хөтөл дээр гарч үүргээ газар тавьж дөрвөн зүг найман зовхисыг ажиглав.

Тэртээ зэрэглээн дунд Зүүн Сөнөдийн Зараа сүмийн навтайсан барилгууд тасархайтан торолзох бөгөөд энэ сүмээр хэдэн жилийн өмнө дайран өнгөрч байснаа санав. “Лам” маань хүлээж байгаа. Уг нь шалгалт энд гайгүй. Харин хов зөөгч нар нэлээдтэй тул гаднаас ирсэн хүмүүсийг ажих сэрдэх муу талтай. Өдрийн цаг хурал номдоо лам нар хурчихсан үе тул хүний чөлөөгөөр “Лам”-ынд шургачих нь хялбар байх. Эргэлт мөшгөлт таарлаа гэхэд “Лам”-ынд намайг нуучих газар ч бий хэмээн бодож үүргээ авч үүрэн нарийн замаар Зараа сүм чиглэн аажуу алхав. Түүнийг хөндлөнгөөс харсан хэн ч номтой ламын галбирыг олж бурхан номын мөр хөөж хийд дамжин явдаг томоо бүхий хувраг бадарчин гэж бодохоор болжээ.

*      *      *

Зараа сүм дэх Японы тагнуулын хэсгийн дарга Ко босон суун тун ууртай байв. Хилийн харуулын новшуудаас ганц болов. Ёстой мануухайнууд юм. Хоёр морьтой хүн явсан мөр нойтон газар тод дурайж байхад олоод мөрдчихөж чадаагүйг харав уу? Тэдэнд би хичнээн найдлага тавьж шан хишиг хүртээж байлаа. Дэд хурандаа Гуяма толгой тасадчих гээд байна. Улааны муу туршуулыг олбол мөчлөх хуна даа гэж шүд зуун нэг хүний нэрийг хазгайдуу хэлж дуудахад хүрэн юүдэн духдуулсан бор царайтай дөч эргэм насны эр орж ирээд,

-Би ирлээ гэж навтганан богино хүзүүгээ илсхийн суухыг Ко тоомжиргүй харснаа

-Харуулд хэдэн жил болов? Чи хөө гэж зандрангуй асуухад,

-Жа гурван жил илүү. Ар Монголоос оргож ирсний дараахнаас гэв.

-Хоёр морьтой хүн хайчив? гэж нүүр рүү нь цоргих адил ширтэхэд өнөө хүн айж сүрдэн дорой дуугаар,

-Хилийн заагаас бараглавал долоо найман километрийн тэртээгээс хоёр морины мөр наашаа чигтэй гарсан юм. Би мөрдсөн боловч гэнэт мөр нь балран алдчихав. Одоо мухар эрэл болоод байна гэлээ.

-Түүнийг одоо ууланд суугаад байна гэж эрж байна уу? Тэгвэл тэнэг хэрэг. Тэр чинь хүрэх газраа оччихоод та нарын нүдэнд өртөхөөргүй газар хийдэг юмаа хийж байгаа. Цаадуулын чинь чих бөглөрч, нүд нь харалган болоогүй бол үүгээр түүгээр явуул. Сүмийн нүх сүв бүгдийг үзэх хэрэгтэй. Хэдэн яхир амьтад бий. Тэднийг сайн ажиглаж бай. Ойлгов уу гэж Ко зандран тушаав.

-Жа мэдлээ. Би цөмийг ийш тийш гүйлгээд байгаа тун бүтэл муутай болоод байна гэж цөхрөнгөө барсан янзтай хэлэхийг сонссон Ко

-Юу, бүтэл муу гэж та нар намайг хуурна гэж бүү бод. Ингээд байвал улаан Монголоос урьтаж би хоолойд чинь хутга тавихаас өөр аргагүй болох нь гэж уцаарлан хэлэхийг сонсож үнхэлцэг нь хагартал айсан дуулгаварт зарц юу ч хэлэхээ мэдэхгүй байгаа бололтой дэмий л,

-Жа, жа гэж суугаагаараа ухран явахын түүс болов.

-Өнөө шөнө сүмийн лам нарын орон байрыг нэгж! Гаднаас ирсэн хүмүүсийг цөмийг над руу авчир! Тэгээд шүүрдэхэд шүүрэнд торох юм гарах вий. Сүүлийн үед улааны туршуул манай энд бүгээд байх шиг байна гэсэн мэдээг ч би авсан. Одоо яв! гэж Ко-г гараа хаалга өөд зангахад өнөө хүн год үсрэн гарчээ.

Дотоод Явдлын  Яамны …-р хэлтсийн даргын албан тасалгаанд тагнуулын нэгэн чухал арга ажиллагааны тухай яриа болж, хэлтсийн дарга хурандаа Дугаржав, тасгийн дарга ахмад Дондог, ахлах дэслэгч Содов нар оролцов.

Дугаржав бол анхны чекист бөгөөд ажил хэрэг, ёс горимыг чанд сахиж ухаалаг тэвчээртэй ажилладаг нэр бүхий даргын нэг. Ажилд амжилт байвч тэр овойдоггүй. Тийм л байх ёстой гэж үзнэ. Би юу гавих вэ? Манай нөхөд л юу гэж үзэх бол гээд тэдний саналыг харгалзах дуртай.

Өтгөн хар халимгаа ар тийшээ үл ялих хэлтгий самнасан нь ширхэг нийлэн толийно. Түүний нүүр өргөн дугуйдуу хэрнээ нимгэн шарамгай, намба төрхөөрөө нэг л  нүдэнд дулаан. Хүзүү нь богиновтор боловч нуруу гоолиг, ярих үедээ гараа аяархан зангана. Түвэгтэй асуудлыг шийдэх болохоороо хөмсгөө хөдөлгөн нүдээ эргэлдүүлж, толгойгоо хоёр тийшээ үл мэдэг гилжийлгэнэ. Ямар ч үед дуугаа өндөр болгодоггүй, намуун ярьдаг атлаа онцлог юм бүхэнд хүний анхаарлыг хандуулах содон аргатай. Хүмүүсийн санал өөрийн нь санасан зүйлтэй нийлбэл толгойгоо үл мэдэг дохин жуумалзаж сууна. Хэрэв эрс зөрсөн санал гарвал цаасан дээр юм хурдан гэгч бичиж доогуур нь зурж дөрвөлжин, гурвалжин тэмдэг буюу үсэг тавьж, үзгээ хуруундаа имрэн эргүүлэх нь тал бүрээс нь тунгааж байгаагийн шинж ажээ.

-“Бүргэд”-ийн бие засрал олохгүй насан өөд болов гэсэн мэдээ “Лам”-аас ирэв гэж ахмад илтгэхэд хурандаа гүнзгий сүүрс алдсанаа,

-Ээ хөөрхий тэгээ юу. Тоогүй юм болжээ. Өдий наслахдаа ёстой л уулын бүргэд шиг байж самуурайнхныг “гутал дотор хөл хөдлөхийг нь анддаггүй” соргог харж Монгол улсынхаа энх амгалангийн төлөө бие сэтгэлээ хайргүй өгсөн хүний нэг юмсан. Бид “Бүргэд” шиг шинэ бүргэдийг олж уламжлуулах ажлаа яаравчлан хийх хэрэгтэй гэхэд ахмад өндөсхийн,

-“Мөнгөн товч” яав гэдэг сонин байна. Үүнийг мэдэх нь чухал. “Бүргэд” амьд сэрүүн ахуйдаа өөрийн ганц хүү Баатарыгаа Монголын төлөө ажиллах сэтгэлтэй болгох гэж санаа тавин хичээсэн хүн.

Баатар бол багаасаа хошууны сургууль, Японы мэдлийн “Нар, сарны хороо” гэдэг сургуулийг Жамбийд төгссөн. Японыхонд нэлээд итгэл олсон залуу байгаа. “Бүргэд” хүүгийнхээ тухай манайд ирүүлж байсан бичиг баримтаас үзэхэд зан араншин төлөв, үг цөөн, хянамгай янзтай, өөрийн сонсож мэдсэн зүйлийг хүнд яриад байгаа нь ажиглагдаагүй. Намайг ийш тийш явж суухыг битүүхэн ажиж байдаг бол уу.

Нэг удаа “Бадарчин” айл сураглаж манайд ирээд би түүнтэй угсраатай тэрэгний дэргэд юм ярилцан байхыг ажсан байв. Дараа нь

-Энэ муу бадарчинтай аав юу ярив. Бадарчингууд чинь тун муу мөсний хүмүүс байдаг болсон гэдэг шүү гэж хүү Баатар надад хэлсэн, ямар учиртай хэлснийг бүү мэд. Би, бадарчин яахав, номын мөр хөөсөн ядуу амьтад Баруун хошуугаар цаг агаарын байдал ямар байгааг асуусан юм. Тэгсэн чинь Баруун хошуунд нарангууд цэрэг татаж байна гэлээ гэхэд,

-Цэргээр яах гээд байгаа юм бэ? Энд байгаа тэдний цэргүүдийн тоо нь цөөдөөд байгаа хэрэг үү! гэж тоомжиргүй хэлээд гэртээ орсон.

Маргааш нь би хүүтэйгээ нэг шалтаг гаргаж жаал зугаа юм ярилцав. Би зориуд нарангууд бидний хань нөхөр бус. Тэд хомсхон аралдаа амьдарч чадахгүй манай газар орныг эзэлсэн юм. Гаргах заль мэхийг нь хар ухаанаар мэдэхэд бэрх. Харин манай Ар монгол улс бол бидний яс махны яах аргагүй тасархай болохоор нааш харвал бид жаргал үзэж болох юм гэхэд Баатар хариу юу ч дуугарсангүй бодлогошронгуй байсан. Би бодохдоо хүү маань миний бодлыг ойлгоод харин дотроо зөвшөөрч байгаа бол уу гэж санасан. Миний сэтгэл ганц зовох зүйл нь намайг насан эцэс болсны хойно ганц хүү маань Японы гар, хөл болчихвий гэж айдаг явдал билээ.

Гэвч би та бүхний цэцэн ухаан сайн авралд бүрэн багтаж байгаа болохоор юм бүхэн миний бодсончлон сайхан бүтнэ хэмээн итгэж байна гэж бичсэн нь энэ гээд шарлангуй хуудастай мэдээг хурандаад өгөв.

-Баатарын тухай өөр ч мэдээ бий. Тэр, япон хэл сайн сурсан тул японыхон найдлага тавьж байгаа. Ямар  ч гэсэн сургууль төгсөөд нууц албанд очуулах бодолтой бэлтгэсэн байна. “Бүргэд” хашир хүн, алдаагүй. Бидний заавраар болгосон юм. Эх орныхоо төлөө гэх сайхан сэтгэлийг Баатарын сэтгэл зүрхэнд шингээх гэж “Бүргэд” их зүтгэсэн. Үрдээ итгэхгүй хүн хаа байх вэ? Гэлээ ч Баатарын өсөж торнисон нөхцөл тун онцлог болохоор хэцүү байсан нь лав. “Эх орныхоо төлөө та зөв шийд гаргаарай. Баатар чинь арай та биш шүү” гэхэд “Тиймээ, гэвч би хүүгээ мэднэ. Түүнд эх орон газар шорооноос үнэтэй зүйлгүй” гэж “Бүргэд” хэлсэн байна.

“Бүргэд” Баатарт, мөнгөн товчоо өгсөн бололтой. Тийм мэдээ өчигдөр ирсэн нь бидний бодлыг улам лавшруулав. Яаравчлах хэрэгтэй. Ахмадын боловсруулсан төлөвлөгөө зүйтэй болжээ. Өөрийн зорьсныг “Од” дүүрэн биелүүлнэ гэж итгэж байна. “Шарга уул” гэгч мундаг юм хийх гэж байгаа Жанчхүүгийн тагнуулынхантай бид өрсөөд өөдөөс нь сөрөхөд хожоогоо муугүй авна гэж үзэх үндэс бий гэж хурандааг өгүүлэхэд ахмад залган авч,

-“Од”-той маргааш холбоо барих ёстой. “Мөнгөн товч” олдоно вий. “Од”-д мөнгөн товчоо олоод зүүчих гэх үү? гэхэд

-Тэг! Тэг! Мөнгөн товчны шинэ эзэн хүний үр үү? Өөрийн үр үү? гэдэг асуултад би манай эх орны төрүүлсэн үр гэж хариулах гээд байгаа юм шүү гэж хэлээд хурандаа өргөн цагаан шүдээ ярсхийлгэн инээв.

*      *      *

Балжирын бие хүндээр өвчилснөөс хойш хоёр сар өнгөрч, дээрдэх төлөвгүй байв.

Лам нараас эм тан залж уувч тусыг эс олж, зөвхөн ирээдүйн чухал нэгэн хэргийг хүү Баатарынхаа хувь тавилантай холбон цаг мөчгүй бодлогошрон элдвийг эрэгцүүлэх нь шаналан зовохын нэг шалтгаан болсоор аж. Тэр, Жамбийн сургуулийг дуусгаж хэзээ хэзээгүй ирэх болсон хүүгээ хүлээн амьд сэрүүндээ уулзахын мөрөөдөл болж байжээ.

Баатар ашгүй ирж хүсэл болсон хүүтэйгээ амьд уулзсандаа Балжир тэсгэлгүй баярлав. Сүүлийн хэдэн хоног дэрнээс толгой өндийлгөөгүй байснаа харин овоо сэргэж Баатартай энэ тэрийг хүүрнэнэ.

Баатараа, миний дэргэд бай. Цаадуулаа жаахан амраа, олон шөнө миний дэргэдээс салаагүй шүү гэж ядмагхан дуугарахад хүү нь сэтгэл зовнингуй янзтай

-Тэд зүүн гэрт орцгоосон. Би ганцаараа байна гэв.

-Миний хүү наашаа ойрт. Аав нь чамд хэлэх юм байна. Энэ хэлэх үгийг сонсоод яах билээ гэж сэтгэл зовсны хэрэггүй.

Эр хүн түмний тусын тул төрсөн бие сэтгэлээ зориулахгүй бол тусгүй болдог. Би ингэж бодож зүтгэж явсан. Чи нас залуу ч гэсэн ухаан сууж яваа эр хүн. Төр улс түмэн ардын үйл хэргийн тухай одоо сэтгэж боддог цаг гээд дэрнийхээ дор эвхэж хийсэн цэнхэр торгон хүрмийг гарган өгч:

-Үүний суганд хадаастай мөнгөн товчийг ханзлан авч далд хий гэхэд Баатар нэлээд гайхсан ч гэсэн аавын хэлснийг ёсоор болгов.

-Би Ар Монголын ард хүн гэж үгээ эхлэн Баатарын нүүр өөд ширтэх нь хүүгээ энэ үгийг сонсоод яах бол гэсэн байдал ил. Баатар ийм үг сонсоод цочирдон гайхсан байдал түүний царайд илэрсэнгүй.

-Би Ар Монголоос нэгэн мянга есөн зуун гучаад онд ээжтэй чинь цуг чамайг дагуулан энд ирж амьдарсан. Бид хоёр төрсөн газар шороо, ах дүүгээсээ уйдаад зугтааж ирээгүй юм. Монгол Ардын Хувьсгалт Нам, эх орон минь надад даалгавар өгч явуулсан. Би түүнийг биелүүлэхийн төлөө амьд явах энэхэн насан турш зүтгэв гэж хэлэх зуур, аз хийморь сэргээн намирсан алтан соёмбот аранзал далбаа ив илхэн харагдах шиг болж, нутгаасаа гарахын өмнө Ардын хувьсгалын таван жилийн ойн их наадамд хүндтэй оролцон хязгааргүй баясгалангаар бялхаж байсан төгс сайхан учрал сэтгэлд нь тод санагдахад өөрийн эрхгүй нүдний нь нулимс бүрхэв. Тэр нулимсаа арчсанаа,

-Чи, аавынхаа яаж амьдарч аж төрж байсныг одоо эргэн санахад бүх зүйл ойлгогдох байх. Өөрийн зүрх сэтгэлдээ бодож явсан зүйлээ аав чинь чамайг юмны учир ойлгодог болсон цагаас хэлж байсныг хүү минь эрхбиш эрэгцүүлэн бодоорой. Наран, наран гээд байгаа улс чинь Монгол туургатны төрлийн хүмүүс бишээ. Бид өөртөө нартай, тэнгэртэй улс шүү. Тэд чинь, чиг мөрөөрөө байгаа биднийг хооронд нь эвдрүүлж залуус та нарыг хүн алахад сургаж, илүү дутууг цөлбөж байна. Өвөр монголын олон угсаатныг баллах гэж ирсэн. Эндэхийн ноёдыг айлгаж хуурч, цоровдсон морьтой адил номхон болгосон. Одоо Ар, өвөр монголын хооронд яс хаяж бие биеийг нь уралцуулан хөнөөж, өөрсдөө сэм ард нь газар нутгийг эзлэн суух гэсэн муу санаа өвөрлөөд байгаа юм.

Хүү минь дотроо бодолтой яв. Эдний сумны зэв болбол төрсөн эцэг, түмэн олны нэрд муухай. Эцэс хойтдоо нүүр хийх газаргүй олны шившиг болно гээд тамирдсандаа болж нүдээ анив.

Баатарт тун их гайхах, бас тэгээд бахархах сэтгэл төржээ. Аавынхаа ийм цэцэн цэлмэг үгэнд биширч түүний саяны хэлсэн үгэнд ер бусын далд хүчин оршиж байгаа мэт санагдана. “Аав ямар хүн бэ? Хэдэн малаа нааш цааш болгож амьдарч байсан хүн. Аавд гойд юм юу байв? Худалдаа арилжаагаар ийш, тийш олонтаа явдаг. Энд, тэнд танил ихтэй болохоор өр авлагатай хүмүүс зөндөө л ирдэг байсан. Бадарчингуудтай хүртэл газрын хаанаас танил болчихсон юм бэ? Бас сүйд болно гээч. Хүнийг дээр, доор гэж ялгахгүй. Итгэмтгий хүн байж дээ. Аав надад нэг ширхэг мөнгөн товч өгсний учир юу вэ?” гэж энэхэн хором бодож амжив.

Олон сар өвчинд нэрвэгдэн хэвтэрт ядарсан хүний дуу ямар олигтой байх билээ. Аав нь нүдээ нээж Баатар өөд харснаа дуулдах төдий,

-Энэ товч чамд хэрэг болно. Өрөөснийг миний дотны ачлалт нөхөр чамд өгөх бий. Хүү минь тэр хүнтэй эрт, орой хэзээ нэгэн цагт уулзана. Тэр хүний хүссэнийг заавал биелүүлж сайн нөхрийн ёсоор тусалж яваарай. “Аврагч дээдэст танигдан хайрлагдвал асар холоос боловч өршөөн тэтгэдэг” гэдэг юм. Бүх учрыг тэр хүн хэлнэ. Хэнд ч хэлдэггүй үгээ чамд хэлэв. Хаяж гээв дээ хүн үзэхгүй газар хадгал… хэнд ч… ламд…” гээд амьсгаа хураав. Дахин юу ч өгүүлсэнгүй. Баатар аавыгаа юу хэлэх бол гэсэн янзтай сууснаа учрыг мэдэж нулимс гүйлгэнүүлэн гэрээс гарчээ.

*      *      *

Аавыгаа хөдөөлүүлснээс хэд хоногийн хойно нэгэн өдөр хана түшин суусан Баатар энэ мөнгөн товчинд ямар нэг тайлагдах учир утга бий нь лав. Аав энэ товчийг хүнээс нууж надад өгсөн, бас цаашид ч нуу гэсэн нь далдын эгзэгтэй том явдал байгаа байх. Ямар ч гэсэн сайн нөхөд учирна гэдэгт итгэж явахаас биш алалдах дайсан таарахгүй биз. Аав, Японыхонд хэзээний дургүй юм чинь. Харин намайг сургуульд явуулахыг хориогүй. “Аугаа хүчин бага боловч ухаан билэг сайн болбол асар хүчин дайсан ч үл дийлдюу” гэдэг эртний сургаал бий гэж бодохын сацуу “Аав ямар хүн бэ?” хэмээх бодол сэтгэлээс гарахгүй үүнд л хариу авах юмсан гэсэн хүсэл оргилсоор ажээ.

-Аав ямар хүн бэ? гэж ээжээсээ гэнэт асуув. Ээж нь:

-Юу гэсэн үг вэ? гэж түгдэрсхийн зөөлөн хэлээд дуугүй сууснаа.

-Ар халхынх, чамайг бага байхад энд бид хоёр ирсэн юм. Түүнийг зөвхөн би мэднэ. Өөр хэн ч мэдэхгүй. Одоо чи мэдлээ. Харин ямар хүн бэ гэдгийг хэлж мэдэхгүй. Хүний мөсөөр сайн. Зөв гэсэн юмандаа амь хайрлахгүй явдаг хүн байсан даа гэж хэлээд энэ тэрийг гар хурууны үзүүрээр оролдон суух нь “өөр юу ч хэлэхгүй” гэсэн шиг Баатарт санагдахад өөрийгөө манан дунд сүүдийх өнчин ганц хайлаас мэт зүйрлэх бөлгөө.

Баатар, аав, ээжийн хэлсэн үг болон хориод нас хүртлээ нүдэнд үзэгдсэн чихэндээ сонссон бүхнийг сэргээн эвлүүлж оньсого тайлах лугаа адил гүн бодолд автах ажгуу.

-Ээж нь юм мартахыг яана. Өчигдөр Зүүн хошууны нэг хүн сүм ороод ирэхдээ авга ах лам чамайг ирж уулз гэж хэлүүлсэн байна. Явахынхаа өмнө очиж уулзвал дээр гэхэд,

-За нөгөөдөр явъя. Би мөд ирэхгүй ч байж мэднэ гэв.

Авга ах лам хурал хурах дургүй болохоороо үүрэг үүрээд сүм хийд дамжаад гүйчихдэг сонин хүн. Энэ хийдүүдийн уншлагатай сайн лам нар бараг л таньдаг. Нэг ёсондоо ном эрдмээрээ гайхагдсан гэнэ лээ гэж бодох зуур “Ар халхынх” гэсэн аав, ээжийн үг байн байн сэтгэлд орж “Одоо манай эндэхийнхэн лав тэгж бодохгүй. Нарангийнхан үүнийг мэдсэн бол намайг сургуульд авахгүй байсан биз. Хэн ч мэдээгүй болохоор одоо тэр чигээрээ үлдэж дээ” гэж бодов.

Чойжил, “Лам”-ынд ирээд үүргэн доторхи юмаа далд хийж үүргээ ил тавив. “Лам” сайн сууж байгаа ажээ. “Лам” энэ сүмд шавилан суусаар бараг л таван жил болж буй тул овоо тохижсон байлаа. Тэр ирсэн өдрөө “Лам”-ынхаас гарсангүй. “Лам”-тай цаашдын ажил хэргээ зөвлөлдөв. Дэ вангийн төв орох зам зуурт хөл залгах бүх зүйл урьд бодож хийснээр бэлэн болсон нь түүнийг баярлуулжээ.

“Лам”, хааяа орон байр шалган нэгжих явдал гардаг. Японы дуулгаварт амьтад манайхыг мундахгүй олон үзсэн. Хэн хэнгүй тэрнээсээ залхаж байгаа байх гээд сахлаа имэрч суух нь яггүй даваануудын давж эмээх нь бага болсных бизээ.

“Лам”-ын байшингийн ханан дахь далд хаалга хэнд ч ажиглагдахааргүй хийгджээ. “Лам”-тай элдвийг ярилцан “ээжийн захиас”-ыг бүтээсэн болзоот цагтаа цөмийг мэдээлэхэд бэлэн болгосон зэргээ хөөрөлдсөөр орой болгож нойрсжээ.

Нэг мэдэхнээ хэрэмний хаалгыг омогдуу балбах сонсдов. “Лам” ирлээ шүү гэж мэдэгдээд гарах завсар, Чойжил ханын цаана орж амжив. Ер нь ийм болж магадгүй гэж бэлтгэлтэй байсан нь оножээ.

-“Хэн бэ”, “Юу гээв, Аан?” гэж лам дуулаагүй юм шиг олон дахин асууж шалгаасны эцэст хаалга тайлсан нь цаг хожих гэсэн арга байв.

-Яагаад удаав? гэсэнд захирангуй дуу гарах нь Японы тагнуулын тасгийн даргын туслах харчин Лу мөн ажээ.

-Дуулсангүй бөх унтжээ. Өнөөдөр хурал олон байсан тул ядраа юм байх золиг чинь. Одоо хойт үе болж буйн тэмдэг юм байх даа. Та нарыг гэж санасангүй шүү гэж хэлээд байшиндаа дагуулан оров.

-Танайд энд тэндээс саявтар хүн ирэв үү? гэж нүдээ хялалзан ёжтой асуусны учрыг лам гадарлан эд үнэр авсан байж болох юм гэж бодоод,

-Бараг үгүй шив дээ. Өнөөдөр Цагаан-Овоо сүмд суудаг гэсэн байхаа үүрэгтэй нэг бадарчин ороод гарсан даа гэв.

-Тэр хаашаа явсан бэ?

-Мэдэхгүй, би түүнийг буцаад явах юм бол уу гэж бодсон. Нэг ядуу бадарчин даа. “Лу” гуай бараг үзвэл таниана байх, ноднин зун үүгээр явж л байсан тантай ч уулзсан гэсэн байхаа гэхэд,

-Аа тийм өрөөсөн хөлөөрөө хойш нахиг нахиг гэсэн сажлуур амьтан байна уу?

-Яг тийм, нэг доожоогүй юм бий гэж ламыг хариулахад,

-Тийм тийм, түүнийг дахин үзэгдвэл манай сүмд бүү ир гэж намайг хэлж байна гээрэй гээд байшин дахь сүүмэлзэх гэрэл сэтгэлийг нь хангаагүй бололтой, ханцуйгаа гозгонуулан гар чийдэн тусгаж байшингийн доторхийг сүрхий ажна.

Чойжилд тэдний яриа тод агаад чангахан амьсгалах нь ч дуулдмаар, би чинь биеэ барьж сууж сураагүй нэг согогтой юм байна. Хоолой дээр шүлс зангираад байх нь юу вэ. Тэсэх л хэрэгтэй гэж амаа нударгаараа дарж, хоолойгоо аяархан илж чимээ гаргахгүйг хичээн царайгаа минчийлгэн сууна. Энэ үед ханиаж орхивол яах вэ? бүхнийг орвонгоор нь эргүүлж, шидсэн бут шиг замхарна гэсэн үг хэмээн тэвчиж ядан байхдаа, миний хоолойн энэхэн хэсэг чинь ухаан санаанд захирагддаггүй байх гэж үү, урьд нь тэгж бодоогүй сонин юм. Яая даа байз гэж бодон өндийтөл, ашгүй тэд гарч хаалга хаах чимээ сонсдон Чойжил ханцуйдаа сэм ханиав.

“Лам”-ын хэрэглэсэн арга зөв болов. Японы тагнуулынхан хөлсний гар хөл бологчдодоо хатуу даалгавар өгч энд, тэндгүй ажиглалт хийлгэж байсан болохоор аль нэг нь “Бадарчин”-г “Лам”-ынд ирснийг ажиглачихсан байжээ.

-Баатарыг маргааш ирэхэд эд мэдлээ ч гэсэн яахав. Та хоёрын яриа зөв талаараа эргэж болох байх. Баатар ч тийм увайгүй хүү биш. Эцэг нь цаст цагаан ууланд цантаж үзээгүй нударгатай эр байсан хойно. Баатар тийм л байж таарна гэж “Лам”-ыг хэлэхэд

-Тийм гэж би итгэж байна. Та ч Баатарыг гадарладаг хүн шүү гэж Чойжил хариулав.

*      *      *

Гол сүмийн баруун урдахь нарийн тахир гудамжны шавар хэрмэн дэх хөх тоосгон жижиг байшинд авга ах лам, Баатар хоёр богино хөлтэй мэлхий хүрэн ширээний хажууд өөд өөдөөсөө харан сууцгаана.

-Тиймээ! Бид хоёр Ар халхаас ирсэн гэдэг үнэн. Чамаас үүнийг нуух гээгүй. Хэзээ хэлэх вэ гэж цагийг хүлээж байсан юм. Бид хоёр өөр ах дүү төрөл садангүй гозон толгойнууд биш ээ. Төрсөн эцэг маань ч энх тунх байгааг чи дуулаад баярлах ёстой.

Чиний авга ч ганц би биш, гурван ид дунд насны эрчүүл бий. Чи нагац наргүй гэж бүү бод, мундахгүй хэдэн сайхан нагац бий.

Энэ газар намайг юу хийж сууна гэж чи асуух биз. Би Монгол улсын төлөө хар толгойгоо бодолгүй яваа юм. Би ганцаараа биш. Монгол туургатны тусын тулд Япон гэгч эрээ цээрээ алдсан сорон мөлчигчдийн боол болгохгүй… гэж олондоо тусалж яваа хүнийг алийг тоочих вэ? гэж лам хэлээд Баатарын юу гэхийг ажив.

Баатар хар цагаан дуугүй байв. Түүнд мөнгөн товчны учир хэдийд яаж тайлагдах бол гэсэн бодол сэртхийн төрөв.

Авга лам түүнийг харж байснаа,

-Өөртэй чинь, аавын чинь дотно нөхөр уулзах гээд хүлээж байгаа. Бүх юм тодорхой болно. Одоо үед эх нутаг, газар шороо, элгэн саднаа  л гэх сэтгэл залбирал байхгүй явбал нэг л мэдэхэд үнсэнд хаягдсан шалз адил болно гэж хэлж дуусаад байшингийн ханын хэсэгхэн далд хаалга онгойн ханхар биетэй идэрхэн эр гарч ирээд нэвт шувт ажсаар ойртон,

-Сайн байна уу хэмээн мэндэлж гараа сунгахад Баатар ялигүй цочисхийснээ биеэ төв болгон хариу мэндлэв. Гарч ирсэн хүн Баатарын нүүр рүү харж эгцлэн суух завсар манан хөөрөг гарган тамхилахдаа мөнгөн товч тор хийн унагахыг ажсан Баатарын царай хувьсхийн тэвдэнгүй янзтай болохыг Чойжил хэдийнэ мэдэв. Мөнгөн товч өнхрөн Баатарын хөлийн дэргэд тогтон бөндөгнөнө.

-Дүү минь наадхийгаа аваад өгөөч, цамцны суган дахь товч уначихсан юм. Нэг ижлийг нь одоо олоогүй байгаа гэхэд Баатар дороо займарснаа, доош тонгойн мөнгөн товчийг авч хуруундаа имрэн нүд салгалгүй харсаар эзэнд нь өгөхдөө “яах аргагүй аавын өгсөн товчны ижил мөн байна. Ийм хүнтэй уулзах байсан хэрэг үү. Тун сүрхий ажиглаж байна. Товчны тухай ямар байдлаар үг өдөхийг хүлээнэ. Надад байгаа эсэхийг асуувал юу гэх вэ? Огт мэдээгүй царай гарган өнгөрөх үү. Надад товч байгааг хэн ч мэдээгүй юм чинь. Аав мөнгөн товчоо надад өгнө гэж энэ хүнд хэлсэн байж уу, авга ах лам яагаад энэ хүнийг орогнуулж байна. Монголын тагнуултай нүүр учрав бололтой. Аав улааны тагнуулын гар хөл нь байсан болж байна уу. Төрсөн эцэг минь тийм хүн байсан бол Наран эзэн нууцгай чухал сургуульдаа намайг авч сурган, тэр албандаа яахин ажиллуулах билээ. Аавын захисан үг, бас ээжийн надад хэлсэн бүхэн одоо энэ болж буй явдлыг холбоод бодвол тун далд утгатай, тэгээд аймшигтай хэрэг болох нь дээ, яадаг хэрэг вэ? гэж бодож суутал.

-Дүү минь элдэв нарийн юм бодох нь зөв. Муу нуухаар сайн илчил гэдэг үг бийг сана. Аль вэ? Аавынхаа өгсөн товчийг гээд гараа тосоход Баатар тулгамдан дальдарснаа юу ч бодож амжилгүй тэрлэгнийхээ суга руу гараа хийж гэнэт шархийлгэн мөнгөн товч гарган ирэхдээ түүний гар үл мэдэг чичрэхийг Чойжил мэдэв.

Энэ ярианы үед авга ах ламд далд хаалгаараа ороод алга болсныг Баатар сая ухаарав. Наран эзэн сургууль төгсөхөд гар буу өгч байснаа гэртээ чөлөөгөөр явахад нь хурааж аваагүй байсан бол түүнийг гаргаж ирэх л байсан байх. Буу өгөөгүй нь надад итгэдэггүйн харгай юм бол уу? хэмээн бодож дараачийн болох учралыг хүлээн хүлцэнгүй суув.

-Аав чинь таалал болсонд туйлын их харамсана. Амьд ахуйдаа чамд ирээдүйн сайн сайхан үйлсийн тухай эрхбиш өгүүлж байсан байх. Тийм үү? гэж Чойжилыг шуудхан асуухад Баатар юу гэж хариулах вэ гэсэн янзтай байснаа:

-Тийм гэж дуугарав.

Чойжил энэ үгийг сонсоод “Баатар, эцгийн захиас үгэнд гуйвалтгүй итгэжээ. Үүний бүх байдлыг ажиглахад гаж буруу зан, эргэлзэх, сөргөсөн бодолгүй байна. Ингэхлээр аав чинь ямар хүн байв гэдгийг илэн далангүй ярьж өгөх нь зөв юм” гэж шийджээ.

-Аав чинь төрж өссөн өлгий нутаг, Монгол сайхан эх орныхоо төлөө бие хайрлахгүй явж хувьсгалт засаг төр, ард олныхоо даалгаврыг найдвартай биелүүлж байсан Монголын нэгэн шударга иргэн билээ. Насан эцэс болтлоо эх орон, эгэл түмнээ хайрлах хэзээ ч гандаж үзээгүй үнэнч нандин сэтгэлээр бидэнтэйгээ цуг байсан цогтой хань нөхөр гэдгийг төрсөн хүү чи мэдэж авах нь бахархалтай хэрэг.

Аав чинь Ардын хувьсгал ялсны дараахан чамайг бага байхад ариун хэргийн төлөө нутгаасаа энэ харь газар ирсэн юм. Японы харгис цэрэг, тагнуулынхан гучаад оноос энэ нутгийг эзлэн ард олныг тонон дээрэмдэж үзэшгүй дарлал зовлонд унагасан үе байсан. Тэд одоо эндээсээ манай Монгол Ард Улсыг дайран эзлэх зорилготой байгааг чи мэднэ. Манай улсыг японыхон юу гэж худал муучлан гүтгэж эндэхийн монгол туургатны сэтгэл санааг үймүүлж байдгийг ч бас гадарлана байх. Танай тэр сургуулийн багш нар чинь ийм л зүйл их ярьдаг биз гэхэд Баатарын толгой дохихыг ажсан Чойжил:

-Эрхэм дүү чамайг аавынхаа ариун үйлсийг залгамжилна гэж итгэж байна. Эх болсон өлгий сайхан орон, ах дүүс төрөл төрөгсөд чинь чухам үүнийг хүсэж байгаа шүү. Бидний дайсан хэн бэ? гэдгийг зөв танин мэдэх нь чухал. Их монгол гүрэн байгуулна, Наран улс Монгол хүн хоёр ах дүүгийн цусан барилдлагаатай гэдэг чинь шал хуурамч үг. Энэ чинь нэг нь нөгөөгөө довтлон алалцаж Япон завших гэсэн ёстой чонын муу санаа юм. Ингэхлээр тэд манай дайсан мөн. Дайсны эсрэг, төрөлх Монгол эх орондоо заналхийлж буй аюулыг мэдэж арилгах сэргийлэхийн төлөө бидний ажил, зориг, хүч маань чиглэнэ. Ингэхлээр бид хоёрт ярих юм цаашдаа мундахгүй их бий гэхийг сонсож суусан Баатарт элдвийн зүйл бодогдох бөлгөө. “Нээрэн үнэн л юм. Аав ч яг ингэж хэлдэг байсан. Японыхан өөртөө таалагдаагүй хэнийг ч гэлээ цааш харуулдаг. Насанбатыг яалаа даа. Хөөрхий! Манай Өвөр монголынхон яаж ч бай далай дахь давчуу арлын япон новшнуудад ямар хамаатай вэ гэснээс болж түүнийг алчихаад усанд үхсэн болгосон шүү дээ. Манай саахалт нутагтай Бат гуайг тэд цааш харуулчихаад мориноос унаж үхсэн гээд цуу үг тараасан гэнэ лээ. Багш нар гадаад Монголын тухай ийм тийм гээд мөн ч их юм ярьдаг байсан. Ер нь худал заль байна гэдэг нь ил болдог доо. Монголоос оргож ирсэн гээд нэг хүнээр бидэнд гадаад Монголыг зөндөө муучилсан юм яриулж билээ. Гэтэл тэр нь гадаад Монголоос ирсэн биш зэргэлдээ хошууны өвөрлөгч хүн байсан нь мэдэгдэж доог тохуу болж өнгөрсөн билээ.

Надтай ярьж буй энэ хүн бол гадаад Монголоос ирсэн аавын надад битүүхэн хэлж байсан хүн мөн нь эргэлзээгүй. “Аврагч дээдэст танигдан хайрлагдвал асар холоос боловч өршөөн тэтгэдэг” гэж аавын хэлсэн үгний учир ийм болъюу.

Нэгэнт монгол нутгийн хөрсөн дээр энэ бие унаж, эзэн нь болж заяаснаас хойш төрсөн нутгийнхаа төлөө, төрөл садангийнхаа тусын тулд аавын хийх ёстой бүгдийг гүйцээх болно. Аав минь тийм л хүн байж. Би тийм л болъё. Япончууд энэ янзаараа бол мөд эндээс хөөгдөнө. Монгол туургатан хэн ч гэсэн тэдний муу залийг мэдээд далдуур үзэн яддаг болсон. Даанч ил гаргаж чадахгүй юм. Намайг Монгол улсын төлөө ажиллаж байна гэж япончууд зүүдлэх ч үгүй байх. Гэлээ ч нарангууд бидэнд хэзээ ч итгэхгүй, бас гараар минь могой бариулна, өөрсдөө араас хутга барина гэж муу санаалдаг болохоор болгоомж л чухал байх хэмээн бодож, Чойжил руу дөлгөөн харснаа,

-Ойлголоо. Аавыгаа ч хүндэтгэнэ, таныг ч хүндлэнэ. Эх нутгаа ч бодно. Аав миний нүдийг нээсэн болохоор таны үгнээс зөрөх учиргүй билээ. Хэн, хэний маань үйлс бүтэмжтэй болоосой гэж бодож байна гээд инээмсэглэх нь Чойжилд ер бусын баярлах сэтгэл төрүүлжээ.

-Зөв, ингэнэ гэж итгэж байсан юм. “Эх нутгийн төлөө ариун тэмцлээс өөр эрхэм нандин нэр төр байдаггүй” гэдгийг аав чинь билэг хурц хүний хувиар сурган өгүүлдэг байсан бизээ… гэж Чойжилыг хэлэхэд

-Эх орноо нүдээр үзэж, аав, ээжийнхээ төрөл садантай учран танилцах юмсан. Төрсөн нутаг ус минь энэ газар биш гэдгийг ааваас дуулсан тэр цагаас эхлэн миний эх орон тэнд бий гэж наран шингэх хойд зүгт харахад сэтгэл нэг л аятайхан болж бодол минь тэртээ алсад хулждаг болсон юм. Үнэнээ хэлэхэд би хил даваад нутаг руугаа оччихмоор санагддаг хэмээн Баатар догдолсон сэтгэлээ барьж ядсан мэт санаа алдав.

-Үүнийг буруу гэхгүй. Унасан газар угаасан ус бол хүнд нэг л заяадаг эх орон билээ.  Чин үнэн хүсэл сэтгэлчлэн бүтэх ёстой. Тийм боломжийг эх орон чинь дээдийн ерөөлөөр өөрт чинь олгов гэж би бодож байна. Таны хүсэл биелэх цаг тун холгүй шүү гэдгийг батлан хэлье. Хий гэсэн бүхнийг эр цэргийн ёсоор гүйцэтгээд, эх орон хэзээ ир гэсэн үед жинхэнэ хүүгийн ёсоор очих нь дээр гэхэд

-Тийм ч тийм дээ гэж Баатар зөвшөөрөн өгүүлэв.

Хурандаа Дугаржав, нууцын авдраас гаргасан бичгээ үзэж ширээнийхээ хажууд зогсон  бодол нь эгзэгтэй нэг үйл явдалд автсан бололтой байснаа, дуудлагын хонхныхоо товчийг дарав. Удалгүй нарийн бичгийн дарга, бага дэслэгч орж ирээд номхон зогсов.

-Ахмад Дондогийг ирүүл гэхэд

-Мэдлээ! гээд  тэр эргэн гарав. Удалгүй хаалга тог! тог! гэв.

-Болно гэхэд, ахмад Дондог бичгийнхээ хавтсыг барин орж ирээд номхон команд өгсөн юм шиг цэх зогсон нөхөр хурандаад, ахмад Дондог ирэв гэхэд,

-Нааш суугаач. Нөхөр ахмад гэж хурандааг тал өгөхөд ахмад дугуй ширээний дээр хавтсаа тавьж хэлтсийн даргын юу гэхийг хүлээв.

-“Од” гялалзаж явнаа. Би “Од”-ын ирүүлсэн мэдээтэй танилцлаа. “Мөнгөн товч”-ны тухай бидний эрлийн чиг бодол яг оножээ. Харин товчийг хадгалж яваа одоогийн эзний хувьд тод биш зүйл нэлээд байна. “Од” хашир хандсан биз. Баатар, Жанчхүү хот дахь Японы Онцгой яамны салбарт хэлмэрчээр томилогдон очжээ. Японы онцгой яамны Гуяма ч тийм шальдар бальдир амьтан биш. Баатарыг шалгах гээд бараг өсгийг нь гишгэх дөхөж байгаа байлгүй. Бид ч “Мөнгөн товч”-ийг үзэл бодол, хэр туйлбар, тогтвортой вэ? Зориг самбаа ямар вэ? гэдгийг анхаарч байх хэрэгтэй юм. Аавыгаа хүү нь өвч дууриасан бол ярих юм алга. Ганцхан тэр тун залуу, тэгээд наран эзний сургаал номлолыг багаасаа сонссон болохоор ярвигтай юм. Гэвч эцгийн хийсэн нөлөөг бид өндөр үнэлэн итгэхгүй яахав. Энд тун ухаалаг өрсөлдөөн гарч болох юм шүү. Японы Онцгой яамныхан Өвөр монгол хүнд итгэл өгдөггүй. Харин бузар муу хэрэг явдлынхаа гар хурууны үзүүрт ашигладаг. Ёстой л хүнээр уулга хийж өөрсдөө уутаа барьдаг, мэхлэх арга ухааныг эзэмшсэн гайхлууд даа гэж хурандаа хэлээд саяхан баригдсан хил зөрчигч юу мэдүүлэв гэв.

-Зараа сүм дэх Японы тагнуулын салбарын дарга Кобаяси түүнийг Монголын хилийн …-р отрядын дэргэд очиж цэрэг зэвсэг тагнуулахаар ирүүлжээ. Мэдүүлгэнд онцгой зүйл одоогоор илрээгүй байна гэж ахмадыг хариулахад

-Тэгнэ ээ. Японы Онцгой яамныхан Өвөр монголын ардуудаас хаа ч таарсан хэнийг ч хамаагүй нааш албадан хөөгөөд байдаг болоо шив. Тэдний бодлоор эд нь “гаргуундаа гарагчид” юм. Харин “гарзтай” гэснийгээ манай нутгийн арай гүнд нь хөөчих гэж аргаа олж ядаад байгаа юм. Үүний нэг “Шарга уул” гэгч нь байж таарна гээд нэг хуудас бичиг хавтаснаас гарган

-“Од”-ын биелүүлэх хоёр дахь онцгой даалгавар… Үүнийг цагт нь нэвтрүүл! гээд ахмадад өгөв. Ахмад босож,

-Мэдлээ гүйцэтгэе гээд тасалгаанаас хурдан гарлаа.

Чойжил, юмыг яаж мэдэх вэ? Замдаа гаръя гэж шийдэн үүргэндээ бүх юмаа базааж аваад зүүн өмнийг зорин алхав.

Арваад км зайтай газар болзоот хүн бас бий. Энэ өглөө “Ээж”-тэй ээлжийн холбоо барьж анхны даалгаврыг биелүүлснээ мэдэгдэж дараачийн даалгавар авах ёстой байв. “Эр хүний жаргал эзгүй хээр” гэдэг үнэн ч юм уу даа. Энэ аглаг газар тэгээд харанхуй шөнө надад заналхийлэх юм алга. Гэрээс гарсаар ажил бүтэмжтэй. Миний өмнө зам дандаа шулуун байхгүй. “Лам” тун хашир байна шүү. Арга ч үгүй. “Лам” энд шавилан суугаад таван жил гаруй болохдоо эх орны тусын тул их зүйл хийсэн хүн. Онцгой яамныхны хамрын дор байгаа ч гэлээ үнэр авахуулахгүй аргалаад байгаа эр дээ.

Холбоо барихдаа тун сайн “Бадарчин” гэдэг. Явганаар өртөө газрыг тун хурдан туулчихдагаараа онцлог.

Эх орондоо буцахын хүсэл болж дээ. Сүмийн лам нарын дотор нэг япон лам бий гэсэн. Тэр өөрийгөө түмэд угсаатай гэж нуух санаатай гэнэ. “Лам” түүнд ойртоод байгаа болохоор бие биеэ эргэлдүүлээд эцэстээ “Лам” давхар цохилтоор хожиж таарна.

“Бүргэд”-ийнхэн удмаараа, шударга шулуун, айхыг мэддэггүй золбоолог хүмүүс юм. “Төрсөн газар шорооны төлөө үхсэн ч яахав, нэг л үхэхээс, хоёр үхэхгүй” гэж “Лам” хээв нэг инээн байх нь цаанаа л эрэлхэг янз ил байна.

Газрын баримжааг харвал долоон км явчихлаа. Одоо таван километр явах уу, үгүй юү үүр цайна. Орой болтол ууланд бүгэх хэрэг гарна. Энэ бол “Ээж”-тэй ярихын тул ингэх ёстой. Тэгээд шөнөдөө хоёр дахь “Угтуул”-ынд очиж тэндээсээ шуудран холын замд орно. Хол замын үйл маань сайн нөхдийн дэмжлэгээр бүтэх юм. Тэд найдвартай хүмүүс харин би л цаг алдахгүй явдал үйлсээ амжуулж урхинд орчихгүй байх нь чухал. Өнөөдөр 1944 оны тавдугаар сарын арван, эндэхийн Чингэс хааны 739 он гэсэн үг. Японыхон “Чингэс хаан” гэдгээр түрээ барьж их чулуу хөдөлгөнө гэж зальтай хандаж байгаа юм. Улаан арми, Гитлерийнхэнд хатуу цохилт өгөөд ичээ рүү нь тэднийг элдлээ шүү. Энэ бол Японы цэргийн эрхтнүүдийг тун сандаргаж байгаа юм байна.

Эд юу хийх гэж байгааг одоо бид сайн мэдэж болох вий. “Мөнгөн товч” хэр зэрэг ажиллахаас багагүй зүйл шалгаалах боллоо хэмээн бодож хөндлөн гарсан нарийн замаар орж шуудхан явав. Үүр цайх дөхлөө. Уулын бэлд орж болохгүй. Хярыг дагаж явъя. Хярын дээрээс намайг хүн харахгүй, энэ ууланд өнөөдөр би “эзэн савдаг” нь болъё гэж шийдэн замаас гарч уулыг хярлав.

Өглөөний анхилуун агаар амьсгалахад ядралыг тайлан хүч өгнө. Уулын бэлээр хөх хүдэн татаж, тэртээ алсад жижиг суурин бараалан утаа суунаглах харагдав.

Уулын хяраас доошхиноо хэсэг хайлаасны ёроолд очиж үүргээ авч сахлаг ногоон дээр суув.

Эргэн тойрон нам гүм, зөвхөн шувуу жиргэн мөчир дамжих, хааяа сахлаг мөчир салхинд хөдлөн навчаа шар шүр хийлгэх нь сонсогдоно.

Газрын өөд налж гараа дэрлэн хэвтэхэд хурган үүл сэмжрэн нүүсэн уудам хөх огторгуй нүдний өмнө цэлийж Чойжилын бодлыг алсын алсад аваачна.

“Хүний амьдрал гэгч сонин. Найман настайдаа лам болох гэж мухар захтай дээл өмсөн Гандангийн нэг гавьж ламд шавь орчихоод банди нартай балбалдаж байсан цаг ч их холгүй. 1928 онд хар болж, цэргийн албанд мордож удалгүй Улсыг аюулаас сахиж хамгаалах онцгой албанд орж одоо хүртэл зүтгэн яваагаа эрэгцүүлэн бодов. Лам нар гэдэг чинь хэн бэ? Би хэн бэ? гээд гутлынхаа шантайсан хоншоорыг харж ингэсхийгээд бас л өөр хувцас өмсөнө. Тэр бүхэнд би бие сэтгэл ажил үйлээ тааруулна шүү дээ гэж бодлоо.

Харь нутгийн газар шороон дээр ингэж хэвтчихсэн элж улирсан юмыг санаж байх бүр ч хачин ажээ.

Эх орны ариун газар шороо надтай хамт оройн сүлд болж явна. Энэ бид хоёр хамт эх орондоо очих ерөөлтэй хэмээн алчуурын сэжүүрт боодолтой чулуугаа авч алган дээрээ тавин өнхрүүлснээ, цаг болжээ гэж бодон үүрэг дотроосоо боодолтой дөрвөлжин нэвтрүүлэгчээ гаргаж тэгш газар байрлуулав. “Од байна” “Ээжээ!” “Од байна” “Ээжээ” хэмээн дуудаж эхлэв. Долгион яг таарчээ. Тог тог тог гэх үл тасалдах нэвтрүүлэг эхэлж олсон олз хуруугаар, агаараар урсав. “Ээж”-ээс өгсөн даруй биелүүлэх хоёр дахь даалгавар цэг зураасаар хөврөн ирж “Од”-ын оюунд тайлагдан шингэнэ.

Уулын тэртээ бэлд барайх суурин түүний цаад хөтлөөр зам зурайн одох нь танил биш ч гэлээ. Чойжилыг алсын замд хөтчлөх алтан жолоо мэт билээ.

*      *      *

Жанчхүү хот дахь Японы Онцгой яамны Гуяма өнөөдөр Завсар хотоос ирсэн нэг залуутай тухлаг ярилцаж сууна. Нэр Баатар, овог Балжир уугуул нутаг Цахар чуулган Гүл Хөхийн хошуу, Даш ноёны гуравдугаар суман хошууны сургууль, Жамбий хотод дунд сургуульд суралцан япон хэлийг сайн сурж төгсөөд дээд дарга нарын тушаалаар энд тохоон томилогджээ. Гуяма япон хэлээр энэ тэрийг ярилцах зуур түүнийг дотроо таашаав.

Баатар элдэв хуурамч авиргүй, өөрт нь үнэхээр элэгсэг хүндэтгэл үзүүлж харилцах байдал нь наран хүнтэй ойр шадар байж ёс горимыг нарийн дагаж сурсных байх гэж Гуяма олзуурхжээ.

Гуяма, өөрийн муу санаагаа орхисонгүй. Шинэ ирсэн орчуулагчтайгаа чухал нууц ажлын тухай зүйл хөндөж ярилцсангүй. Учир нь эхлээд түүнийг өөрөө нэлээд ажиж мэдэх, дараа нь албан ажлын дагуу ирэх бичиг сэлтийг нарийн үзэж нотлох, ингэсний эцэст жинхэнэ ажлаа эхэлнэ гэж шийджээ.

Баатар ч дэд хурандаагийн бодлыг тааж өврөөсөө нандигнан боосон зүйл гарган задалж дугтуй дээр нь улаан өнгийн шунхан тамга дарж лацаар бэхэлсэн бичгийг Гуямад барихад тэр авах зуураа Квантуны армийн жанжин штабын тусгай газрын нууц тоо үсэг бүхий тэмдэг яг мөнөөрөө нүдэнд туссан болохоор нухацтай ажигласнаа дугтуйг задлан зурвас хуудсыг дэлгэв.

Томилолтын тухай албан бичгийг үзэж түүнд итгэх сэтгэл төрөвч уул томилсон газраас нууц түлхүүр бүхий цахилгаан ирүүлж үнэн мөнийг улам төгс баталдаг учир түүнийг иртэл болгоомжтой байж шалгах нь чухал. Хашир байхад алдаа гарах нь бага гэж бодон анхны шалгалтыг хийж эхлэв.

Гуяма бичиг сачиг оролдон сууснаа,

-Баатар та байж байгаарай гээд гараад явчихав. Түүний нууцын авдар хагас нээлттэй, ширээн дээр маш нууц гэж буланд нь бичсэн бичгүүд харагдана. Нууцын авдрын дотор босоо тавьсан хавтсуудын томруун хаягласан үсэг тод байв. Гуяма алга. Гучин минут болов, тэр ирсэнгүй. Баатар босоод бичгүүдийг үзчихмээр санагдавч суусаар л байв. Сонин юм даа харваас хашир муу санаа суусан энэ япон яагаад танил болж зан зангаа авалцаагүй байтал чухал албан хэргээ ийнхүү задгай орхичихоод холддог билээ. Арай намайг яах нь вэ гэж туршиж байгаа биш биз. Яаж мэдэх вэ? гэж түүнд анхаарал тавиагүй байдал үзүүлэн сууна. Дөчин таван минут өнгөрсний дараа Гуяма орж ирээд

-Уучлаарай, нэг золигийн тандуул /туршуул/ хэргээ хүлээхгүй байсаар удчихав, би бүх юмаа задгай орхисон байхыг хараач гээд тун хянамгай, тавьсан тэмдгээ ажиглан хэдэн минут болсноо авдраа хаав. “Баатар ямар ч гэсэн албан бичиг рүү нүд хужирлаж хуруу хүргээгүй бололтой” гэж бодов. Гуямагийн нэгдэх шалгалт ийм ажгуу.

Хоёр дахь шалгалтаа удахгүй тэр бас хийжээ.

Нэг өдөр Гадаад Монголын тагнуул гэж сэжиглэсэн нэг хүнийг Баатараар хэлмэрчлүүлэн зодож тарчилгаан байцаасны дараа Гуяма уурласан дүртэй гараад явчихав.

Тэр зэргэлдээ өрөөнд орж томруулагч шил хананд нь нуусан жижиг нүхээр сэм ажиглав. Баатарт энэ нь жирийн сэтгэл төрүүлсэнгүй “Намайг яах бол гэж Гуяма хардаад байна уу даа” гэж бодуут үсрэн босож,

-Чи яасан амьтан бэ? Туршуул хийснээ үнэнээр хэл. Сая наран эзний асуусныг ойлгов уу? Үгүй юу гэж зандрангуй дуугарахад

-Жа би үнэнээ өчсөн. Намайг муу санасан хүн л гүтгэсэн. Би худал хэрэг хүлээхгүй гэж хацар дээгүүрээ урссан цусаа мөрөндөө арчин өчив.

Үүнийг харж Гуяма “Баатар ийм л хүн байж. Өвөрлөгч нар, их наран биднийг дотроо таашаадаггүй улс, харин Баатар гайгүй л юм шиг байна гэж урьдахиа бодвол Баатарыг арай итгэх сэтгэл төрсөн ажээ.

Энүүн шиг хардлага тасрахгүй байж мэднэ. Болгоомж алдана гэж байхгүй дээ хэмээн Баатар бодно.

Хөх хотын, монголчууд голдуу буудаг хоёр давхар хүрэн тоосгон байшин бүхий буурчийн газар хоёр өрөөтэй байр авч тухлав. Буурчийн үүдний хажуу дахь нэг өрөөнд паспорт, үнэмлэхээ үзүүлэн хаанаас ирснээ хэлж бүртгүүлэхэд хашир янзын тавь эргэм насны эр, нүүр рүү ажиглангуй харснаа Жамбын эгц харцнаас эвгүйтэн дальдрахыг анзаарав.

-Хаанаас яваа вэ?

-Буутаас

-Овог нэр

-Эрэнцэнгийн Жамба

-Хэд хонох вэ?

-Тав хононо.

-Найман номерын өрөөнд ороорой гээд, үйлчлэгчийг дуудахад хорин зургаа, хорин долоон насны зууван цагаан царайтай хүүхэн Жамбыг дагуулан нарийн хонгилоор явж мухрын нэг хаалгыг заан

-Энд гэж инээмсэглэн тал өгөөд эргэв.

-Өрөөнд ороход чийглэг эхүүн үнэр хамар цоргих нь хүн ойрдоо амьдарч байсангүйн шинж ажээ.

Өрөөн доторхи тавилга нь дээр цагийн хийцтэй цар модоор хийж хүрэн будгаар өнгө зассан байв. Жамба цэнхэр цуваа тайлж өлгөөд бамбалзсан зөөлөвчтэй сандалд налан хана ширтэн түр сууснаа хонхыг дарж үйлчлэгч хүүхнийг дуудав. Төдөлгүй үйлчлэгч хүүхэн нүүрэндээ энгэсэг будаг тавьж улам ч хөөрхөн болсон юм шиг агаад тэр хаалга нээн жуумалзан орж ирэв.

Ах гуай танд юу таалагдах бол? гэж гартаа дөрвөлжин цаас барьчихсан, хүзүүгээ үл ялих гилжигнүүлэн өөрийн гуалиг биендээ намба тааруулан зогсоно.

-Өнөө оройдоо люванз, мантуу, цай болно биз дээ. Өглөөний хоолонд хөнгөн зүйл авна. Бор шувууны хуурсан толгой бий биз гэж хачин чамин хоол иддэг хүн гэсэн сэтгэгдэл төрүүлэх гэж зориуд хэлэхэд

-Байлгүй яахав, баавгайн тавхайт ширээ захисан ч болно. Би таныг япон хүн л гэж бодлоо гээд гилжийн аалигүй янзтай хэлэхэд

-Япон хүн байсан бол… гэж лавлахад,

-Яахав дээ миний эцгийг саяхан худал хэрэгт сэрдэн барьж хатуу эрүүдсэнээс болж нас барчихсан. Үүнээс хойш энэ муу нарангийнхныг харахаар нүүр рүү нь нулиммаар санагдах юм. Яая гэх вэ? тэгж л болохгүй дээ гэж гүн санаа алдан эргэнгүүтээ,

-Таны захисан зүйлийг одоохон авчирна гээд л үг хэлэх завгүй гараад явчихав. “Ямар сонин юм болж байна, энэ хүүхэн яагаад ийм юм ярих болов. Хэрэв үнэн байгаад аль нэг явуулын хүнд энэ хүүхэн ингэж яриад байвал эцгийнхээ хойноос орно гэсэн хэрэг. Эсвэл нарангийн ноёд явуулын монгол хүнд ингэж хэлээд ойртож турш гэсэн даалгавартны нэг нь байж таарна. Харъя л даа, яах нь вэ? Ийм учралыг анзаарахгүй өнгөрвөл үйл хазгай болно. Өнөөдөр цагдаагийн албаны шалгалт ирэх л байх. Үүдний гялалзсан нүдтэй, шовх хамарт эр надтай харц тулгасныхаа учрыг олох гэх байлгүй дээ. Хардлага өдөөгдвөл сайн юм болохгүй. Хэрэв үнэмлэх дээр байгаа тэмдэгний дагуу “Гүл хөхийн хошуу руу лавлавал муу юм болно” гэж бодож нүүр гараа угаахаар зэргэлдээ тасалгаанд оров.

 *      *      *

Жамба хоол идээд хажуулан хэсэг дуг хийжээ. Хол газар янз янзын уналга сольж явснаас бие алжаасан байв. Жамбын дотор үйлчлэгч хүүхний түрүүн хэлсэн үг сэрхийн оров. “Хэрэв үнэн бол эцэг нь ямар хүн байж таарах вэ? Нүүр рүү нь нулимах гэв үү? Хөөрхий таарсан тэмцэл хийх нь дээ. Үйлчлэгч хүүхний хэлсэн үгний цаана үл ойлгогдох ямар нэг далд учир бий дэг. Надад сайн уу? Муу юу? Учрыг шүүх л юмсан хэмээн бодно. Гудамжинд гарч агаарт жаал байхаар хаалгаа түгжин гарав.

Шатаар доош буухад үүдний сахиулаас өөр хүн харагдсангүй. Хаалга хаагаад эргэхэд сахиулын арын өрөөний хаалга онгосхийхэд үйлчлэгч хүүхний нүүр цухас харагдан далдрах шиг санагдахад, түр түдэн нүдний булангаар ахиулан харавч дахин хаалга онгойсонгүй. “Үйлчлэгч хүүхэн тэр өрөөнд байдаг юм байж. Намайг гарах сацуу хаалга онгосхийснээ хэн ч тэндээс гараагүй. Жирийн байдлаар тэгсэн юм бол уу?” гэж бодон байшингийн зүүн талд тарьсан модны хажуу дахь нам сандал руу дөхөн очсоноо, “Суугаад ч яах вэ” гудамжинд жаахан явъя гээд Буурчийн хэрмэн хашааны гол хаалга руу алхав.

Энэ хэрмэнд гойд юмгүй. Буурчийн ажилчид бололтой хүмүүс зэргэлдээ намхан байшингаас сав суулгатай юм барьж, орж гаран хөлхөнө.

Жамба гудамжинд гарахад буурчийн том даамал хаалга чигтэй цагдан сэргийлэхийн хувцастай хоёр хүн ирж яваа харагдав. Жамба чигээрээ аажуу алхалсаар зуушны газрын дэргэд очсоноо эргэн, буурчийн газрын өдөр бүр хотын цагдан сэргийлэх газраас хүн ирж хаанаас ирсэн, хэн гэгч байгаа зэргийг шалгаан асууж, дараа нь зарим өрөөгөөр орж зорчин явагчдын паспорт үнэмлэхийг үздэг гэсэн. Хэрэв тэднийг орвол өрөөндөө байя. Аятай угтаж боловсон хүний ёс горимыг даган хүндэтгэл үзүүлэн өнгөрөөе гэж эргэн явсаар буурчийн хаалгаар оров. Шатаар өгсүүт түрүүчийн үйлчлэгч хүүхний нүүр хальт харагдсан өрөөнөөс цагдаагийн ажилтан гарч ирэхийг Жамба мэдүүт юмны чиг нь гараад ирлээ. Залуу хүүхэн намайг тун тулгуу догиох гэсэн байж таарна. Мөн ч “гэнэн хонгор” бол доо. Хөх хотын цагдаагийн тагнуулуудын анхны догиолт залуу хүүхнээс эхэллээ. Удаахь нь юугаар яаж дуусах бол” гэж бодон тасалгаандаа орлоо. Удсангүй хэн нэгэн хүн хаалга тогшив.

Жамба хаалганы түгжээг тайлахад цагдаагийн ахлагч бололтой өндөр залуу орж ирээд ёслох байдал үзүүлэн гараа өргөснөө,

-Та өөрийн баримт бичгээ үзүүлээч гэхэд паспортаа гарган өгөв. Паспорт дахь биеийн зургийг үзээд Жамбаагийн нүүр өөд мөн эсэхийг шалгах янзтай харснаа

-Хаанаас яваа вэ?

-Буутаас

-Аль хүрэхээр

-Жанчхүү орно.

-Энд ямар хэргээр саатав? гээд юу гэх нь вэ гэсэн шиг царай руу ширтэх нь ямар нэг тэвдэж сандрах сэжиг бүхий байдал илэрч байгаа эсэхийг мэдэх гэсэн нь ил байв.

Төмөр замын ашиглалтын асуудлыг Харбин дахь Эрхлэх товчоо хариуцдаг. Би энэ ажлаар явна. Май албан үнэмлэх гээд Харбины Төмөр замын эрхлэх товчооны улаан шунхан тамга бүхий томилох бичгийг үзүүлээд:

-Та бүхэн юу андах вэ? Одоо тээвэр харилцааны асуудал чухал болоод байгааг. Бид ойрын хэд хоногт үүгээр хэрэгцээтэй олон вагон ачаа… гаргана гэж тэдэнд “Чухал юм” гэсэн битүү утгыг ойлгуулах байдлаар баруун зүг гараа зангахад, цагдаагийн ахлагч,

-Та Харбинаас гарсаар удав уу гэлээ.

-Удлаа хориод хоног болов уу даа гэв. Цагдаа зам зуур хотын цагдаагийн газрын шалган бүртгэсэн тэмдэглэлийг ахин дахин үзнэ. Жамба дуугүй байхаас ярих нь дээр гэж бодоод,

-Зам жаахан сааталтай байна. Төмөр замын хариуцлагатнууд гурав хоногийн дотор амжуулна гэж надад амлаад байгаа даа. Надад амлах бага хэрэг. Одоо хойд зүг юу болж байгааг харцгаа. Манайх зүүн өмнө юу хийх гэж буйг та  нар надаар хэлүүлэхгүй мэднэ. Ер нь ноёд та нар ч энэ чухал зүйлд хөндий байвал зүүн өмнөд Азид хийх эзэн хааны их үйлсэд муу нөлөө болох юм шүү дээ. Би энд удахгүй л санаатай, замд саатах шиг тусгүй юм байдаггүй, хотын даргад хандах зүйл ч гарах янзтай даа гээд албархуу яриа үүсгэтэл цагдаагийн ахлагч аргагүй дээд газрын чухал албаны ажлаар яваа хүн байна, энэ ажил надад ямар хамаатай биш гэж бодсон бололтой,

-Төмөр замын заслага хоёр хоногоос дуусах юм гэсэн, за ийм шив дээ гээд мэдэмхий дүр үзүүлэн паспортыг Жамбад эргүүлэн өгөв.

-Энэ буудалд ажиллаж байгаа хүмүүсийг та нар сайн мэдэж байгаа биз. Нэг үйлчлэгч “хонгор” эцэг байцаалт дийлээгүй үхсэн ч гэх шиг зохисгүй үг ярьж байх юм. Би л тийм үг яриа гаргаж манай их наран улсын чухал албаны ажлыг тааралдсан хүнд задруулагчдыг зүгээр орхихгүй байхыг эрмэлздэг. Тэр хүүхэн дор гээд Жамба цааш ярих гэтэл цагдаагийн ахлагч ярвайн яршиг түүгээр яах юм бэ? гэсэн ойлголт өгөх гэсэн бололтой гараа дохиод гарч одов.

Жамба хаалга түгжин сандал дээрээ суун янжуур асаав.

 *      *      *

Чойжил  оо! гэж хүн араас дуудвал яах вэ. Би эргэн харвал ёстой л алд дэлэм алдах нь тэр. Одоо Жамба нэрэндээ дасъя гэж бодож явлаа. Хөх хот гэж хүний нүд булаамгүй шавар тоосго хэрмээр дүүрсэн газар юм. Гудамжаар дамнуур дэнжигнүүлсэн хятад, морь хөтөлсөн монголжуу ястан, уранхай нөхөөс болсон хувцастай авгай, хүүхэд, зарц ажилчид, япон цэргийн цайвар шар хувцастай офицер зэрэг зүсэн бүрийн улс амьтан хөлхөнө. Хүн олон, хотын барилга шигүү болоод тэр үү дотор бачимдана. Япон цэрэг суулгасан машинууд дохио өгч гудамжинд хүржигнэх нь хүмүүсийн анхаарлыг эрхгүй татан чимээ шуугиан болцгооно. Төвийн даалгаврыг Чойжил, “ээжийн захиас” гэж ярьж байхаар тохирсон байв. Ээжийн хоёр дахь захиасыг биелүүлэхээр энэ хотод ирээд нэг хоножээ. Хөх хотын төмөр замын буудал руу явах зуур араасаа дагуул байгаа эсэхийг ажих ёстой байв.

Эхлээд явсан гудамжаараа шулуун явж, баруун талд нь байгаа бараа худалдах пүүс рүү зам хөндлөн гарч оров. Настай хятад иргэн худалдаа хийх бөгөөд орсон хүмүүс тавиастай торго, дурдангийн сэжүүрээс үзэх зуураа үнийг асууна. Жамба, пүүсэнд оруут тавиурт байгаа ягаан өнгийн чисчүүг үзэх зуур хаалгаар хойноос хэн орж ирэхийг сэм ажсан боловч сэжигтэй гэмээр юм алга. Пүүснээс гарч хотын захын төмөр замын ачаа бараа ачиж буулгадаг газар чиглэн гудамжны баруун зүүн талд сэлгэн гарч явах зуураа тааралдсан пүүсүүдээр орж янжуур шүдэнз төдийхнийг худалдан авна. Галт тэрэгний зогсоолд ойртов.

Үе үе галт тэрэгний толгой бүрээдэн уухилах нь тод. Нарийн гудамж ороотол хятад хийцний хөх саарал хүрэм өмссөн зүс таних эр нүүр тулгарав. Тэр хажуугаар өнгөрөх гэснээ

-Хүүе сайн уу гээд инээмсэглэх дүр албаар үзүүлж шүдээ ярзайн зогсох нь Жамбад тун хүйтэн санагдав.

-Сайн, сайн байна уу, газрын хаанаас гараад ирэв гэхэд,

-Та ч гэсэн хаанаас вэ? гээд тэр хүн ойртон ирэв.

-Сайншандад хоршооны худалдагч байхдаа Японы тагнуулын даалгавартай гээд Даржаа гэгчийг бариулж байсан Дорж мөн шив гээд муу новш энд байдаг байжээ. Энэ чинь манайхныг эрж хайж яваа биз ээ. Төвөөс үүнийг устгах даалгавартай гэж хоромхон зуур бодоод царайгаа төв болгож их л албаны сүр үзүүлэн

-Чи Их Наран улсын эсрэг ямар шиг нүгэл хийж байсныг би мэднэ. Ингэж таарсан нь ямар учрал бэ? чамайг бодвол наран эзэндээ үнэнчээр зүтгэсээр байгаад ирсэн хүн шүү гэхийг сонссон Доржийн царай үнсэн хөх болж,

-Яалаа гэж тэгэх билээ, чи худал хэлж байна гэж мэлзэн  хэлээд цааш эргэхэд нь Жамба хануйгаас нь угзарч,

-Чи муу зальхай миний гараас мултарна гэж бүү бод. Чамайг зохих газар хүргэнэ. Намайг Завсар хот дахь Нарангийн Онцгой яаманд чухал албанд байгааг сонсоогүй юу гэхэд,

-Үгүй шүү, даанч үгүй, та намайг бүү зовоо. Би дотогшоо зугтааж явна гэхэд Жамба сүрхий харж

-Гэвч бид хоёр монгол хүн байна. Хотын зах гарч ярилцъя… гээд алхахад тэр дурамжхан даган явав.

Дорж бол аюултай урвагч, харин намайг дагаж яваагүй биз. Үүнийг цааш харуулаагүй цагт тун осолтой. Ямар ч гэсэн хүнгүй газар аваачна. Үүнээс ямар ч өчиг дуулаад хэрэггүй, гай удна хэмээн шийдэж

-Дорж оо? Надтай хамт Завсар хот ор! Тэнд чамд юм бүхэн сайхан болно. Чи ч наран эзэнд нүглээ хэлэлгүй өнгөрсөн биз. Би чиний мууг үзээд ч яахав дээ гэж тал өгөн өгүүлэхэд,

-Дорж ийш тийш хулмалзан харж,

Эндээс хол л явмаар байна гээд өмнө зүг гараа зангав.

-Чи надтай явахыг татгалзаж байна уу? Яахав өөрөө мэд, хоёул зоогийн газар оръё, бид хоёрыг нэг нутгийн хоёр ингэж явна гэж хэн мэдэх вэ? гэж хэлэхийг сонссон Дорж ихэд баярлан

-Тэгэлгүй яахав. Жаахан юм ууя, энэ бол эр нөхдийн хийдэг зүйл гэж олзуурхав.

Жамба аргаар үзэж Доржийн учрыг олохоор шийджээ. Зоогийн газар хүн олон тул тэр хоёр булангийн ширээнд суув. Хоол зөөгч хятад хоолны нэр тоочин ирлээ. Жамба түүнд хандаж

-Шөлтэйхэн хоол, хар архи хоёр нь зохимжоор дээр биз гэхэд Дорж инээх аядан:

-Тэгэлгүй яахав гэж шүлсээ залгин өгүүлэв. Тэр арай тайвшран, нүд сэргэж гар нь чичрэхээ больсон байв. Ширээний ард суумагцаа бас л духныхаа хөлсийг бурзайлгасан хэвээр хутга сэрээг барьж тавин байж ядна.

Хонины жижиглэсэн махтай шөлнөөс халбагадах гэсэн ч халбагаа хангир жингэр дуу гаргах нь салга юм шиг. Жамбын амнаас юу гарахыг тэсэж ядан хүлээж бодлогошрох байдал ил бөгөөд амандаа зуусан янжуураа зогсоо зайгүй савсан утаа баагиулна.

Эх орон гэж түүнд одоо бодогдох юм юу ч байхгүй, зөвхөн зугаа цэнгэлийг хүсэн хар амины төлөө “хүн алж, хүрээ талахаас” буцахгүй болж өөрийн нь өчүүхэн цогцсыг сүүдэр шиг дагаастай доромжлол, басамжлалыг хүлцэн “бурхнаас оноосон хувь заяа минь энэ” гэж сэтгэлээ зогоон харийн хүний  эрхэнд яваагаа аз хэмээн үзэж байгаад нь Жамбын эгдүү хүрч дор нь нударга буулган таг чиг болгочихмоор санагдавч биеэ барьж тал өгсөн дүр үзүүлнэ.

 *      *      *

Шуудуунаас олсон үхсэн хүний учрыг олох гэж Хөх хотын цагдаагийн газрын эрэн сурвалжлах ажилтнуудад бөөн ажил нэмэгджээ.

Амь үрэгдсэн хүн хэн болох нь тогтоогдож, Гадаад монголоос “улс төрийн хэргийн учир” оргон ирж олон дахин шалгалт мөрдлөгөт өртөн байж “учир нь олдоод” цагдаагийн газрын харьяа Аюулаас хамгаалах тасгийн мэдэлд шижлсэн хүн байв. Үхсэн байдлыг газар дээр нь шинжилснээс үзэхэд тэр хүн хоолойгоо огтлон үхсэн байж болох шинжтэй, түүний хэрэглэж явсан хутга нь цустайгаа дэргэд нь байжээ. Согтоох ундааны зүйл их хэрэглэсэн гэдэг эмнэлгийн шинжилгээ гарсан, хутганы бариулд үхдэлийн баруун гарын гурван хурууны хээ байсан зэргээс гадны хүн хорлосон байх гэсэн сэжгийг үгүйсгэжээ. Хятад хар архины шавхруутай шилэнд үхдэлийнхээс өөр хурууны хээ илрээгүй, мөрч нохой үнэр авсангүй учир нь үхдэл унахдаа шилтэй архиа хагалснаас шалтгаалав.

Хэд хоногийн дараа улс төрийн цагдаагийн Аюулаас хамгаалах тасгийн тагнуулын нэг ахлах ажилтан дээд газарт явуулах бичигтээ “Монгол улсаас энэ оны эхээр оргож ирсэн Дорж гэгчийг мөрдөн байцаахад өөрийн байдлын талаар тодорхой мэдүүлсэн мэдүүлгийг үүний урьд танд хүргүүлсэн тул толилсон буй заа. Тэр, Монголын дотоод Яамнаас нааш ирүүлж байгаа тагнуулын хүмүүсийг олж илрүүлэх үүргийг сайн биелүүлэх төлөвтэй байсан боловч архинд дуртайн харгайгаар хэт ууж шатаж үхсэн нь тогтоогдов. Гадны хүн хорлосон гэх зүйл илрээгүй гэж бичээд хэрэв хутгаар хоолойгоо огтолсон” гэж илтгэвэл бөөн яршиг удна. Нэгэнт үхсэн юм чинь ингэх нь хал балгүй гэж чулуу хөөлгөж аргалснаар хүн амины хэрэг нам жим өнгөрчээ.

Хурандаагийн бичгийн ширээн дээр “Од”-оос авсан мэдээнүүдийн хувь ил харагдана.

“Мөнгөн товчны шинэ эзэн эх орондоо хайртай, эцгээ залгамжлах найдвартай. Тэр, албандаа очсон. Чухам нууц зүйл мэдэх боломж байна. Хорь хоногийн дараа уулзана. Би эндээс Буут орох аян тал таарч зам шулуудав. Хилийн ойр хийд дэх Японы Онцгой яамны салбарынхан хошууны төвтэйгээ шууд харилцах станцтай болжээ. Баруун Сөнөдөөс хойш зуун хорь гаруй километр зайтай “Дөрвөд хошууны Шар мөрөн сүмд япон сургагчтай нэг хороо монгол цэрэг бий. Жанчхүүгээс жараад машинтай цэрэг Баруун сөнөд вангийн төвд ирж эмнэлгийн хашаанд байрлав. Одоогоор хилд ойрхон цэрэг олон биш” гэснийг хурандаа уншаад “Од”-ын ажил өөдрөг бүтэх төлөвтэй. Хол газар “үүрэг” үүрэх яггүй л байсан даа. Гэсэн ч ахмад түүнийг тоохгүй. Японыхон нэвтрүүлгийг одоогоор замаас барьж чадахгүй гэсэн лавтай мэдээ байгаа хойно ажрахгүй. Харин Жанчхүү хүрэх төмөр замын буудлууд дээр шалгалт нарийн байгаа. Харбины нөхөд маань “Од”-д хэрэгтэй бүхнийг бэлтгэж өгсөн, цаашид ч далдаас хамгаалах, туслах, цахилгаан бичиг сэлтийг яг эгзэгтэй үед нь явуулна гэсэн. Бадгарын хийдийн “нярав” ч мундахгүй юм бүтээх ёстой хэмээн бодно.

Ахлах дэслэгч Содов зөвшөөрөл авч орж ирээд амрыг эрсний дараа хурандаа “Шарга уул”-ын сөрөг “Отолт” хийх бэлтгэл ямар байгаа тухай сонирхов.

Чухам нааш хөдлөх товлосон өдрийн тухай “Од”-ын мэдээг л хүлээж байна гэж Содов илтгэв.

-“Од”  нэлээд алс яваа. Түрүүчийн мэдээнд энэ тухай дурдаагүй байна. Замд саад тохиолдохгүй, үйлс бүтэмжтэй явбал дайсны төлөвлөгөөг мэдэж цаг алдахгүй мэдээлэх вий. “Отолт”-д хөдлөх дохио өгөхөд яг бэлэн бай гэж хурандаа тушаав.

-Мэдлээ. “Отолт”-ын зарим хүчийг …-р отрядад тусгайд нь бэлтгээд байгаа. Тэд төвийн шийдвэр хүлээж байна гэсэн цахилгаан сая ирсэн гэж Содов танилцуулаад гарлаа. Хурандаа “Од”-ын ирүүлсэн мэдээнүүдийг цааш анхааралтай уншиж булан дээр нь дүгнэлт саналаа бичих ажээ. Нэгдэх мэдээнд

1941 оны 7 дугаар сараас эхлэн танк, морин ба моторчилсон гурван дивиз тус бүр арван мянга гаруй хүнтэй байгуулж, Хаалган, Да тун, Буут зэрэг газар ирүүлж бэлтгэл сургууль хийлгэж байна. Дархан бээл ба Онгон тээг орчим газрын дагуу Монголын хил хүртэл газар орон, зам харгуй худаг усыг нарийн судлан газрын зураг үйлдэв.

Хоёр дахь мэдээнд

…Буут хотын танкийн гуравдугаар дивиз, Да тун хотод хорин зургадугаар явган дивиз байгуулан бэлтгэл сургууль хийж эхлэв.

Гурав дахь нь Японыхон Чингэс хааны эрэлхэг түүхийг үзүүлсэн кино зураг авна гэж ардуудаас албан журмаар өдий төдий мөнгө хөрөнгийг татварлан авч гурван мянган мод орсон цагаан даавуу бүрээстэй нэг том гэрийг доторхи тавилгын хамт бас гурван зуун жижиг гэр татварлан бариулж олон хүнийг байлдаж байгаа байдлаар уул гэрүүдийг сүйтгүүлж зураг авлаа.

Дөрөв дэхь нь: “Баруун сөнөд дэх тагнуулын салбараас Жамбийд бэлтгэсэн тагнуул хорин тав орчим насны намхан, бор царайтай, баруун хацартаа үл ялих цагаан сорви бүхий Жамц гэгчийг Айраг сүм дайруулан хоёр хүний хамт долоо хоногийн дотор явуулна” гэсэн нь хэлтсийн даргын анхаарлыг гойд татав. Ийм үнэтэй, мэдээнүүд “Од”-оос нэг биш удаа ирж хэлтсийнхнийг түргэн жагсаал авахуулна. Японы тагнуулынхны илгээсэн амьтад хилийн цаана айн бүртэгнэж байгаад алга болох нь бас тааралдаж хий ажил түвэг удах нь бишгүй таарна. “Жамцыг хавханд оруулна. Тэр одоохондоо аймхай байвч эрхгүй манай хилийг нэг алхаж азаа турших гэх биз” хэмээн бодож харилцуураа авч ахмад Дондогтой ярилаа.

Хөх хотын гудамжаар явган хүн цувран, хүн зөөдөг тэрэг чирсэн ядуучууд, машин тэрэг сүлжилдэнэ. Тэдний дунд дүрэмт малгайтай журамлуулах харуул хөгжилтэй чанга чанга дуугаран ярьцгаах нь энэ хотод амьдрагчдын хамгийн аз жаргалтайд өөрсдийгөө тооцсон мэт ажээ. Хятад, япон маягийн хувцас өмссөн хүүхнүүд гудамжны захын явган хүний замаар улавчин шаахайгаа тог тог хийлгэн жорог жорог алхална.

Жамба галт тэрэгний зогсоол дээр очиход хөл хөдөлгөөнтэй байв. Зорчигсдын ихэнх баруун зүг явах гэж галт тэрэг хүлээнэ. Сүүлийн хэдэн долоо хоног зам үл мэдэгдэх шалтгаанаар гэмтсэний улмаас хөдөлгөөн нэлээд саатсан ажээ.

Өглөө хөдөлсөн ачааны галт тэргээр ногоон даавуу бүтээлэгтэй их буу, хуягт танк, ачааны машин ачсан, бас таван зуу хэртэй японы цэрэг, суудлын чиргүүлд нь явсныг Жамба мэджээ.

Сүүлийн гурван өдрийн ажиглалт хоосон өнгөрсөнгүй. Өмнөхөн нь байгаа гол шугам дагуу ачаатай вагон сунан хөдөлнө. Энд, тэндгүй шүгэл дохионы хонхны дуу, төмрийн түрчигнэх чимээ нүргэлнэ. Эндэхийн сумчны байр, замын хөдөлгөөн заасан суман заалт, самафорын дугуй хүртэл тоос шороо, нүүрсний тогтогт дарагдаж харлах нь галт тэрэгний тээврийн хөдөлгөөн ихэсч ажилчид нүсэр ажилд дарагдан энэ мэт зүйлийг ер анхаарахаа больсныг гэрчилнэ.

Вагонд ачсан цэргийн их зэвсгүүдийг цөм шар ногоон эсвэл хүрэн шараар будаж газрын өнгөнөөс үл ялгарах болгожээ.

Хотоос жаахан холдон ажвал уулын хормойгоос дээш олон хүн газар цооноглож, хүрз жоотууны гялалзах нь мэдэгдэв. Түүний зүг цемент, банз дүнз ачсан машин цувахыг харахад юмны учир Жамбад ойлгогдох ажээ.

Галт тэрэг Буут хотоос ирээд гучин минут хэртэй болов. Хөх хотын төвөөс Өвөр монголын хязгаарын чуулган хошуудаас татагдсан гурван зуугаад цэрэгт нэмэгдэл чиргүүл гарган явуулах гэж байгаа нь ил болов.

Энэ цэргүүдийг үдэх гэсэн хөгшин, залуу, эр, эм олон хүн шавааралдан шуугилдана.

-Энэ шинэ цэргүүд хаана суух гэнэ вэ гэж албаны байрын нэг хүнээс асуухад тэр хүн Жамба руу нэг харснаа, бас л албаны хүн гэж бодоод

Жанчхүү хотын /Хаалган/ цэргийн жанжин штабын мэдэлд очих юм. Жанчхүү хүрч тэндээс будаа шиг цацах  байлгүй. Нарангийн цэргүүд сүүлийн хэдэн сар зогсоо зайгүй хоёр тал руугаа хөлхдөг боллоо. Улаан орос ялагдаж, Их Наран улсын цэрэг манай цэрэгтэй хамт монгол туургатнаа нэгтгэн их гүрэн болгох гэсэн баа гэж үзэмчин аялгуугаар мэдэмхий хэлээд хавтгай шар ногоон цэрэг малгай өмссөн хориод насны хүүд “Жаа сайн яваарай. Богд тэнгэртээ залбирч явна шүү” хэмээн захиад баруун хацрыг үнсэв.

Галт тэрэг хөдлөх дохио өгч, Жамба гишгүүр дээр үсрэн гарлаа. Галт тэрэг аажуухан хөдлөхөд цэргүүдийг үдсэн олон хүн нүдэндээ дүүрэн нулимстай уй гашууд автан хоцорлоо.

Галт тэрэг үл мэдэг займрахад бие нэгэн адил ганхан, замын хажуугаар урьд үзээгүй уул ус, тосгон суурин бие биеэ халан өнгөрөх нь Жамбад сонин агаад түүний сэтгэлд нэгийг бодогдуулна.

Хаалга нь задгай нэг тасалгаанд Жамбаас гадна таван хүн шахцалдан сууж явав. Жамбын өөдөөс харж суугаа гуч хүрсэн бол уу гэмээр нүүрэнд нь гүн үрчлээ суусан эцэнхий эр, япон янжуур байн байн татна. Түүний хуучин цэрэг хувцасны энгэрт нэгэн медаль санжигнан харагдав. Номон ханы тулалдаанд “сайн байлдсан” хүнд Японы эзэн хаан шагнал болгон хөхүүлсэн гэдгийг Жамба санав. Тэр эцэнхий хүн цээжээ дүхийлгэн нүднийхээ булангаар медалиа хялам хялам харахыг ажсан Жамбын инээд эрхгүй хүрч

-Та Номон ханы тулаанд оролцож явсан юм уу гэж асуухад:

-Тиймээ. Би улаан монголын түжгэрүүдтэй байлдаж явсан юм. Ширүүн тулалдаан болсон доо гэж хариулаад янжуураа асааж,

-Манай хошуунаас олон хүн Номон ханы байлдаанд явсан. Эргэж ирсэн нь бараг би юм даг гэж сайрхах байдлаар хэлэхэд Жамба өрөвдсөн дүр үзүүлж,

-Зайлуул. Хайран залуус, хичнээн аав, ээж, ах дүүс, үр хүүхэд хагацал өнчрөл үзээ бол гэхэд тэр хүн сүүрс алдан

-Хэлэхүйеэ бэрх, нутагтаа ирээд хүмүүсийн нүүрийг харахын аргагүй байсан сан гэв. Жамба түүний янзыг туршин,

-Таныг азаар амьд үлдсэн гэж эзэн хаанаас нь медалиар хөхүүлсэн хэрэг дээ гэж ёжтой хэлэхэд, тэр хүн дурамжхан янзтай,

-Энэ чинь ялалтын шагнал шүү дээ гэж гоморхох байдлаар хариулахад Жамба дуугарсангүй. “Энэ хүний үгэнд буруу юм алга. Японы цэргүүд манай эх нутаг руу өнгөлзөөд бут цохиулсныгаа, ялсан гэж Өвөр монголчуудад ойлгуулжээ” гэж бодов.

Замын жижгэвтэр хотод галт тэрэг зогсоход цагдаагийн албаныхан зорчигчдын бичиг сэлтийг шалгаж эхлэв. Цагдаа нар галт тэргэнд суугчдын хоёр талаас шалгаж байгаа нь сэжигтэй хүнд нуугдах бололцоо өгөхгүй гэсэн далд учиртай ажээ. Жамбын хувьд паспорт яг ёсоороо хийгдсэн боловч үнэмлэхийг нарийн шалгавал сэжиг төрж мэдэх байв. Бас Хөх хотын цагдаагийн газар Доржийн үхсэн явдлын мөрөөр нарийн мөшгөж зоогийн газар “наргисан” байдлыг мэдэж хамт байсан хүнийг эрэн хайж байгаа бол сэжиглэгдэх аюултай гэж бодоод нэгэн арга сүвэгчлэн

-Таны ялалтын медалийг үзэх үү. Мөн ч сайхан юм байна шүү гээд гараа тосоход нөгөө хүн юм ч хэлсэнгүй, хурдан гэгч энгэрээсээ авч өгөхөд Жамба инээмсэглэн баярласан дүр үзүүлж түүнийг энгэртээ зүүгээд

-За ямар байна вэ? Их наран улсын эзэн хааны хайрыг шингээсэн энэ одонг ингээд зүүвэл сайхан шүү гэж хэлэх зуур хоёр цагдаа үнэмлэх бичгээ үзүүлцгээ гэв. Нөгөө эцэнхий эр бичиг баримтаа үзүүлэв. Цагдаа түүний үнэмлэх паспортыг тулган  шалгаж байх зуураа Жамбыг хяламхийн ажиглаж энгэрт нь зүүсэн “ялалтын медаль”-ийг лавшруулан хараад нүдний харц нь зөөлрөх шиг болоход Жамба паспортаа гаргав. Тэр цагдаа паспортыг хайнгадуухан харснаа буцаан өгөөд дараагийн тасалгаанд орлоо. Жамба медалиа эзнийх нь энгэрт хүндэтгэл үзүүлэн зүүв. “Энэ чинь хэрдээ хүндэтгэлтэй эд байх нь, тэгээд мань хүн зүүн яваа хэрэг. Үнэмлэх үзвэл очсон тэмдэг дарагдаагүй тул ороогдож болохоос ямар ч гэсэн мултрав” гэж сэтгэл өег боллоо.

Сихара Жанчхүүгийн тагнуулын газраас БНМАУ-ын эсрэг явуулах “Шарга уул” операцын бэлтгэл төлөвлөгөөтэй танилцан тунгаалт хийжээ.

Тэр ханан дахь газрын зургийн дэргэд очоод доёлзуулан байгаа шугамаа Ази тивийн төв хэсэгт хүргэн,

-Азийн зургийг харах юм бол Сибирийн төмөр замыг хаацайлсан гадаад Монгол бидний хувьд стратегийн ямар ач холбогдолтой нь та нарт тодорхой харагдаж байгаа биз. Гадаад Монголыг Япон, Манжуур хоёртой нэгтгэх нь амин чухал болоод байна гэж Японы цэргийн яамны шунахай генералын нэг Итагакийн хэлснийг давтан өгүүлээд, шугамаа Жанчхүүгээс Улаанбаатар хот хүртэл тавьж

-Энэ чиглэлийн замыг гарын хуруу шиг мэдэх хэрэгтэй гэж хүн хүний царай руу юу гэж бодсоныг нь таах гэсэн бололтой харах зуур янжуураа асаав.

“Шарга уул”-ыг явуулахад голчлон оролцох тагнуулчид энэ ярианд суужээ. Гуяма босов. Тэр гартаа бичигтэй хэдэн хуудас цаас барьж түүнээс нүдээ салгалгүй хэсэг түдсэнээ

-Квантуны армийн цэргийн дээд даргаас бидэнд “Шарга уул”-ыг яаралтай явуул гэлээ. Түүний үр дүнгээс чухал зүйл гарна. Бид гадаад Монголын нутгийг сэм нэвтрэн Сайншандаас дөчин километр байгаа Улаан-Овоонд хүрч ажиллах болно. Үүний зорилго бол Монголын хил хамгаалалт болон түүнээс гүнд буй цэргийн ангийг илрүүлэн хүч зэвсэглэл, бэхлэлтийг мэдэх, зургийг авах, утсан яриаг сонсох, цэргийн дарга юм уу, цэрэг олзолж ирэх болно. Хоёр дахь гол зүйл бол энэ хоорондхи газрыг судлан зураг үйлдэхэд бэлэн болгоно. Тагнах хугацаа долоо хоног. Урьд өгсөн зааврын дагуу хүн бүр шийдмэг ажиллах хэрэгтэй. Би биечлэн удирдана. Үүний нууц задарвал сөнөнө гэсэн хэрэг гэж дуулгаварт хүмүүстээ анхааруулав.

Тагнуулд явах гэж байгаа хүмүүс дор бүрнээ нэгийг бодож чимээгүй сууна. Тэдний ихэнх нь наран эзний амнаас гарсныг “үгүй” гээд барахгүй, дуртай дургүй ч хийх гэж оролдохоос биш, татгалзвал энэ толгойгоо шороонд булуулна гэсэн үг. Тэртэй тэргүй энэ толгой хутганы ирэн дээр байгаа хойно, амь дүйж нэг оронцоглоод аз үзэх үү? Эсвэл хил нэвтрэв, тийм, ийм юм харав гээд бас нэг дөнгөхийг бодох уу?

Монголын хилчнийг барьж ир, эсвэл буудаж алаад чихийг огтлох буюу юмыг авчир гэнэ. Энэ ч санадаггүй даваа, өөрсдөө тархиа хага буудуулчихгүй, сэм өнгөлзөөд ирвэл дээдийн заяа, яаж л амьд мэнд аргалъя даа гэж зүсэн зүйлийг бодолхийлэн сэтгэл зориуртай байлаа. Бас бүтэхгүй сүйрэх байх гэж үл итгэн айсандаа  уруулаа жимийн Гуямаг ширсэн хааяа нэг ханиан хавчганана.

Гуяма, өөрийн гарын доорхи хүмүүсээ тун өөдгүйд бодож басамжлах боловч түүнийгээ мэдэгдэхгүйг хичээн тэднийг “тун зүрх зоригтой, баатар эрчүүл. Ирээдүйн Монголын их гүрний том албан тушаалтай хүндтэй хүмүүс болно” гэдэг үгийг байн байн давтдаг зантай. Энэ удаа нэлээд хянуур янзтай байх ажээ.

Тэр, тагнуулд явах хүмүүсийнхээ сэтгэлийг хөдөлгөн өөрийн ухаан зарсан нэр алдраа мандуулах “Шарга уул” ажиллагаа яавал үр дүнтэй болгох вэ, урьдын адил болгохгүй юм сан гэж цөхөрснөөс ийм байгаа билээ. Энэ ажиллагааг сайн явуул гэсэн шаардлага, цахилгаан өдөр бүр дээрээс ирж зовоож байв. Хэрэв бүтвэл би сум шиг цойлно доо. Тэнгэр минь мэдтүгэй гэж дотроо наминчилна. Гуяма өөрийн сэдсэн зүйлээ олз омогтой болгохгүй бол Нарангийн том тагнуулч Сихарагийн өмнө тун буруутай болно.

Тиймээс гадаад Монголын эсрэг зохиох тагнуулын ажилд явах хүмүүсийнхээ урмыг түймэр асаах мэт дүрэлзүүлэхийг хичээн, ядрал зүдрэл багатай амар хялбар болгочихно гэж үнэмшүүлэхийг хичээсэн зальхай байдал ил.

-Зүүн өмнөд Азид манай Их Наран улсын байдал сайн байна. Ази бол манай их эзэнт улсын мэдэлд байх тэнгэрийн заалттай.

Та нараас, Их Наран улсын тэнгэр заяат эзэн хааны төлөө амь насаа зориулах энэ үйл хэрэг бол хамгийн ариун зүйл юм гэж Гуяма хэлэхэд Сихара толгойгоо дохин зөвшөөрсөн байдал үзүүлснээ

-Японы харьяат хүн ямар ч гэм хийлээ гэсэн дайчин тугийнхаа дор жагсаалдаа бүх нүгэлээ арилгадаг юм. Манай цэрэг эзэн хааны төлөө байлдаж байна. Ингэхлээр энэ дайн бол ариун дайн болно.

“Эзэн хаан мандтугай гэж хэлээд үхэж байгаа хүн, сайн ч бай, муу ч бай, бурхны хутгийг олдог” гэж “Тэйкоку Симпо” сонинд бичсэнийг цээжилснээ дуулгаварт хүмүүстээ ятган зоригжуулах гэж цэцэрхэн хэлэв.

*      *      *

Хөх тоосгоор барьсан урт дан байшингийн хонгилд хэдэн хүнийг зэрэгцүүлэн зогсоожээ.

Тэд голдуу хорин таваас гучин таван насны эрчүүл агаад ногоон цэрэг цамц, савхин гутал өмсөж, суран бүс бүсэлснийг харахад Монгол улсын цэргийн байдалтай ижил, тэдний гурав нь орос винтов барьж, хоёр нь орос хийцийн дуран зүүсэн байв. Малгай нь ч монголын цэргийнхтэй адил болсон нь япон тагнуулын албаныхан зориуд ийм маягаар бэлтгэснийх ажээ.

Хэрмэн дотор шонд уяатай морьдын гуя ташаанд дарсан тэмдэг, тохсон эмээл цөм Монголын цэргийнхтэй адил байв.

Эд, хэрэв Монгол улсын хил нэвтрээд орчихвол хэнд ч танигдахгүйгээр даалгаврыг сайн биелүүлж олз омогтой явна гэж горилно. Харин Дорнод аймаг юм уу, Өндөрхааны цэргийн ангид нэвтрэн тагнуул хийж нэр усаа мандуулах гэсэн заавартай, өндөр шар цахар хүний зүрх бэмбэлзэх боловч амь дүйж явахгүй бол нарангуудын гарт утсан гол талаар өнгөрнө. Аз болж амьд гэлдрээд ирвэл тэнгэрийн умдаг атгах нь тэр. Ар монголын хилийн түжгэрүүдийг мэнд давна гэдэг бэрх гэж бодох зуур Монгол улсын хилийг нэвтэрч нэг удаа тагнуул хийх гэж очоод хилчдэд морио буудуулан баригдахын даваан дээр чуу чамай хилийн шугам гарч буттай хонхорт амь зулбан нуугдаж, шөнө дөл болсон хойно үхэн хатан ирснийг санаж, дааварласан хөлсөө ханцуйгаар арчин наран ноёнд мэдэгдэхгүйг хичээнэ. Винтовныхоо замгийг оролдон байгаа ов тов цоохор эр Монгол улсын хилийг хоёр ч удаа “нэвтэрсэн” гэж сайн үнэлэлт авч нэг морь, мөнгөн товруутай хазаарын шагнал авсан. Ганцаараа явсан бол наран ноёныг хуурчихаж дөнгөх л байсан. Одоо хэдүүл болохоор яая даа. Утасны лонхны хагархай авчрахад нэг үнэмшсэн, нэг оргодлын яриаг сэм сонссоноо хэлж хоёр дахиа аргалсан. Одоо ч өнгөрөв бололтой. Монголын хил дээр алагдах, баригдахын аль нэг нь болох биз.

Ер нь ингэж байснаас Монголынхонд баригдаад үнэнээ хэлэхэд арай алчихгүй байх гэж уймарна.

Хоёр нүдний дуран зүүсэн намхан бор хүний цамц нь элбэгдсэн тул бумбаны салбан мэт агаад тэр, би наран эзэнд үнэтэй хүн. Монголоос оргож ирээд хичнээн хэрэгтэй зүйл хэлсэн билээ дээ. Эцэг минь 1932 онд шарын цэрэгт яваад алагдсан, лам ах, авга ах ламын хамт баригдаад сураггүй болсон. Тэдний “өсийг би чадлын хэрээр авлаа” цааш өс хонзон барагдаагүй дээ.

Наран ноёд муугүй бэлдлээ. Энэ муусайн хулчгар юмнуудаас болж баригдахад хүрвэл эднийг цааш нь харуулчихаад өөрөө амьд үлдэж, Монголын Дотоод Яаманд нэр хүнд олж аргалан эзний даалгаврыг биелүүлж ирэх хоёр дахь даалгавартайг энэ амьтад ямар мэдэх биш. Миний тухай “Хувьсгалч, эх оронч хүн. Японыхонд дургүй, тэгээд хардагддаг гэсэн цуу тарааж байгаа нь надад лав хэрэг болно. Монголын хилчдэд баригдсан нөгөө На… миний талаар бүгдийг ярьсан биз”. Би түүнд “эх орон шиг сайхан юм алга. Амьдралдаа нэг алдсан, одоо эх орондоо хэрэгтэй юм хийгээд үхнэ. Болдог бол Өвөр монголд хувьсгал гаргаад үзэхсэн. Чадвал энэ Онцгой яамны нууц бичгийг аваад нэг шөнө очвол яах бол арай бага тус юм уу, эдний явуулсан баахан тагнуулчдыг нутагтаа орохоор бүгдийг учрыг нь олчихоод байвал намайг оргосон буруугаас уучлах бол уу” гэснийг лав Дотоод Яамныханд хэлсэн. Ингэхлээр арга ядарвал нарангийн хоёр дахь аргыг хэрэглээд үзэхэд лав л амьд үлдэнэ” гэж бодон сэтгэлээ амраахыг хичээнэ. Гуяма “Эднийг дэргэд нь нүдээрээ харж байхгүй бол ийм юм үзэв, харав гэж худал хэлээд дөнгөчихдөг амьтад даа.

Би Монголын хилийг өөрөө нэвтэрвэл яах бол. Монголын хилийнхэн далдаас сэм харж байгаад хавхдаж мэднэ.

Танака энд Онцгой яамны дарга байхдаа худал үнэн юмаар доргиосоор байгаад тушаал ахисан, тэгээд Монгол улсын эсрэг тагнуул явуулдаг хүндтэй том хүнд тооцогдоод байгаа юм чинь.

Тийм аз заяа надад ирэхийг хэн байг гэх вэ? Юу ч гэсэн аз туршаад үзнэ дээ гэж өөрийгөө зориг оруулан урмаа хөгжөөх гэж оролдов. Гуяма явах хүн бүрийг нягтлан харснаа

-За бэлтгэл сайн байна. Та нар нэг биш удаа сургууль хийсэн болохоор Наран их гүрний даалгаврыг бүрэн биелүүлэх боломж бий, наашаа ирцгээ гээд тусгай өрөө рүү дагуулан орлоо. Янз бүрийн архи дарс, чихэр боов, тамхи чүдэнзнээс авахуулаад мундахгүй зүйлийг дөрвөлжлөн зассан ширээн дээр өржээ.

Гуяма нөхөд өөдөөн харан

-Та бүхнийг суухыг урья. Бид эзэн хааны төлөө, бүх Монгол туургатныг нэгтгэх гавьяат ажил үйлсэд бага боловч тус болохын тулд мордох гэж байгаа болохоор алсын зам сайн сайхан болтугай гэж ерөөн бэлэгдэх гэж өчүүхэн цайллага хийж буй юм гээд хундагатай архи өргөж,

-Бидний бодсон юм бүхэн эзэн тэнгэрийн заалт ёсоор бүттүгэй гэхэд бусад нь Жа! Тэр ерөөл бат орших болтугай гээд мэхэсхийн хундагатай архиа хөнтөрнө.

Гуямагийн энэ цайллага хийж буйн далд учир бол тэдний амыг халаан сэтгэл зүйн судалгаа явуулах гэсэн хэрэг байжээ.

Тэр эрэгцүүлэн бодно. Ажиглан бодно. Нүүрэн дээр нь бичээстэй биш яаж мэдэх билээ.

ЖАНЧХҮҮД

Жанчхүү бол давааны өврийн хонхор газар байгуулагдсан эртний хот. Япон, 1935 онд зэвсгийн хүчээр эзэмшсэн ядуу зүдүү амьдралтай газрын нэг.

Японы цэргийн ерөнхий штабын тушаал заавраар юм бүхэн үлгэн салган хөдөлж, Өвөр монголын Өөртөө засах Засгийн ордны ноёд түшмэд гар нь хүлээстэй мэт. Нарангийн гар зангасан зүг ханарч, амнаас гарсан үг бүрд сөрөн бэмбэлзэж эрх мэдэлгүй байгаа нь гадна дотны хүний  ч нүдэнд өртөнө.

Хотын зүүн өмнө Цинхэ голын хажууханд Цу-Тун гэдэг гудамжны хэдэн давхар байшингуудад Японы Онцгой яам байрлана. Түүний арханд хотын захиргааны цагдан сэргийлэх байх ажээ. Онцгой яамныхан ба шапиндуй /харгис цагдаа нар/ хаана л явна, хүн бүхний зүрхийг жадаар хатгах адил цочооно. Тэнд, Жанцхүү хотоос зүүн тийш уулын араар харагдах олон улаан тоосгон байшин нь японы цэргийн хуаран ажээ.

Жамба, энэ орчимд ямар хөл хөдөлгөөнтэй байгааг нэгд нэгэнгүй мэднэ.

Жанчхүүгийн төмөр замын их буудалд Жамба бараг өдөр болгон очиж “ажилладаг” болохоор Хөх хот, Бээжин рүү ямар ачаа ирж очиж буйг андахгүй. Жамба, энд ирсээр зургаан сар хэртэй болсон тул овоо дасжээ. Жанчхүү хотын зээлийн гудамжны намхан байшин нь гаднаас харахад жирийн ядуу хүний сууц юм. Байшингийн булангийн хөх тоосго мөлийсөн нь он удсаны гэрч. Жамба, эзэгнэсээр удаагүй ч гэсэн тавилгыг зах зээлээс худалдан авч янзалжээ.

Байшингийн доторхи зүйлд гойд юм алга. Эхнэргүй эр хүний амьдрал ямар байдгийг харуулна. “Энэ байшинг нэг худалдаачин хятад хүнээс авч суугаад удаагүй байгаа. Хааяа улс амьтанд тараасан жаал зугаа “өр авлагаа” авахаар хот, хөдөө явах завсар хоёр удаа цоожийг онгойлгож хүн орсон нь мэдэгдэв. Ер нь хэнтэй юу ярих, ямар байдлаар аж төрж, ааль араншин гаргахаа нарийн бодож түүнд өөрийн бие сэтгэлийг захируулан нэг ёсондоо “жүжигчний” рольд тоглож байгаа маань багадаад байна гэж үү.

Улам л сайн “жүжиглэх” хэрэгтэй болж байх шив. Харь нутгийн өөр янзын хэл аялгуу чихэнд хоногшихгүй хүнийрхэх, өөрөө харийн хэлээр ярьж хэвшихгүй болгоомжлох хоёр нэг ёсондоо сүрхий даваа байв.

“Ам алдвал барьж болохгүй” аялгуу ондоо, үг зөрвөл нэгмөсөн алдав гэсэн хэрэг. Тун болгоомжтой байх нь зөв. Японы нууц тагнуулын ул шагайгчид саявтраас намайг мөшгөдөг боллоо. Өө сэв эрж, өдөөн хатгах гэж оролдлоо.

 “Халхын тагнуул танай энд ирсэн байна. Баруунаас морьтой хүн ирээд явж, та түүнийг мэдэв үү?” гэж Онцгой яамны үнэрч зарц шагайн асуусан.

Энэ харь газар надад учирч буй юм бүхнийг сайн ажиж, бодож, ухаараад зөв шийдэх нь чухал юм байна гэж бодон тамхиныхаа үнсийг няслаад, “Дахин мандах монголын чимээ” сонины нэг дугаарыг авч “Зүүн өмнөд Азийн дайнд ялалт байгуулав. Их Наран улс тэнгэрийн ивээл, заалтаар Ази тивийн үй олон ард олныг амгалан болгон нэгтгэх болно” гэснийг уншаад инээд нь хүрэв.

“Шарга уул” гэгч сүртэй нэр өгсөн тагнах ажиллагааг бэлтгэж байгаа болон түүнд оролцох хэдэн хүнийг “Мөнгөн товч” овоо мэдсэн байсан нь тун сайн болов.

Ямар ч гэсэн хэзээ манай хилийн зүг хөдлөхийг мэдээд “Ээж”-д хэл хүргэчихвэл тэд хаашаа зайлах вэ.

Хурандаагийн сонорт нэг хүрэхээр бүх хэрэг бүтэх нь тэр.

Далай Цоржийн элсэн талд цэргийн том хээрийн сургууль хийх гэж байгааг “Ээж”-д мэдээлсний дараа ээлжийн холбоо барилтаар цэргийн нууц олзлох цоо шинэ даалгавар авав. Үүнийг яаж биелүүлэх вэ гэж бодож суутал хэрэмний хаалга тор хийн хэдэн хүн орж ирэв. Цонхоор ажвал, Шапиндуй гэгч хотын цагдаа, хоёр үл таних хүний хамт байв. Дүрэмт хувцастай цагдааг даган яваа нь тагнуулын токуму /японы тагнуулын онцгой ажилтан/ нар шиншилж явааг гэрчилнэ. Хаалга тогшив.

-Ор, ор! гэхэд цагдаа түрүүлэн орж ирээд

-Эрхэм таны амрыг эрье гэж ёсорхуу мэндлээд

-Хотын хэрэг эрхлэх цагдан сэргийлэхээс явна. Та хэдүүлээ суудаг вэ? гэж асуув.

-Би ганцаараа.

-Паспортаа үзүүлнэ үү?

-Болно, болно гээд дэрэн дороосоо хатуу цагаан цаастай паспортаа авч өгөв.

Цагдаа, паспортын зургийг ажна.

-Та саяхан сунгуулсан юм уу?

-Тиймээ.

-Түрүүчийн шалгалтаар та гэртээ байгаагүй алс яваа юу?

-Би Бадгарын хийд орж, арав гаруй хоноод ирлээ. Миний ах Пүрэв тэндэхийн сан жасын нярав юм гэхийг сонссон цагдаа давхар шалгах юмтай болох гэж олзуурхав.

-Та ямар үндэстэн бэ?

-Цахар

-Аа цахар гэнээ. Таныг халх л гэж бодов гээд цаанаа л нэг ёозгүй хэлэхийг мэдсэн Жамба

-Аргагүй шүү дээ. Эцэг цахар, эх минь дариганга юм чинь, таны хэлдэг зөв. Намайг, танилууд саармаг хэлтэй хэмээн шоолж тохуурхах санаатай байдаг гэж хэнэггүй өгүүлэв. Цагдаа үнэмшсэн боловч цаад хоёр нь юу л бол гэсэн байртай байшингийн доторхи зүйлийг гярхай ажихыг Жамба мэдээд

-Би ч залуугаасаа энд, тэнд тэнэж амь зуух гэсээр яваад авгай хүүхэн ч аваагүй байгаа хүн дээ. Уг нь сэтгэлээс гардаггүй нэг аятайхан хонгор бий. За тэр ч яахав. Эрхмүүд ажил ихтэй ч гэсэн манайд жаахан саатан хайрла гээд намхан мэлхий ширээ рүү гар занган, хананы хажуу дахь шургуулганаас хар архи гарган тэдний хариу хэлэхийг хүлээлгүй шаазан хундаганд хундагалан тус бүрд нь хүндэтгэл үзүүлэн барихад тэд төдий л дургүй бус тул

-Эрхэм хүмүүсийн ажил үйлс чинь бүтэмжтэй, алдар нэр төгс байхын төлөө уучихъя гэхэд тэд толгой дохин хөнтөрч орхив. Дахин нэг хундагалахад тэд татгалзсангүй.

-Би танай ахмадыг таньдаг дотно байв шүү гэхэд цагдаа

-Аа тийм үү, Мураг уу?

-Тэгэлгүй яахав. Тэр чинь манайд хааяа ирж бид хоёр наргидаг байсан юм. Найзархаг хүн юм шүү дээ. Осака хотод очоод надад эзэн хааны төрсөн өдрөөр баяр хүргэсэн байна билээ гээд цахилгааныг хальт харуулан дэрэн дээр ил тавихад Осака хот Мурагаас Жанчхүү, Жамбад, гэсэн үг тод харагдана. Цагдаа нар анх орж ирснээсээ зөөлөрч ийш тийш нүд хужирлаад байхаа ч болив. Алтан соёотой шар хүнийг суудлаасаа босох гэхэд ахин архи хундагалж

-Гурван хундага тогтоох ёс байдаг хойно, өчүүхэн миний мэт айлд саатсанд би сэтгэл таатай байна. Та нарын аз жаргалын төлөө гэхэд хундагатай архиа тогтоон босоцгоов. Цагдаа, үүд рүү алхсанаа эргэн харж

-Ингэж найр тавьсанд чинь гялайлаа. Та тавтай амраарай. Таны тухыг алдуулсанд уучлаарай гэхэд

-Зүгээр яалаа гэж тух алдах вэ? Харин ахмадыг явснаас хойш та мэт хүмүүс манайд ингэж морилоогүй удсан болохоор эрхэм та бүхэн ирсэн нь тун таатай байна гэв.

Тэд мэхийн Жамба руу инээсхийн талархал үзүүлээд гарцгаав.

Жамба, хэрэмнээс үдэж гаргасангүй. Гэтэл тэд хэрмэн дотуур ийш тийш явах нь учиртай санагдав. Нэг нь жижиг цүнхтэй юм гартаа барьж явсан тул хэрэмний буланд нуусан станцыг эрээд олчих вий гэж эмээн сэм ажив. Тэр, гараасаа нарийвтар зүйл сунган газар хатгаж явахыг цонхны бүдэг гэрэлд харсан Жамба, хэрэв хэрэмний баруун булан руу зүглэвэл гарч очъё, яах нь вэ гэж бодон азнаснаа тэднийг явахгүй эргэлдээд байхлаар байшингаас гэнэт гарав. Харин нөгөө гурав юу ч болоогүй юм шиг хэрэмний хаалгаар гараад явчихав.

Ийм шалгалт дахин хийвэл станц илэрнэ. Маргааш хотоос гадагш аваачиж байрлуулъя гэж Жамба шийдэв.

Жамба, хаалгаа түгжин “эднийг ингэж л аргалахгүй бол нэгжиж ч мэдэх улс. Лав л хэд хоног хойноос харахгүй байх. Миний хэлснийг сонссон болохоор Бадгарын хийд рүү, бас Осака хот тийш ч шалгах гэнэ. Тэгвэл надад бүр сайн, гарцаагүй үнэмшигдэх юм чинь яахав. Би цаг хожно. Хардлага эхэлсэн явдал зүүн хэрэмний данжаадаас болсон юм. Тэр, намайг нэг л сонирхоод байсан, цагдаагийн нууц зарцын хувьд хов хүргэсэн хэрэг.

“Мөнгөн товч” юмаа бүтээчихвэл би эндээс яаралтай зайлах хэрэгтэй боллоо. Юм бүхнээ сайн амжуулахын тул тун сайн бэлтгэе. Өчүүхэн гэнэ алдвал Онцгой яамны босгонд бүдэрч эх орныхоо өмнө гэмтэн болно. Байшинг худалдан авахаар тохирсон хятад хүн, гурав хоногийн дараа ирнэ. Би түүнтэй бараг зөрөөд хөдөлчих нь зөв. Радио станцаараа сүүлчийн нэвтрүүлгээ хээрээс хийгээд цааш Завсар хот хүрч тэндээсээ зам сонгоно. Уналга бүтэх болсон тул саатахгүй биз.

Хэрэв намайг харуулдаж эхэлбэл түвэг гарна. Гэлээ ч “Ээж”-ийн даалгаврыг бүрэн биелүүлж л буцна. Сүвэгчилсэн юм хэд бий, бүтэх ёстой” хэмээн эх орноо гэх ганцхан бодол Жамбын сэтгэлд хадаатай ажээ.

Монголын хилийг нэвтрэн тагнуул хийх хүмүүст эцсийн даалгавраа өгч, Гуяма тун ихэмсэг байгаа нь өөрийн өмнөх хүмүүсийн сэтгэлд “өгсөн даалгавар яавч биелэн амьд мэнд буцаж ирэх юм” гэсэн, итгэл төрүүлэх ов байв. Гуяма хил орчмын газрыг өнгөөр ялган зурсан зургийг зааж энэ өндөрлөг бол Монголын хилийн заставаас хорин километрт орших тул аюул бага аа.

Та нарын дөрөө амгайг янзалсан тул дуу чимээ гарахгүй. Морины хөлийн чимээ хорин таван метр газар, салхи дундын хурдтай байхад сонсогддоггүй. Шивнэсэн яриа арван метр зайд үл ялиг мэдэгддэг. Салхи тав, зургаан метр хурдтай үед та нарын дуу зуун дөчин метрээс мэдэгдэнэ. Энэ явах хугацаанд салхины хэмжээ онц өөрчлөгдөхгүй гэдгийг бид тооцоолсон юм. Сэтгэл зоволтгүй, гэвч болгоомжил. Бүх зүйл өөрсдөөс чинь шалтгаална. Би араас чинь хянаж байна. Холбоог сайн барьж бай. Та нарын хийсэн ажлын амжилт бүр их наран улсад үнэнчийн гэрч мөн учир сайн сайхан учрал та нарыг угтана гэдгийг дахин хэлье гээд жоотгонон инээмсэглэж тун боловсон дүртэй ёсорхон харагдана. Японыхон өвөр монголын нутгийн хойт захаар цаг уурын мэдээлэх салбаруудыг энд тэндгүй байгуулсан нь далд учиртай. Далай дахь хэсэгхэн арлын Их Наран улсын “соён гийгүүлэгч” гэж өөрсдийгөө нэрлэдэг иргэд эндэхийн хуурайлаг цаг агаарт ядаж хувцсаа тааруулан хөлдчихгүй дасахад хэрэг болно гэж бодохын хамт зүүн өмнөд Азийн дайнд ялалт хийгээд дараа нь Гадаад Монгол руу довтлон цааш Оросыг байлдан эзлэхэд ашиглах гэсэн ажээ. Үүнийгээ нуух гэж “Өвөр монголд тусалж цаг агаарын станц байгуулж байна” гэж сүртэй ярьцгаах авч хэдхэн том хотын радиогоор зарлах төдийгөөс үл хэтэрнэ. Өвөр монгол дахь цаг уурын мэдээнүүд нь Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын цаг уурыг судлахад хэрэгтэй болохоор эд ингэж хүч хөрөнгө гаргадгийг мэдэх хүн тун цөөн. Үүнийгээ Онцгой яамныхан тун олзуурхан, бие биесээ гайхуулах нэг арга болгоно.

 *      *      *

Сүмийн гол дуганаас зүүхэнтээх тахир гудамжны эхэнд шавар хэрмэн дэх хөх тоосгон навтгар байшинд Гуяма хүрэн будагтай модон ширээний ард нэгийг сэтгэн гөлөрч сууснаа гартаа цаас барин орж ирсэн бахим биетэй бүрзгэр үстэй япон холбоочин залуугийн бичгийг авч шуналтай гүйлгэн уншаад нүүрэнд нь инээмсэглэл тодрон арзгардуу жижиг шүдээ ярзайлган холбоочин өөд харж,

-Сайн байна. Ажлын эхлэл овоо. Манай хэд яггүй бэлтгэл хийсний ачаар Монголын хил давчихлаа. Одоо ч учир бий гээд үзгээ чөчигнүүлэн байж ширээн дээрх цаасанд хэдэн үг бичээд хурандаад явуул гэж холбоочинд өгөв.

Хаалга тогшиж зөвшөөрөл аваад Баатар орж ирэв. Гуямагийн царай урьдынхаасаа хөгжилтэй харагдана. Гуяма баярласан янзтай.

-Манайхан Монголын хил нэвтрээд гялалзлаа шүү гэж бардамхан хэлэхийн сонссон Баатарт тун эвгүй санагдавч царайгаа төв болгон юу ч мэдэгдэхгүйг хичээн баярлангуй дүрээр:

-Ээ яасан сайн юм бэ? Монголын хилийг нэг нэвтэрсэн болохоор дажгүй биз гэхэд

-Одоо яана л гэж, хийх юмаа хийчихээд нэг л шөнө эргээд ухасхийвэл болох нь тэр хэмээн Гуяма соохгор өгүүлэв. Баатар “Би цаг алдаагүй мэдэгдсэн. Яагаад хил дээр бариад аваагүй юм бол, эсвэл дотогшоо оруулаад учрыг олох гэсэн юм болов уу, Гуяма их л сагаж байна. Хэрэг болбол чамайг ч уургалан аваачихад амархан вий. Хил рүү шиншлээд нэг ойртоход цаад руу  түлхчих юмсан. Үүнийг аваачвал нэлээд юм яриулж болох бий” гэж бодно. Гуяма “Шарга уул” маань амжилттай болбол би Сихарагийн басамжлалд нэг сайн хариу өгч мадална. Чухам яаж мадлах вэ хэмээн янз янзаар бодох зуураа, энэ Баатар өнгөн дээрээ Наран улс гэвч цаанаа ямар бодолтой этгээд бол доо. Наран бидэнд дотроо дуртай хүн энд ховор. Өвөрлөгч хүний сэтгэл санааг хууран эзэмдэнэ гэдэг хэцүү юм. Бидний ухуулж хэлэх ятгалга маань мундахгүй байна. Тэгэхэд энэ муусайн өвөр монголчууд үнэмшиж байгаа шинж алга. Манай даалгаварт амьтад тал тал руу шогших л юм. Базаалтай зүйл сонсоод ирж чадахгүй байна гэж бодох сацуу хил давсан “Шарга уул”-ын хэд сэтгэлээс нь гарахгүй зовооно. Хоёр дахь мэдээг холбоочин авчрав. “Сааталгүй ирэв. Ажил эхлэв” гэснийг хальт мөлт харуут тэр, дуу алдах шахам өндөсхийн босож бүх зүйл миний бодсоноор болжээ. Одоо дараачийнхдаа орно гэхэд Баатар бүр гайхав.

“Тэд очих газартаа очоогүй баригдсан байх ёстой. Өнөө шөнө сайн морьтой ухасхийхэд нэг л учир бий дээ. Эх нутгийнхаа шороон дээр хөлөө тавиад цэнгэг агаарыг нь цээж дүүргээд ирэх юмсан. Эндээс тун ойрхон байна” гэж бодсоноо, “Цаг нь одоо болоогүй” гэж Чойжилын хэлсэн нь санагдаж “Ямар ч заавар авалгүй дураар аашилбал алдаа гарч муу юм болно. Тэд баригдчихвал энэ муу Гуяма ийм маасгар байхгүй” хэмээн санаж түүний нүүр өөд харахад Гуяма инээд алдан

-Баатар аа! Чи энэ зургийг үз гээд ширээн дээрээ дэлгэсэн газрын зураг руу зааж

-Эд маань, энд хүрчихээд байгаа хэрэг шүү. Овоо гайхлууд юм. Энэ бол Өндөрхааны төв энд Монголын цэргийн ангиуд бий. Үүний хүч зэвсэглэлийг сайн мэдэх хэрэг байгаа юм. Бидний төлөвлөгөө, энэ их зам дагуу хэмээн Жанчхүүгээс Улаанбаатар хот хүртэлх жингийн хуучин замыг тэмдэглэсний дагуу харандаагаа бөмбөрүүлж

-Энэ зам бол арай чиг, дөт. Би газар орны байдлыг овоо судлан мэдсэн тул найдвар байгаа… гээд Баатар луу харснаа

-Чамд найдвар их бий. Эзэн хаан болж ч болно. Наран улсын ач ивээлээр эрдэмд боловсрон сурч юмны учир мэдэж нүд нээсэн хүн. Манай Наран улс та нарт л найдвар тавьдаг. Ийм үг чамд хэлэх завшаан надад олдсонд би таатай байна. Ингэж ч манай дээд дарга нар надад хэлсэн гэх нь цаанаа доогтой, тэгээд яах бол гэж янз үзсэн байдал ил байгааг мэдсэн Баатарын дотор арзасхийн эгдүүцэл төрөв. Гэвч Баатар биеэ барьж

-Баярлалаа. Ноён Гуямаа, миний ингэж наран эзэнтэй сэтгэл хүсэл нийлэн бие зэрэгцэн сууж албаны чухал хэрэг хүүрнэн байгаа маань та бүхний л ач шүү дээ. Би таны юу гэхийг биелүүлэхэд бие сэтгэлээ өгөх дээдсийн тушаал заалттай юм болохоор та бүхнийг дээдлэн хүндэтгэж ажиллах учиртай билээ гэхийг Гуяма сонсоод сэтгэлд нь таарав бололтой толгой үл мэдэг мэхийн дохисхийлгэж,

-Таныг ч бас хүндлэх ёстой. Наран улс бол танай мэт ийм улс гүрний төлөө л чин сэтгэлийн сайн санаа тавьж байгаа болохоос биш амиа бодсон өчүүхэн ч муу зүйл хийхгүй гэж мөчөөгөө өгөхгүй санаатай хариулав.

 *      *      *

Дайсны “Шарга уул”-ын сөрөг авах “Отолт”-ыг явуулах бэлтгэлийг хангасан тул үйл ажиллагаа төлөвлөсөн дагуу эхэлжээ. Уулын бэл дэх хонхорт нууцгай барьсан жижиг хоёр ногоон майхны баруун талынхад хэлтсийн дарга хурандаа Дугаржав, холбоочин дэслэгч намхан бор залуугийн хамт байх ажээ. Холбоочин ээлжийн харилцааг “Од”-той барихаар чагнуураа чихэндээ хийж долгиолон ирэх мэдээг саадгүй хүлээж авахад бэлтгэнэ. Хурандаа “Од”-оос ямар мэдээ ирэхийг тэсэж ядан хүлээж, түүний тухай сэтгэлдээ төсөөлөн элдвийг эрэгцүүлнэ.

“Од”-ын саяхны нэг мэдээнд, Жанчхүүгийн Японы Онцгой яамныхан удаан хугацаанд сургасан долоон тагнуулчныг урьдаас судалж сонгосон газраар цувруулан Монгол улсын хилийг нэвтрүүлэх гэж хилийн ойр орших жижиг сүм дээр тун нууц очуулсныг дурдсан тул …-р хэлтсийнхэн тэднийг барих ажиллагаа отолтыг явуулах ажлыг хурандаа хилийн ойр байрлаж, газар дээр удирдахаар ирээд байгаа нь энэ билээ. Хилийн …-р отрядаас биечлэн туслах хоёр групп томилон түүний дотор хэд хэдэн чекист ажилтнууд оролцжээ. Манай авагдсан мэдээнээс, дайсан гурав хоногийн дотор хил даван ирж болзошгүй гэсэн дохио байсан учир хилийн группийнхэн гурван хэсэг газрыг хүчлэн хянах ажилдаа орсон байв.

Дээд командлалын өгсөн заавар ёсоор бол хилийн чанадаас илгээсэн дайсны тагнуулчдыг юуны өмнө илрүүлэн, хүн хүчийг тогтоон мэдэж, тэдний чиглэж ирсэн газраар нь манай хилийн дотор саадгүй оруулж огт сэжиг авахуулахгүйгээр ямар үйлдэл явуулахыг тагнан мөшгөж, буцах замыг боон, үйл ажиллагааны тухай хурандаад цаг тухай бүр мэдээлж удирдлага авах ёстой ажээ.

Отолтын эцсийн зорилго бол дайсны тагнуулууд, өөрийн хийх гэсэн зүйлээ эхлэн явуулж байгаа үед нь баривчлах явдал байв. Тэдгээр хил зөрчигчид, гурваас тав хоногийн хугацаагаар манай нутгийн гүнд байрлаж, тагнуул хийх, манайхаас цэргийн хүнийг барьж аваачих, эс чадвал дайралдсан хүнийг барьж байцаан цэргийн ангийн байрлалын тухай мэдээ авч дор нь алаад Гуямад итгүүлэх тэмдэг болгон тэр хүний чих буюу хамрыг огтлон аваачиж гэрч нотолгоо болгох учиртай байжээ.

 “Од”-ын мэдээ, 1944 оны есдүгээр сарын 15-нд долоон хүн Цагаан хадны сүм рүү явав. Цөм винтовоор зэвсэглэсэн дивизийн байрлалд нэвтрэн хүн авчрах гол үүрэгтэй. Гуяматай “Мөнгөн товч” хамт явсан, хилийн орчим очих болно гэснийг хурандаа үзээд маргааш “гийчин” ирнэ. Үүргээ соргог биелүүл гэж группүүдэд мэдэгд! гэж холбоочинд тушаав.  Хурандаа “Бүх зүйл төлөвлөсөн дагуу явагдана. Харин дивизээс наана ажиллах нууц группэд нэмэгдэл үүрэг өгье. Хил нэвтрэгчдээс зарим нь үлдэж сэм манайхныг мэдвэл байдлыг өөр болгож түвэг удна.

Гуяма, хил нэвтрүүлсэн долоогийнхоо хойноос сүүл дагуулахыг хэн байг гэх вэ? гэж бодохын завсар сэтгэл нь зовж буй нэг зүйлийг олон дахин эрэгцүүлнэ. Юу гэвэл, дайсны тагнуулуудыг гэнэдүүлэн хоромхон зуур барихгүй бол биеэ хорлох эсвэл манайханд хохирол учруулах аюултай. Чулуун маань Төв сургууль төгсөж ирээд удаагүй ч, зоригтой шаламгай залуу даа. Харин зориг нь дэндээд тэдэнтэй уулзахдаа зэвүү нь хүрвэл гранатаа шууд тэсэлчихэж сүйд болохгүй байгаа. Залуу ажилтанд ганц дутагдах зүйл нь сэтгэл санааны хатуужил тэсвэр дутаж хурддаад огцом шийдчих гээд байдаг нь ажлын эцсийн үр дүнд гоомой юм харагдахад хүргэдэг талтай. Дайсан цэргийн залуу офицерыг гэнэт уулзуут шүлсээ залгин урхидах гэх байх. Тэр үед айлган гар хөдөлгөлгүй суулгаж авах нь чухал. Энэ үед групп тал талаас амжиж очих биз. Гэвч үүнд цаг хугацаа шаардана. Чулуун маань хэр байхаас гарз үзэхгүй дийлнэ. Залуу ч гэсэн тэвдэхгүй  байх. Тэгэхлээр уужуухан аргалж болох вий хэмээн залуу ажилтандаа итгэл дүүрэн байв.

*      *      *

Есдүгээр сарын 17-ны орой 11 цагт хоёрдахь группээс “Гурван морьтой хүн хилийн …тоот өндөрлөгийн баруун сугаар дотогш нэвтрэв гэсэн мэдээ авсны дараа “Шөнийн 00 цагт хилийн … тоот өндөрлөгийн зүүн урд дэрс бүхий хонхорт хэдэн морьтой хүн нэг цаг хэртэй бүгэж байгаад хил дотогш хөдлөв” гэсэн нэгдэх группийн мэдээг үзсэн хурандаа Дугаржав, ахмад Дондогийг орж ирүүт,

-“Од”-ын мэдээ төгөлдөр боллоо. Угтах группийн дайчин ажиллагаа хэрэгтэй. Дайсны талаас хил нэвтрэгсэд долоо наймуул гэдэг ортой. Эд тусгайдаа явж тагнуул хийх үү. Нэг газарт нийлэх нь үү гэдгийг сайн тагнан мэдэх нь чухал. Ард нь холбоо баригчид далд дагаж байгаа эсэхийг хурдан шалгуул. Бага дэслэгч Чулууныг ирүүл. Явах хүмүүсээ бэлхэн байлга! гэж тушаав.

Бага дэслэгч Чулууныг ирэхэд, Дугаржав дэргэдээ суулгаад

-Нөхөр бага дэслэгч явахад бэлэн үү? Сэтгэл санааны хатуужил гэдэг бол манай энэ нууц чухал ажлын амжилтыг шийдэх зүйл шүү гэхэд,

-Бэлээн! Нөхөр хурандаа. Би таны анхааруулсныг ойлгов. Биелүүлнэ гэж Чулуун зоримог хариулав.

-Зүйтэй. Дайсныг буулгаж авах гэтэл чам руу нэг нь буудах гэвэл яах вэ? гэж хурандаа асуувал

-Өрсөнө гэж эрс хэлэхийг сонсоод хурандаа сэтгэл ханамжтай

-Тэгж л таарна. Тиймээс бэлэн самбаатай байвал дайсан өөрийн эрхгүй чиний тэр зориг сүр хүчинд дарагдах болно. Сүх жанжин гамингуудыг яаж ганцаараа буулгасан билээ гэж сургамжлан өгүүлэв.

-Хилийн хоёр дахь группээс мэдээ ирэв гээд холбоочны өгсөн мэдээг хурандаа үзээд

-Дайсны хил нэвтэрсэн хоёр хэсэг, хоорондоо долоон километр зайтай байснаа ойртжээ. Тэднээс хоёр хүн шөнө явж дивизэд таван километр ойр очиж агтны байранд нуугдах гэхэд нь эсэргүүцэл үзүүлэх зав өгөлгүй баривчилсан нь сайн. Үлдсэн нь нэг хоногоос илүү байх учиргүй болов гээд дэргэдээ сууж байсан Дондогт

-Одоо явцгаая. Морьдоо авчир! Зохих тэмдэгт байруудыг сэм эзэлж Чулууныг явуулах болно гэв.

 *      *      *

Намрын хонгор салхи сэржигнэн үлээж, говь тал газрын өвсний толгойг ганхуулан хазаар өвс шар шур хийснэ. Том, жижиг сэрэвгэр хүрэн хамхуул салхины аяс даган нэвсэг нэвсэг хийн өнгөрөхөд хонхорт тушсан морьд чихээ сортолзуулан дороо эргэлдэнэ. Хурандаа морьдоос гурван зуун метрийн зайтай орших хадтай толгойд байрлаж, дуран авайгаар тал тал руугаа хяналт хийнэ. Энэ хяналтын байр, хил зөрчигчдөөс хоёрхон километр зайтай тул тэдний байдлыг бүрэн харах боломжтой байв.

 *      *      *

-Хүүе! хүүе! Хөтөлгөө морьтой хүн гараад ирэв. Үүнийг амдацгаая гэж нэг хил зөрчигчийг яаруу хэлэхэд бусад нь

-Тийм байна. Цэргийн хүн, тэгэх тусмаа дарга гээч хэмээн ам амандаа олзуурхан

-Одоо тал талаас амдан барья гэж нэгийгээ хэлүүт нөгөө нь

-Яг биднийг чиглээд ирлээ. Юу ч гэсэн хоорондуураа гаргах байдлаар отож зэрэг дайръя. Хэрэв биднийг буудвал морийг буудаад явган болгочих юм шүү гэв.

Шууд дайрч болохгүй, буудалцаад түүнээс ганц ч үг дуулахгүй алдчихвал ашиггүй.

Би явган өмнөөс нь тосож очъё. Мориноосоо ойчоод хөдөө үхэн хатан явна гээд цангаж ойчих гэсэн байдал үзүүлье. Тэгэхэд тэр бууж намайг босгон аваачих гэх байх гэж нэг нь хэлбэл,

Ахлагч шар царайт:

-Цаг алдсан дэмий юм яриад яах вэ? Сэжиг авчихгүй юу. Ямар тэнэг эд вэ? Олон үг хэрэггүй гээд ийш тийш гар зангахад бусад гурав нь заасан чигт армаг тармаг чулуу дамжин гүйж байраа эзлэн нугдайв.

 *      *      *

Чулуун тэдний байгаа газрыг мэдэх учир тал, тал руугаа бөгтийн гүйхийг ажин “Намайг барих гэж сүйд майд болж байгаа нь ил байна. Морийг минь буудаж явгалах гэж байгаа нь энэ гээд муу юмнууд буудчих вий. Хэрэв тэгэхгүй цөмөөрөө над руу шаваад ирвэл аргыг нь олж болно доо” гэж бодон ямар ч сэжиг аваагүй мэт ергүүлэн явснаа хил зөрчигчдөд ойртохын хамт мориныхоо амыг татан “Сэр сэр жавар салхи салхилаад байна хөө. Цэн цэнгийн хур бороо дусаад байна хөө” хэмээн эрдүүн цээл хоолойгоор аялан товцог дээр гарах янзтай аяар алхуулав. Чулуун юунаас ч айхгүй зоримог зантай. “Яахав ингэчих, тэнгэчих” гээд тулгамдсан асуудалд тун эв дүйг олчихдог ухаалаг, самбаатай залуу. Хил зөрчсөн тагнуулуудыг баривчлахад хоёр янзын арга хэрэглэх ёстой байв. Нэг нь гранат тэслэхээр айлган үг дуугүй буулгах, эсвэл тэдэнд баригдсан дүр үзүүлэн “Та нарыг манайхан бүслээд байна. Одоо бууж өг! Эргэн тойрноо харцгаа хэмээн манай группүүдийн довтлон очих цагийг хүлээх байсан  ажээ. Аль арга хэрэглэх нь хил зөрчигчид, Чулууныг яаж барихаас болох байв.

-Зогс! Зогсохгүй бол буудлаа шүү. Аминдаа хайргүй л бол бүү хөдлөөрэй! гэлцэн омогтой дуугаран винтов барьцгаасан “дөрвөн цэрэг” босож нэг нь Чулууны морийг цулбуурдан,

-Гараа өргө! Мориноосоо буу гэж омогдов.

-Та нар чинь галзуурч байна уу. Юу болов. Би дивизийн жагсаал ангийн дарга Довдон байна. Танихгүй байна уу? гэж Чулууныг учирласан байдлаар өгүүлэхэд

-Юуны чинь жагсаал анги, үг дуугүй буу. Чиний муусайн цэрэг чинь бид биш. Их Наран улсын идэрчүүд гэхийг дуулуут

-Та нар бүслэгдээд байгаа, харцгаа! Энэ гранат. Эсэргүүцвэл дор чинь дуусгана гээд халаасан дахь гранатаа гарган дэлбэлэх дүр үзүүлтэл,

-Больё! Больё. Амь… амь… авар! гэхэд хөндий зогсож байсан навтгар хар хүн гар буу гаргах нь нүдний буланд тусуут Чулуун, бэлэн байлгасан буугаа гаргав. Арай хожимджээ. Буу тасхийн хээрийн нам гүмийг цочоов. Чулууны эгэм шархдав. Чулуун гохоо дарав. Тэр дайсан өнхрөв. Хурандаа баруун талаас нь, хоёр дахь группийнхэн зүүнээс нь морины хурдаар давхин ирэхэд бага дэслэгчийн гарт гранат, нөгөө гарт нь буу бариастай ухаан алдахын даваан дээр ганхана.

-Гараа өргө! гэсэн команд сонссон гурван дайсан буугаа хэдийнээ хаяж гараа өргөн нэгэнт монголын дайчдын бат атганд орсноо мэдэж сүр сүлд нь арилж гэлтэй. Хурандаа мориноосоо үсрэн буунгуут Чулууныг тэврэн авав.

Дайсны буу зэвсэг, радио, дуран, утасны яриа чагнагч цув зэрэг нь газар хөглөрөн новширч харагдана.

*      *      *

-Баларчээ! гээд Гуяма толгойгоо хоёр гараараа тулан дув дуугүй тонгойн суухад Баатар учрыг гадарласан боловч

-Юу болов. Дэд хурандаа! хэмээн  дэргэд нь очиж сэтгэл зовсон байдалтай зогсов. Гуяма хэсэг чимээгүй байснаа:

-Тэд цөм баригдсан гэхэд

-Хаанаас даа. Үгүй байлгүй. Хэнээс та тэгж мэдэв гэхэд

-Үнэн. Үнэн гээд байшингийн буланд жижиг тавиурын дор нүдээ анив анив хийлгэн ядарсан бололтой хэвтэж буй хөх саарал тагтаа өөд толгой дохин, гар зангав. “Тагтаа нууцгай авч яваад баригдах үедээ сэм нисгэсэн байх нь. Тэд манайхны гараас мултарч чадахгүй байсан юм. Болж гэм” гэж Баатар дотроо баярлан,

-Хачин юм даа. Монголын хилийг нэгэнт давж гүнд аюулгүй орсон юм чинь, аргалаад ирж болоогүй юм байх даа. Эрхбиш нэг нь эргээд ирэх бий” хэмээн Гуямагийн сэтгэлийг зассан горьдлого тасраагүй мэт аялдахад Гуяма нүдээ бүлтэгнүүлэн,

-Бүр өнгөрсөн. Монголын Дотоод Яамныхан мэдсэнээс балрав. Хэн үүнийг тэдэнд мэдээлж байна вэ? Бидний дотор чонын гөлөг байна. Хэн бэ? Хэн бэ? хэмээн уурлан өмнөх ширээн дээр гараа пад пад алгадаад Баатар руу ёозгүй харав.

-Харин ээ. Хэн байж таарах вэ? Тийм сэжиглэх хүн таны сэтгэлд байсан бол анхаарах нь зөв. Нөгөө хэдийн чинь дотор уравсан муу этгээд байгаад бусдыгаа бариад өгчихөөгүй байгаа гэсэн сэжиг төрөөд байна шүү. Ээ нэг эрх хав шиг долигоносон шар амьтан уу, аа мэдэхгүй. Та сайн л шалгасан юм биз гэхэд,

-Тийм ч байж болно. Үгүй ч байж мэднэ. Миний даалгаврыг хэд хэдэн удаа үнэнчээр биелүүлсэн удаатай тул би түүнд итгэдэг байсан гэж Баатарын үгэнд үл итгэх байдал гаргахад,

-“Хүний эрээн дотроо” гэдэг үг бий. Өнгөн дээрээ сайн хүний чинь дотор юу ч нуугдаж байж мэдэх вий дээ гэж эргэлзэнгүй хэлэхэд,

-Хариугаа авах л болно гэж Гуяма шүд зуун хорсолтой өгүүлээд өрөөн дотуур тэнтэр тунтар алхахдаа “Сихарагийн өмнө сэхэлтгүй сөхрөв. Хайран сайхан нэр минь. Одоо жанжин штабын чухал албанд дэвшин очиж байтугай, Жанчхүүд тогтох нь өнгөрөв бололтой. Ийм аз харьж бурханд буруу үзэгдэнэ гэж даан ч бодсонгүй. Сэжигтэй муусайн шааруудыг маргаашаас эхлээд нэг ч өдөр нарт ертөнцөд амьдруулахгүй дээ. Баатарын хэлдэг ч ортой байж болно. Новш чинь намайг хуураад байсан хэрэг байх. Өнгөрсөн зун тэр золиг монголын нутагт очоод нэг хүнтэй таарч авчрах гэхэд тэр нь эсэргүүцсэн тул алаад чихийг авчрав гэж хумайсан хар юм авчирсан. Нэг сарын дараа захын харуулын зангиас мэдээлэхдээ, нас бараад хөдөөлүүлсэн нэг хүний чихийг огтолсон явдал гарсан гэж байсан зэргийг одоо бодоход Баатарын хэлдэгт итгэхгүй байхын арга алга. Нэрээ цэвэр авч гарах ямар арга байна вэ? Шалгараагүй муу хүнийг “Шарга уул”-д ажиллуулав гэж энэ Баатар хэлчих вий. Залуу хүн яаж мэдэх вэ, Сихарад ам алдвал надад улам дараа болно. Баатарын тухай томилолтын нууц түлхүүртэй бичигт Япон улсын төлөө үнэнч зүтгэх “сэтгэл зөв”-тэй залуу гэсэн байсан. Үүнд ч итгэж бололгүй яахав.

Баатар залуу хүн атал тийм цаасан дэвүүр шиг хүн биш, нэлээд хянуур тул уг байдлыг аятайхан хэлбэл миний талд бага ч гэсэн хандив болох юуны магад гэж бодон харц нь байшингийн буланд нугдайн хэвтэх тагтаан дээр тусав. “Эцсийн эцэст хэл ам мэдэхгүй ч гэсэн энэ муу л хэрэг болов. Ямар энэ намайг хуурна гэж байх биш. Овоо сайн сургасан тагтаануудыг минь хэдэн гуйлгайчин хулгайлаад идчихсэн дээ. Ингээд бодохлоор миний ажил  үйлс цаанаасаа л уруудах гээд байна уу.

Эсвэл миний өөрийн муугаас болоод байна уу?” гэж сэтгэл тавгүйтэн уймарна.

 *      *      *

-“Од” газар орныг сайн мэддэг, бас овоо танилуудтай болсон тул үнэ цэнэтэй мэдээ ирсээр байна. Харин Жанчхүү хот дахь японы тагнуулын техникийн албаныхан сэжиг авч радио станц эрдэг болов гэж сүүлчийн мэдээнд цухас дурдсан байгаа нь ноцтой юм шүү. Энэ талаар “Од”-д заавар өг!

Одоо байрлалыг хэд хэдэн удаа соль гэх нь зүйтэй. Тэдний хяналтын солбицолд өртөхгүй байхыг бодох нь зүйтэй гэж хурандааг хэлэхэд ахмад Дондог,

-Ээлжийн харилцааг гурав хоногийн дараа барина. Тэр үед энэ талаар заавар өгье гэв.

-Чулууны шарх хөнгөвтөр болоод сайн эдгэрч эмнэлгээс гарав. Залуу хүний бие урхаггүй л бол дороо хуучин хэвдээ орно. Гэлээ ч анхаарал тавьж байх нь чухал. Ажил гээд биеэ хэт ядраах вий гэж хурандаа, ахмадад зөвлөв.

-Мэдлээ, тэгэлгүй яахав гээд Дондог тасалгаанаас гарав.

Хурандаа “Од”-оос ирсэн мэдээнүүдийг дэс дараалан танилцав. “Японы цэргийн тусгай холимог бригад Жанчхүүд саяхан байгуулагдав. Жамбий хотын эргэн тойрон газар ухаж хамгаалалт хийж байна. Үүнийг цэргийн том маневр хийхэд ашиглах юм”

Дараачийн нэг мэдээ “Дилов хутагт Жамсранжавын харьяаны хошуунаас тагнуулын сургуульд сургах нэр бүхий хүмүүсийг татан авчрав. Тэднийг Монгол улсад явуулах зорилготой гэнэ. Ар халхын Жавзандамба хутагт Баруун зуу /Түвдийн Лхас/-д хувилан тодорсон гэж тусгай сүм байгуулах гэж наадам хийсэн боловч одоо чимээгүй болов. Японы зохиосон арга юм” гэснийг хурандаа уншин, “Хүний тархи толгойг ингэж эргүүлэн бас манай эсрэг үүнийгээ цуурхуулж, Монголын ард олныг төөрөгдүүлэн өөртөө татна” гэж бодоцгоож байгаа юм байх, ёстой инээдмийн юм. Япон, өвөр монголын нутаг дээр тогтохын тул яаж ч авирлахаас буцахгүй. Дайны бэлтгэлээ яггүй хийж байна. Цэргийн яаманд энэ байдлыг нь мэдээлэх шаардлагатай. “Шарга уул”-аа баларсны хариу болгон манай руу бас л хэдийг хөөх гэж ухаан малгайгүй гүйцгээж байгаа биз.

Хоёр дахь даалгавраа “Од” сайн биелүүлбэл японы цэргийн төлөвлөгөө, хэрэглэх тактикийн тухай овоо л зүйл мэдэж авах учиртай хэмээн бодож суух зуур хаалга тогшив.

Орох зөвшөөрөл өгүүт, мөрдөн байцаах хэлтсийн орлогч орж ирэв. “Шарга уул”-ынхан хэргээ тун шулуун мэдүүлж байна.

Шинээр мэдэгдсэн зүйл гэвэл тэд өөрсдийн байрласан газраас таван зуугаад метр зайтай нэг хадны ёроолд тусгай сургасан  холбоо барих тагтаа байлгасан гэнэ. Тэр тагтааг хил зөрчигчид баригдах аюул зайлшгүй учирсан үед буудах дохио өгөхөд, тагтаа сэм таван зуун алхам нисэлгүй яваад агаарт хөөрөн японы тагнуулын хилийн ойр байгаа Цагаан хадны сүм дээр очих ёстой байж. Тэр ёсоор хийгдсэн гэнэ. Бага дэслэгч Чулуун руу буудсан явдал нь нэг ёсны дохио ажээ” гэхэд,

-Аа тийм байж уу. Үүнд бид сонор сэрэмж алдаж дээ. Муу анхаарсан учир тэр тагтааг нисэхийг олж илрүүлээгүй хил давуулан алдсан байх нь гэж хурандаа харамсан өгүүлэв.

-Хурандаа аа! Манай алдаа байж болох авч тэр тагтаа чинь сайн сургуультай учир хийг олж хэнд ч мэдэгдэхгүй явчих амьтан байж шүү. Ийм тагтааг Баруун Сөнөдийн төвд нэлээдийг сургаж байгаа гэнэ. Цаашид бид алдахгүй байвал болов биш үү гэж хурандааг тайтгаруулах гэсэн шиг мөрдөн байцаах хэлтсийн орлогч дарга хэлэв.

-Тиймээ, энэ алдааг давтахгүй байх арга хэмжээ яаралтай зохиох нь чухал болов хэмээн хурандаа зөвшөөрөв.

-Жанчхүү дэх Онцгой яамны Гуяма нэг оргодолд овоо арга зааж өгсөн байх чинь. Зун хил нэвтэрч ирсэн нэг хүний мэдүүлгээр илэрсэн юм. Та санаж байгаа байх гэж орлогч даргыг сануулахад

-Аа тийм, гэмээ тун сүрхий ухаарсан “хувьсгалч” эрийн яриа юу гэж хошигноход,

-Тэр этгээд “Би эднийг та нарт барьж өгөх гэж ил газар хуурч авчирсан, нууц бичгийг нь нэг л зай гарвал хулгайлж авчрах байсан юм ч” гэх шиг хэнэггүй залж байхгүй юу гээд инээмсэглэхэд,

-Гэнэн хүмүүсийг хуурчихаж болно гэж бодоо биз. Ийм арга тус болохгүй гэдгийг Японы Онцгой яамны Сихара, Гуяма нар одоо зах зухаас нь ухаарсан бий гэж хурандаа өгүүлэв.

Жамба, байшингийн хажуу даган, хотын зах руу гүйх шахам явтал цэргийн цуваа үргэлжлэх харагдав. Жагсаалын түрүүнд нь япон, дараа нь өвөр монголын цэргүүд явна. Жагссан цэргүүдийн хойноос хээрийн гал тогоо, эд агуурс ачсан тэргүүд хяхнан цуварч, тэвш бүхий тэргэнд дөрвөлжин хайрцагтай сум, дараачийнх нь их буу чирсэн байв.

Эндэхийн хүмүүст сүр хүчээ гайхуулах гэсэн японы цэргийн эрхтнүүдийн нэг далд санаа байв. Үүнийгээ далимдуулан японы цэргийн тагнуулын хэлтсийн улааны эсрэг худал гүтгэлэг зохиогчид “улааны аюул, хойноос довтлох занал” хэмээн улиг болсон зүйлээ олонд үнэмшүүлэх гэж ядацгаана гэдгийг Жамба мэднэ. Цэргийн цувааны ойр зогсон Онцгой яамны дагуулууд байгаа эсэхийг шалгав. Мөшгөлтөөс мултарч “Мөнгөн товч”-той уулзах нь чухал гэж бодон орчны хүмүүсийг ажиглавал, Хай-Гуй Ши хэмээх пүүснээс дээлийн чисчүү авч байхад ойрхон таарсан хүүхэн нүдэнд тусаж, Жамбатай халз тулгарав. Тугалынх шиг бүлтгэр нүд, зурсан мэт дургар хар хөмсөг нь түүний нимгэн цагаан царайд зохирч зургийн хуар лугаа зүйрлэм агаад хомбон нударга сөхөж, элбэгдүү хүрэн торгон тэрлэг дээр нарийвтар ногоон дурдан бүс ороожээ. Мөөмний товч тэрлэгний энгэрийг түмбийлгэн нүд булааж, бие гижигдэх ажээ.

Аргагүй согоо шиг амьтан. Гэвч би түүний сэтгэлийн үгийг дуулж болох уу. Тэр надад сэтгэлээ гарган хэлж чадах авч энэ нь цаанаа хорт могойтой хэлхээтэй шүү дээ. Ийм олон хүнтэй хотод энэ хүүхэн надтай таарах нь учиртай. Онцгой яамныхан миний төлөө тун их халамж тавьж байгаагийн нэг нь энэ дээ. Болдогсон бол “Та намайг хаа ч явсан салахгүй ямар зовлонтой вэ? Ингэж над шиг эрд дурлана гэдэг чинь танд ямар ч зовлон учруулж мэднэ шүү. Тайван байлгаач гэмээр санагдана.

Жамба, түүнийг огт хараагүй юм шиг гудамжны нөгөө талд гарч ойрхон байгаа Хинодэ /нар мандах/ гэдэг эмсийн хүрээлэн рүү алхав.

Тэр хүүхэн тээнэгэлзэн байснаа нударгаа хаялан гүйж аядсанаа, Жамбыг эмсийн хүрээлэнгийн хаалган дээр очиход гэнэт хэрэмний буланд бултасхийн далд оров.

Би тагнуулын газрынханд нэг бодол төрүүлэх хэрэгтэй болж дээ.

Тэд намайг эхнэргүйд гайхдаг байж таарна.

Тэгээд ч энэ хүүхнийг дагуул болгож байгаа хэрэг гэж санан Хинодэ-гийн байшингийн хаалгыг нээж ороход нэг л нялуун ой гутам авч, аргагүй онцгой яамныханд хэн болохоо харуулахын тулд үзээгүй үйлийг үнэмшүүлэхээд өнгөт зургийн өмнө нүд хужирлах мэт түднэ.

 *      *      *

Харанхуй болсон ч гудамжны бүдэг гэрэлд хаана юу байгаа нь тод. Жамба Хинодэ-гээс гараад баруун тийшээ сүүдэр даган хэрэмний ёроолоор явав.

Нөгөө гудамжны дунд хүрээд хажуугийн догол өөд эргэхэд дагуул алга байв.

Хоёр дахь догол тойрон хэдэн мөч болоод буцахад хэн ч байсангүй.

Хөлсний тэргэнд сууж голын бага гүүрээр гарч Люй-Гуан хэмээх буурчийн газар зүглэв.

Энэ буурчийн газрыг хятад хүмүүс, Рэвэн /япон гэсэн үг/-ийн Люй Гуан /зочид буудал/ гэж ярьцгаана.

Японы цэргийнхэн энд бууж, тэндээсээ төдөлгүй Футаба /хоёр навч/ хэмээх эмсийн хүрээлэн рүү цувцгаадаг тул хөл хөдөлгөөн ихтэй гудамж ажээ. Жамбын суусан тэрэгний ард бараан зүсмийн морь хөллөсөн тэрэг явснаа хажуугаар нь хурдлан өнгөрөв. Энэ тэрэг газрын хаанаас гараад ирдэг билээ… гэсэн бодол төрж, дороо тэрэгнээс бууж мөнгөө төлөх зуур ажихад, нөгөө тэрэг гурван зуугаад алхамын тэртээ зогсон хоёр хүн түүнээс буух нь мэдэгдэв. “Мөнгөн товч”-той уулзах хоёр дахь болзоот газар хэдэн алхмын тэртээ байвч тэнд очиж болохгүй.

Юу ч гэсэн байдлыг хянахаар гудамж өгсөн чигээрээ Люй-Гуан буудал өөд явав.

Түрүүчийн тэрэгнээс буусан хоёр хүн хэрэмний булан дээр зогсож байснаа нэг нь гуйвганан Жамбыг амдан ирж,

-Гал байна уу? гэж янжуур гартаа барьж асуух зуураа нүд нь тогтож ядан Жамба руу гөлөгнөн ширтэх нь ямар нэг далд учир байна уу гэмээр сэжиг төрөв.

Тэр монголоор “Ганц чүдэнз гарз нь ч гайгүй харамлахгүй зураатхаач гэж үг өдсөн янзтай дуугарав. Жамба өврөөсөө чүдэнз гарган

-Монгол туургатны нэг ах дүү нар байна, арай ч тийм шинжгүй зан гаргахгүй гээд чүдэнз хавиран янжуурыг нь асаав.

-Тэгэлгүй яахав. Эрхэм минь гялайлаа хэмээн элэгсэг байдал гарган Жамбын тохойноос барьж сугадан, бүр тэврэх гэхэд Жамба, тэврүүлсэнгүй гэдрэг зайлав. Тэр таварцаглаж унасан байдал гаргаж,

-Үүнийг хараач, та минь! Намайг унагаав хэмээн чанга хашгирахад хажуугийн хэрэмнээс түрүүчийн хүн, нэг  Шапиндуйн хамт гарч Жамба, тэр хоёр руу ирэв.

-Юу болж хэрүүл маргаан гаргаад байна? гэж Шапиндуй омогтой асуухад,

-Маргаан болсон зүйл огтгүй. Энэ эрхэм архи их ууснаас хөл дээрээ зогсож үл чадан сөхрөөд өвдсөндөө чимээ гаргав бололтой гээд Жамба явах гэтэл /согтуу/ хүн

-Энэ хүн намайг түлхэж унагаав гээд Жамба өөд ухасхийх байдал үзүүлэхэд тэр хоёул араас нь чангааж

-Та, бид хоёртой хамт яв. Үнэн зөвийг олно гэж цагдах ёстоор захирангуй хэлээд зүүн зүгт гараа дохив. Жамба, ер татгалзсан байдал гаргасангүй. Зориуд ингэж цагдаагийн газар намайг аваачих гэсэн арга зохиосон хэрэг гэж таан цаашид юу болохыг мэдэхээр тэднийг дагав. “Мөнгөн товч” энэ байдлыг алсаас ажсан ч байж болзошгүй. Тэр мэдээгүй л бол сайнсан. Санаа нь зовохын нэмэр. Эдэнд ямар ч баримт байх ёсгүй. Нэгжлээ ч гэсэн гутал арай тайлж үзэхгүй байх. Ийм явдал таарахаас болгоомжилж түлхүүрийг зулгандаа нуусан нь сайн болов. Харин нарийн нэгжвэл тун аюултай, энэ түлхүүрийг надаас олчихвол үйлс харлав гэсэн хэрэг гэж, урьд нь хэвийг авч хийлгэсэн Гуямагийн нууцын авдрын түлхүүр илрэх вий гэхээс сэтгэл зовниж ямар аргаар мултрахыг бодолхийлон нэг хэрэмний хаалгаар ороход хүрэн вааран дээвэртэй тоосгон байшин гэрэлтэй харагдав. Шапиндуй Жамбыг дагуулан нэг тасалгаанд оров. Байшингийн буланд зассан ширээний хажууд япон цэргийн халзандуу, шар царайтай хүн сууна. Ногоон цамц өмссөн, шар эмжээр бүхий голоороо зураастай улаан патлиз дээр талын алтан таван хошуу гурвын хадсан байв. Жамбыг оруут гилжийн харснаа

-Энэ юун хүн бэ? Яагаад авчирсан бэ? гэхэд цагдаа

-Гудамжинд хүнийг түлхсэн гэж товч хариулах нь Жамбад улам ойлгомжтой болов.

-Нэр хэн бэ?

-Жамба

-Хаана ажил хийдэг вэ?

-Чунь Дэ-чин пүүсэнд

-Тэнд ажиллаад удаж байна уу.

-Дөрвөн сар гаруй.

-Урьд нь хаана ажиллаж байсан бэ?

-Урьд нь ажиллаж байсан газар ч хэд бий дээ.

-Та түүнийгээ хэлээч

-Болно гэхэд тэр япон, цаасанд шунамхай тэмдэглэж байх харагдана. Би Авга засгийн хошууны Хоргон хаяагийн сүмийн умзад лам Довчингийн дүү дээ. Эцэг минь багад нас барж ганцаараа үлдээд Бандид гэгээний хийдийн нэг лам даган авга ах Пүрэвийн байдаг Бадгарын хийд хүрсэн. Бадгарын хийдийн сан жасад бадрын малыг хошуудаас авчрах ажлыг хэдэн жил хийв. Миний намтар энэ юм.

-Таны сайн танилууд ямар хүмүүс хаана байна вэ?

-Бандит гэгээний Онцгой яамны зарлага Даш, Харбины Чюлин Компанийн сан эрхлэх ноён Томсон, Авга засгийн хошууны бичээч байсан Чимэд, Түюдийн Гүмбэн хийдийн улаан лаврингийн нярав Дугар, Жанчхүү хотын цагдан сэргийлэхийн ахмад Мура, одоо Осака хотод байгаа. Тоймтойгоос нь эднийг нэрлэх үү дээ.

Миний хийж явсан ажлууд маань ч худалдааны пүүс, компаниудын ноёдууд, сүм жасын нярав нарын зарц болж тэдний мал сүргийг ав гэсэн газраас авч, хүргэ гэсэн газарт хүргэж байсан л төдий юм шүү дээ. Таньдаг хүн алийг тэр гэх вэ?

-Ахмад Мура машины ослоос сарын өмнө нас барсан та дуулсан биз гэж хэлээд яах бол гэсэн янзтай Жамбын царайг ажихад

-Юу? Та худал хэлэв. Мура тийм болгоомж алдах хүн биш. Саяхан надад захидал ирсэн юм чинь, та бүү муу ёрло! гэж Жамба дуу алдан босож  ирэхэд,

-Эрхэм минь үнэн. Би яалаа гэж ийм аймшигтай үгээр тоглох билээ. Та суу! Тайвшир гэв.

-Яасан тоогүй юм болов. Бид хоёр гэмгүй сайхан найзуудсан. Хөөрхий! Хөөрхий хайран залуу нас, амьдрал!… гээд гэншин өгүүлэхийг япон дарга ажаад “Сайн найз байсан гэдэг нь үнэн байх. Мура архинд дуртай болохоор энд найз ч олонтой байсан хүн гэнэ лээ. Одоо сайн шалгадаг хэрэг, олигтойхон нэгжье. Орооцолдуулах сэжигтэй зүйл биеэс нь гарч магадгүй гэж горьдон нүдээ жийхайн инээмсэглэсэн янз гарган,

-Эрхэм та ёс горимыг гадарлах биз. Та бага ч гэлээ зохисгүй явдалд өртөн манай цагдах газар ирсэн болохоор зүй дагуу нэгжинэ. Таныг муу хүн гэсэн нь бус, журам ийм ажгуу. Биедээ авч яваа зүйлээ аваад аль гэв.

-Болно. Эрхэм Наран, танай журам тийм бол би дагах нь зүй билээ гээд түрийвч, боодолтой бичиг сэлтээ ширээн дээр тавив. Буут хот дахь Японы мэдлийн пүүснээс Жамбыг урамшуулан сайшаасан бичиг, мал хүргэх тухай үнэмлэх зэрэг биедээ зориуд авч явдаг зүйл түүнд байгаа нь учиртай байв. Жамба хүрэм, цамц, тэгээд өмдөө тайлах гэтэл, офицер энд тэндээс барьж тэмтчин үзэхэд нь өрөөсөн шаахайгаа тайлав.

Дараа нь офицер, сандалдаа эргэн сууж бичгүүдийг уншина.

-Наран ноёдтой бишгүй л учирч уулзаж байсан, ийм муухай явдал надад таарч байгаагүй. Танай харьяаны пүүсүүдийн ажилд бие хайргүй зүтгэсээр байна. Та ч энэ бичгүүдийг үзэн болгоосон байх. Намайг даанч басамжилж байна гэж Жамба ууртай мэт өгүүлээд хувцсаа өмсөв. Офицер улам нялуун налиганасан этгээд царайгаар,

-Ёс тийм гэдгийг би түрүүнд хэлсэн шүү… гэхэд Жамбын эгдүү хүрч,

-Сайн танил биш ч ноён Танакийг би мэднэ. Тэр та нартай адилгүй хүн гэж зориуд цухуйлгасныг сонссон офицер, гайхасхийн харснаа “Энэ бас Танакийг энд байхад нүүр учраад авсан хэрэг үү. Ийм хүмүүс заргач байдаг. Хорих уу, байх уу” хэмээн эргэлзсэнээ хажуу дахь Шапиндуйд,

-Энэ эрхмийг шоронд хий. Маргааш асуудлыг шийднэ гэв. Шапиндуй, Жамбыг шууд авч гаран хэрэмний булан дахь жижиг байшингийн хаалгаар доош бууж нэгэн өрөөг онгойлгон түлхэж оруулав. Хаалга чихран хавхийж, түлхүүр харчигнан цоожлоход Жамбын дотор сэрүү оргих шиг болно. Өрөө харанхуй, юу ч үл харагдана. Гараа алдлан тэмтрэхэд хав хоосон, зөвхөн ганц хүн суух зайтай ба сандлын модыг ханатай нь бэхэлжээ. Давчуу зэврүүн хонгил тул хүн удаан тэсэх аргагүй мэт санагдана. “Яагаад ингэв, эд зориуд далим гарган хорив бололтой. Юм бүхэн сэжиг авахгүйгээр явагдаж байгаа. Тэр нь тийм байсан гэх сэтгэлд сэвтэй зүйл надад бодогдохгүй юм. Паспорт жинхэнэ ёсоор авсан эндэхийнх. Баатар минь зүгээр байгаа даа. Түлхүүрийн хэвийг тун сэжиглэхээргүй үед авсан байна билээ. Онцгой яамныхан нэг л сэжиг авсан бол түүнийгээ хүлээлгэх гээд эрүүдэж алдаг новшууд даа.

Намайг суллахгүй бол байдал хүнд болно. Ямар нэг аргаар эндээс гаръя. Эд, надад ямар нэг тулгах баримт байхгүй болохоор аргаа барж намайг туршиж байж ч болзошгүй. Юу ч гэсэн эдэнтэй тун бодлоготой үзэлцэнэ дээ хэмээн бодон байтал нэг хүн хаалга нээн, Гараад ир! гэв.

Жамба аажуухан гарав. Цагдаа Жамбыг дагуулан түрүүчийн тасалгаанд аваачихад офицер ганцаараа сууж байснаа, Жамбыг цоргисон харцаар улнаас толгой хүртэл тун зэвүүн ажих нь энэ хүн ямар байдалтай байна гэж сонжсоных  агаад Жамбын царайд огт цочирхож тэвдсэн байдал илрээгүйд тэд гайхав.

-Болсон явдал тодорхой учир таныг хорихоо азная. Та гудамжинд хүнтэй маргах чинь зөв бишээ. Энэ удаа таныг явуулъя. Тав хоногийн дараа дуудна. Саадгүй ир… Тэр үед энэ асуудлыг шийднэ гэхэд

-Миний буруу юм ч үгүй дээ. Тэр ойчсон хүнийг түшээд аваагүй нь сайшаалтай юм биш. Ёс горимыг сайн мэдэх хүндэт Наран ноён та бүх асуудлыг зүйд нийцүүлэн зөвөөр таална гэж өчүүхэн би итгэж байна гэхийг сонссон япон дарга,

-За ийм байна, хэрхэхийг дараа мэд. Та явж болно гэх нь өөрийн зорьсонд хүрэв гэж цаанаа додигор байгаагийн учир бол энэ хүн хаана юу хийж байсан, хэн хэнийг таньдгаа бүгдийг хэлэв. Бадгарын хийдийн нярав Пүрэвийн дүү Жамба гэгч Жанчхүүгийн нэг пүүсэнд ажилладаг гэсэн бичиг өнөөдөр тэндэхийн салбараас ирсэн гэнэ лээ. Бусдыг нь шалгахад юу байхав.

Ноён Гуяма, намайг сэжигтэй зүйл түүнээс олоогүйд харамсаж байгаа даг. Тулгах юмгүй хүнийг хориод дэмий гэж тэр хаширлав. Энэ байдлыг мартагнуулаад хэд хоногийн дараа шилийг нь сэтэртэл харна. Тэгэхэд бидний гарт ороод ирнэ. Үхсэн Мурагийн нэрийг барих нь нэг л сэжигтэй байна. Гайгүй, учрыг олох юмаа чамаас асууж мэдэв гэж сэтгэл ханаснаас тэгжээ.

Цаг орой болсон тул гудамжинд гарахад хүн цөөн байв. “Мөнгөн товч” гурав дахь болзоот газарт байх ёстой. “Эд одоо дагаад байхгүй биз. Юу ч гэсэн тун анхааралтай явах цаг болжээ. Миний танилуудыг шалган мэдэхэд тав байтугай хэдэн тав хоног болно. Миний танилууд, төрхийг минь гаргаад өгнө тэгээд дуусна шүү дээ. Үүний тухайд хүрэхгүй би амжих нь амжина.

Яарч урхинд орчих ул мөр үлдээхгүй л байвал ялж л таарна хэмээн бодсоор орчноо ажин аажуу алхав. Саргүй харанхуй тул хэрэмнүүдийн хаалган дээрх гэрэл гудамжийг гэрэлтүүлэх боловч гудамжны хэсэг газар сүүдэртэн харлана.

Жамба, явган явж туршъя. “Мөнгөн товч”-той уулзах газар очиход хориод минутын хугацаа болно.

Энэ завсар сэжиг авах юм таарвал шууд байшиндаа очно гэж шийдэв.

“Мөнгөн товч”-той уулзах хоёр дахь болзоот газар хэдэн алхмын тэртээ байвч түүнийг тойрон цаад талд байгаа гоёл чимэглэл хийдэг газрын хаалганд тулаад эргэхэд гойд сэжиглэмээр зүйлгүйд баярлаж зүүн хэрэмний буланд “Мөнгөн товч”-той халз учрав.

-Дүү минь сайн уу?

-Сайн.

-Ажил үйлс бүтэмжтэй биз.

-Бүтэмжтэй.

-Түлхүүр бэлэн болсон гээд хоёр янзын түлхүүр гарт нь атгуулав.

-Найдвартай биз.

-Найдвар бий.

-Дайны үед хийх ажлын нууц заавар гэгч өчигдөр ирсэн. Маш сайн нууцалж байгаа.

-Энэ л хамгийн чухал. Хоёр дахь болзоот газар нөгөөдөр цагтаа очно шүү. Маш болгоомжтой ажилла. Хэрэв болзоонд  ирээгүй байвал гурав дахидаа очоорой. Сүүл сайн ажаарай. Чамайг арай тэгэхгүй биз.

-За ойлголоо.

-Манёврын товлосон өдөр хэвээрээ юу?

-Хэвээрээ

-Төлөвлөгөөнд ямар өөрчлөлт орохыг анхаараарай.

-Тэгэнээ.

-Дараачийн уулзалт тавтай болно байх. Өнөөдөр яарах учир надад таарав. Би одоо гэртээ очно, баяртай! Болгоомжил! гээд  Жамба ирсэн гудамжаар шулуун явснаа Да Мэн-Гүнс /Их Монголын Хоршоо/ чиглэн дэргэдүүрээ цуван зөрөх хүмүүсийг сэм ажсаар явав.

*      *      *

Жанчхүү хотын Дун Ан-Ши гэдэг гудамжны нэг цэнгээний газар Жамба орж баруун захаасаа гурав дахь ширээнд суув.

Ширээн дээрх хоолны цэсийг унших завсар хаалга руу хялам харахад дотны нэг танил нь орж ирэв. Тэр Жамбын суусан ширээг чиглэн шууд ирж

-Таны энд хүнтэй үү?

-Үгүй.

-Сууж болох уу?

-Болно, болохгүй яахав гэв.

Танил хоолны цэсийг авч үзэх зуур

-Та сайн уу?

-Сайн. Та сайн уу?

-Болгоомжтой ирэв. Сэтгэл зовох юмгүй.

-Тийм бол сайн гэв.

Хоол зөөгч залуухан эрэгтэй хятад, зассан ширээнүүдийн хоорондуур сүлжин хайвганасаар ирж,

-Ямар хоол таалагдах вэ? гэж хятадаар асуухад,

-Цөм сайхан хоол байна. Нэг таваг шөл, өндөгтэй хуурга гэв.

-Таваг шөл, байцаатай хуурга авна гэж танил хэлэхэд үйлчлэгч хоолны нэрсийг гуаглах мэт өгүүлж эргэв.

-Да тун хотын арван хоёрдугаар тусгай бригадын тавдугаар сумангийн нэг цэрэгтэй ярилцвал: тэнд төмөр замаар японоос цэрэг зэвсэг нэмэн ирсээр байгаа гэнэ. Саяхан Буутын танкийн дивиз, нэгдүгээр морин бригад, Манжуураас ирсэн явган цэргийн хороотой хамтран Дунд гүний нутагт Орос, Монголын цэрэгтэй байлдахад бэлтгэх хээрийн сургууль хийжээ гэж танил шивэгнэн хэлэв.

-Аа тийм үү. Сонин зүйл юм.

-Буутад шалгалт тун нарийн болж, Дун И-чин буудалд бууж гурав хонов. Түүхий эд худалдаалах нэрийдлээр японы тагнуулын ажил хийдэг Го Сун-Ши гэдэг нэг сүрхий пүүс гараад ирсэн байна.

-Бас л сонин гэж Жамба урамтай хэлэв.

-Маргааш Завсар хот явна. Таны захисныг бэлэн болгоно гэж хоолоо идэх зуур өгүүлээд

-Та тавтай хооллоорой. Би явъя.

-Тэг! тэг! Бүх зүйл урьд тохиролцсоноороо, өөрчлөлтгүй гэж Жамбыг хэлэхэд,

-За! гээд танил явав.

 *      *      *

Гуяма өөрийн санаачилгаар “Шарга уул” гэдэг сүржин нэрийн дор явуулсан ажил нь бүтэл зэхий болсноос хойш шууд хэлэхгүй боловч санаагаар унасан нь Баатарт мэдэгдэнэ.

-Гуяма албан тасалгаандаа ч тухтай суухаа больж орон гаран явна.

Тэр сакэгээс бүр хэтрээд ахиухан халамцуулах юманд хорхойсож аян шалтаг таарвал цаашаагаа арилдаг болсонд Баатар гайхсангүй. Нэг өдөр Гуяма,

-Баатар аа! Би чамд итгэдэг. Чамайг хүний мөсөөр сайн гэж мэднэ. Би удахгүй эндээс явна. Дүүрчээ. Чи яахав. Миний оронд ирэх ноёнтой цуг ажиллах болно. Надад ажил хийх дур алга. Би одоо явлаа. Ноёд асуувал хот дотуур ажилтай гээрэй гэж царайчлангуй өгүүлэв.

-За тэгье! Яалаа гэж танд би муу юм хийх вэ? Би хар амиа ер нь боддоггүй шүү гэхэд

-Тиймээ. Би тэгж боддог гээд Гуяма хаалга хүрч гараа өргөн мэхэлзэнгээ шалавхан гарч одов.

Өнөөдөр бурхны мэндэлсэн өдөр гэж шалтаг олсон ажээ. Баатар удалгүй тасалгаанаасаа гарч хэрмэн дотуур харуулуудтай элдвийг хөөрөн явав. Гуяма сураггүй.

-Гуяма ноён үзэгдэв үү. Одоо ирнэ гэсэн юм сан гэж гаднаас орж ирсэн зарлагаас асуухад

-Люй-Гуаны цэнгээний газраас хөл дээрээ тогтож чадамгүй гараад… явчихна лээ. Тэр ирэхгүй гэхэд Баатар тэр “буянаа” эдлэхээр Футаба руу явж гэдгийг гадарлав. Зарлага нэг боодолтой түнтгэр юм авч явна. Эдний байдал одоо нэг дотроо халаацгаах нь гэж бодуут

-Гуяма ноён тэгж “жаргаж” яваа юм бол бид ч… Бурхны төрсөн өдөр… гэсэн үг цухуйлгаад хэзээний балгах дуртай дэрдгэр хөх харуул инээмсэглэн шүлсээ залгиж

-Ёстой. Нэг юм бий, гайгүй. Та жаахан азнаад ирээрэй! гэв.

-За тэгье. Надад ажил байна. Та нар эхэлж л бай гэж ташуур өгөв.

Баатар тасалгаандаа орж нэг хэсэг чимээ чагнан азнавал харуулын хэд тасалгаанаасаа гарах шинжгүй байв. Нарангийнхан уван цуван гарсаар хамгийн сүүлд аж ахуй эрхэлсэн хижээл наран гарах нь харагдав. Баатар нуусан түлхүүрээ Гуямагийн нууцны авдарт тааруулав. Яг таарчээ. Утас дуугарав. Баатар харилцуурыг авбал үүдний харуул

-Та ирээч нарангууд цөм явчихсан шүү гэв.

-Би одоо очно эсвэл нэг хундага юм надад авчирч гялайлгана уу гэхэд

-Яах юм бэ? Өөрөө ирээч гэв. Нууцын авдрыг нээв. Ямар зүйлийн зураг авахаа мэдэх болохоор ширээн дээр тавьж зургийг дарж эхлэв. “Ээж”-ийн өгсөн даалгавар биелжээ.

Квантун цэргийн жанжин штабын тагнуулын албаны чухал бичгээс зураг дараад баймаар санагдана. Гуяма бас л тэмдэг тавьжээ. Алдаа гарч болно гэж бодоод бичгийг байснаар хийгээд авдрыг хаатал хөлийн чимээ ойрхон гарав. Цоожилж амжсангүй. Баатар хаалга руу очиж гарах гэтэл холбооны ажил хариуцсан япон залуу байлаа.

-Баатар аа! Баруун Сөнөд рүү Така-тай ярьж өгөөч! Өчигдөр ирүүлнэ гэсэн хоёр хүний хариуг… гэхэд

-Болно. Одоохон харуул дээр очоод би эргэж ярья гээд Баатар гарч хаалгаа хаавал тэр зөвшөөрч өөрийн өрөө рүүгээ явж оров. Баатар дорхиноо эргэж тасалгаандаа орж авдрыг цоожлов.

*      *      *

Жанчхүү хотын бөглүү гудамжны нэг хэрмэн дэх тоосгоор барьсан намхан байшинд Жамба, Баатар хоёр өөд өөдөөсөө харан сууж ярилцах ажээ.

-Сэжиг аваагүй биз гэж Жамбыг асуухад

-Үгүй. Тантай ярьж тогтсоны дагуу хийсэн. Саад болох зүйл таарсангүй, овоо тайвуу амжсан. Хавтсыг нээхэд нэг хялгас байсныг бодооч! Айхавтар хардамтгай шүү.

Өөр тэмдэг байгаагүй, энэ хальсыг гэрэл үзүүлэхээс тун болгоомжлоорой гээд Баатар хар цаасанд боодолтой зургийн хальсыг өгөхөд,

-Эх орондоо чиний илгээх үнэтэй бэлэг шүү. Японы цэрэг тагнуулын чухал мэдээ бидний гарт орсноор, эх орноо хамгаалах үйлсэд тустайгаар үл барам эзэрхэгчүүдийн сөнлийг хурдатгахад нэмэр хандив болох юм.

“Ээж” үүнийг авах талаар онц шимэрхээд байгаагийн учир үүнд байгаа шүү гэж Жамба “Мөнгөн товч”-ийн хэний төлөө юу хийсний үнэ цэнийг товчхон хэлэхэд

-Би ойлгож байна. Квантуны армийн тагнуулын хэлтсийн хэд хэдэн заавар үүнд бий. Энэ ч яахав тус болбол сайн хэрэг. Япончуудын заль мэх, хэрцгий, хүний үнэргүйг харахаас эгдүү хүрч учраа ололцмоор санагдана. Өчигдөр ийм нэг явдал боллоо.

Өглөө 11 цаг болж байв. Гуяма надад байцаалтыг орчуулаарай. Улаан Монголын нэг тагнуулыг барьсан гэхэд дотор палхийх шиг болсон. Удалгүй үзэмчин маягийн хувцастай гуч гаруй насны гонзгой бор царайтай бахим эрийг оруулж ирсэн. Тэрнийг их л байцаан зовоосныг би мэдсэн. Нэрээ Дамдин гэсэн. Зүүн үзэмчин хошуу. Жанчхүүд мал худалдаж бараа авах гэж яваа нь үнэн гээд мэдүүлсэн. Гэтэл Гуяма нөгөө тасалгаанд орж тагнуулын газрын зарлага нэртэй нэг алуурчинд үг зааж өгөөд хэлэхгүй болохоор толгой түрүүгүй зодуурын модоор балбаж цус нөжтэй нь хутгав.

Хоёр хөлийн хооронд төмөр шааригаар цохиж зовоож ухаан алдуулаад орхив. Тэр хүн юу ч хэлэхгүй байгааг харахад манайхаас ирсэн шиг байна. Цаанаа л зоримог байдал ил.

Тэр нэг ч үг дуугарахгүй үхнэ гэж шийдсэн хүн билээ гэхэд Жамба бодолхийлон,

-Тийм ч байж болох юм. Аминд хүрсэн хичнээн хүнд мөч тулгаравч гэсэн эх орондоо уршиг гай тарих ганц үг алдахгүй байх л ёстой. Тэгэхлээр тэр хүний түмэн зөв. Эх орны төлөө нэг л үхэх гэж эр бие төрдгөөс хойш… гэж Жамбын эрс хэлэхийг Баатар толгой дохин зөвшөөрч

-Шоронд тийм хүмүүс бас хэд бий дэг ээ. Харуул тун чанга болсон. Арга олдох эсэхийг харъя гэхэд

-“Ээж”-ийн зааваргүй  гоомой юм хийж болохгүй. Энэ бодол зөв. Гэвч бүтэмжгүй зүйл оролдож алдвал түүнээс илүү гарз учирч манайх хохирох аюултай. Эвийг олж сайн бодож буурьтай ханд. Хүүхэд галаар тоглодоггүйн адил, бид хэрэггүй тоглоомоор тоглохгүй шүү гэж Жамба сургамжлав.

-Ойлголоо. Хэд хоногоос Цагаан-Овоо хүрнэ гэж Гуяма хэлсэн бодвол хойд хилд ойр очно байх. Тэр үед нэг гүвээ даваад ухасхийхэд эх орондоо очив гэсэн үг гэж Баатар хүүхэд зан гаргав.

-Яаж болох вэ? Осолтой шүү. Дүү минь. Чи эх орондоо халуун хайртай. Түүний төлөө чин сэтгэлээр зүтгэж байгааг хэн бүхэн мэднэ. Энэ үед чам шиг ийм боломж олсон хүн эх орны төлөө хэрэгтэй зүйл ихийг хийхгүй бол хэн хийх вэ! “Ээж” ингэж ч байгаа. Намайг буцсаны дараа тун удалгүй “Ээж”-ийн илгээсэн хүн ирж чамтай уулзана. Тэр үед ажил чинь урьдахиас улам л бадрангуй болно, цаг үе ч тийм байна.

Ямар ч үед болгоомж чухал. Японы тагнуулынхан хартайг өөрөө надаар хэлүүлэхгүй мэднэ. Гишгээд мөрөө хар! Дайсны үүрэн дотор байгаа болохоор яая даа гэх мөч олон таарна. Үүнд тун хатуу зориг тэсвэр хэрэгтэй. Эх орон чинь чамайг байнга ивээн харж хандаж байх болно. Чи ганцаараа биш шүү гэхэд

-Тийм ээ. Гэхдээ та намайг зөв ойлгоно байх. “Чи харь газар, хар буруу элэгтний дотор ажиллах гэж үү. Эх орон чинь тэртээ хол байна. Элгэн садан чинь бас тэнд гэж ямар нэг далдын хүч шивнээд байх шиг” л бодогдох юм.

Таныг явах гэхлээр бүр ч…” гэж хоолой зангируулан хэлэхэд

-Энэ ч аргагүй. Гэлээ ч ахын ёсоор чамд нэг биш хэлсэн шүү дээ. Санаж байгаа биз. “Ирсэн гийчин буцдаг” ёс бий.

Чиний түших сайн нөхөр удахгүй ирнэ. Сэтгэл бүү зов. Чи ч бас л буцна. Эх орондоо баяртай уулзах ерөөл тавья гэж Жамба, хэлбэл Баатар гуниглангуй

-Та надад чулуугаа орхихгүй юм уу гэж сулхан дуугарав.

-Үгүй. Эх орны энэ чулуутай чи адил юм. Би дүүгээ эх орны энэ чулуутай зүйрлэн сэтгэлээ тэжээх их эрч хүч аван, чиний эх орондоо халуун тус хүргэж байгаад чинь бахархаж байв. Энэ чулуу надтай хамт яваг.

Чи эх орныхоо чулууг өөрөө авахын төлөө эсэн мэнд золбоо хийморьтой зүтгэ!

-Цаг болов. Дүү минь гээд Жамба Баатарыг чанга тэврэн баруун хацар дээр нь үнсэхэд төрсөн ахаасаа хагацах гэж байгаатай адил Баатарын нүдэн дээгүүр нулимс гүйлэгнэн,

-Замдаа сайн яваарай. Хилийн харуул чанга болсон шүү. За явъя гээд шуудхан гарч хэрэмний сүүдэр даган алхав. “Төрсөн эх орон ямар их увьдастай вэ? Эх нутгийн ширхэг чулуу хүртэл эр биеийн сэтгэлийг тэжээж байна. Баатар эцгийн халааг авсан эх оронч болсон гэдэгт эргэлзээ алга. Гэнэдэж эндэхгүй л бол цолмон шиг гялалзаж явах хүү дээ” гэж Жамба түүнд биширнэ.

*      *      *

Жамба “Ээж”-тэй ээлжит холбоо барьж нэвтрүүлгээ хийв. Сүүлийн үед өөрөө болон хоёр танилынхаа олсон үнэт мэдээгээ нэвтрүүлжээ.

Жамба сүүлчийн нэвтрүүлгээ дуусаад станцаа “үүргээ” халааны хүн ирж автал газарт нуун байрлуулав. Энэ нь Жанчхүү хотоос хойш утасны цувраа модны жаран долоо дахиас зүүнтээ хоёр зуун алхамд тонтойх гурван овгор чулууны хооронд баларшгүй тэмдэг бүхий нууцгай газар ажээ.

Одоо төрсөн сайхан эх орондоо очиж эхнэр, хүүхэд, элгэн садан, хань нөхөдтэйгээ учран золгоно гэж бодоход догдолсон сэтгэлээ барихуйяа бэрх. “Миний өмнө давах даваа учрах саад багагүй бий. Харийн нутаг дундуур хүний нүднээс далдуур сэжиг анир авахуулахгүй эсэн мэнд явж эх орны алтан шороон дээр хөлөө тавих гэдэг  тийм амар биш. Ганцхан болгоомж тэвчээр л мэдэх хэрэг.

Японы хилийн харуул өдөр, шөнөгүй нууц манаа тавих болсон тул завсар зайг олох хэрэгтэй. Хилийн харуулынхан юм уу, тагнуулын даалгавартнуудтай таарч сэжиг авахуулбал өнгөрнө гэсэн үг. Ийм үед хүч үзэн дайрахаас өөр мэх олоход хэцүү. Галт тэргээр Завсар хүрч тэндээсээ унаажин цааш гарна. Чигээрээ явж болохгүй. Дунд гүний хошууны Хулстайн сүмийн баруун талаар цааш Хар толгой дайрч Цонжийн голыг дагаж явахад болно. Хэрэв энэ зам саадтай гэвэл Адуучин хошууны нутгаар Яндуугийн хийд дайрч, Бор цагаан нуур, Хонгорын сүмийн баруугаар Авгын богд уулыг дамжин гараад явчих бартаа бүхий газар бий. Авгын богд уулаас наашхи газар л хүн амьтан олонтой. Одоо сэрүү орсон үе. Хэрэн явах Онцгой яамныхны хөл цөөрсөн цаг болохоор учир бий хэмээн явах зам туулах бэршээлийн тухай сэтгэл оюундаа тунгаана.

Жамба, Завсар хотод галт тэрэгнээс бууж хотын захад байгаа танилындаа очиж амсхийгээд, унаажин морджээ. Танил, урьд нь тохирсноор хоёр сайн морь бэлэн болгосон байв.

Японы мэдлийн пүүсэнд мал авахаар яваа гэсэн бичиг баримт өвөртөлж гадна төлөв нь энэ байдалдаа зохицжээ.

Хаа ч гэсэн явуулын хүмүүсийг Онцгой яамны салбарт хүргэн нягтлуулж байх зар бичиг хошуу чуулганд тарааж, баахан туршуулыг тал тал руу явуулсныг Жамба мэдсэн тул өдөрт нь бартаатай газар биеэ далдлан өнжиж, шөнө явах болов. Дөрөв дэхь хоног дээрээ багахан модтой ууланд гарч орчиндоо хяналт хийв. Унасан морьд нь хол газар явсандаа зүдэнгэшжээ. Ой мод салхинаа шуугин ид шид орж үг хэлэх гэсэн мэт санагдана.

“Угтуул”-ын гэр ойр байгааг баримжаалан мэдэвч “Ээж”-ийн зааварт түүнтэй уулз гээгүй тул яаж дур мэдэх билээ. Морио амраан газрын өндрөөс ажиглалт хийв. Хяруу хэд хэд дахин унасан болохоор өвс цайран хазайж, үе үе ширүүн салхи хуугин сэнгэнэнэ.

Тэртээ алсад бараантах айлуудаас дөрвөн морьтон гарч чигээрээ явснаа хоёр нь уулын  баруун бэлээр хойно хойноосоо давхиж үлдсэн хоёр нь модны захад ирж мориноосоо буун, ийш тийш хэсэг дурандсанаа, мордон уул хярласан зам даган аажуу явав.

Жамба, анир авахуулахгүйн тул замаас холдов. Уулнаас зургаан километр эргэм жижиг толгой дээгүүр гурван морьтой хүн гарч ирэн зүүн хойшоогоо даялав. “Эд хилийн гүнээс самналт хийхээр яваа нь ил агаад ямар нэг сэжиг авсан байж болзошгүй. Нүдэнд өртсөн газар ийм байгаа юм чинь хил дагуу чанга гэдэг үнэн.

Манай хил эндээс өртөө шахам байх.

Өчигдөр хошууны цагдаа, нэг дагуултайгаа тун сүрхий шалгасан шүү. Үнэмлэхийг минь тун сайн үнэмшигдэхээр хийсэн болохоор сэжиг авсангүй. Дүрвэдийн хошууны нутгийг би сайн мэдэж, хүн таньдаг маань их тус болсон. Хошууны захирагч Эрэнцэн, наран зөвлөх Сахия хоёрын нэрийг барьж ярихад Нарангийн далдын даалгавартан гэж дотроо эмээсэн ч байж магадгүй.

“Эрээн давс хүрч хоёр хоноод эргэнэ. Та нар намайг итгэхгүй байгаа бол нэг нь хамт яв” гэхэд яая гэсэн янзтай байна лээ. Аль нь ч надтай явсан замдаа би аргалчих л байсан. Өөрийн хошууны төв рүү бас аваачих санаатай үг цухуйлгасан. Яалаа гэж дээ. Орой болсон цаг, хээр хөдөө таарсан тийм хоёрыг чинь цааш харуулчихаад зүг буруулж болохгүй яахав. Харин тэд аминдаа гарз хийж, надад түвэг удалгүй баахан ам хэл татаж тээнэгэлзэж, тээнэгэлзэж явуулсан нь тэдэнд өлзий, надад завшаан болов. Би ямар алуурчин биш, гэлээ ч амь биеэ, авч яваа бүхнээ тэдэнд алдахгүйн төлөө чадах бүгдийг хийх ёстой л доо. Харин хилд ийм ойр шөнө дайсны харуултай тулгарвал ярвигтай. Юу ч гэсэн гэгээ тасарсан хойно явъя.

Өнөө шөнө намайг ирнэ гэж хурандаа, ахмад хоёрын маань аль нэг харуулдан яваа. Харанхуй болтол бас зай байна. Хүлээх мөч ямар удаан бэ? гэж бодсоноо хөвөнтэй тэрлэгэнд нуусан нандин олзоо тэмтрэн үзэв.

Баатар шиг эх орондоо элэгтэй хүнийг юу ч үл дийлнэ.

Дайсны үүрэн дотор айн тэвдэхгүй уужуу байж, “ээж”-ийн даалгавраа биелүүлнэ гэдэг бол их л ухаан, зориг тэсвэр шаардана.

Энэ бүхнийг Баатарт ганцхан эх орон гэдэг хэзээ ч ширгэшгүй ундрах ариун сэтгэл нь өгч тэтгэн тэжээж байгаа юм.

Даанч залуу байна. Эрс зориглосноос болгоомжгүйдэж алдах вий дээ” хэмээн Баатарыгаа бодон өрөвдөх сэтгэл төрөх ажээ.

Түнэр харанхуй болсон ч тоо томшгүй олон одон цэнхэр торгонд хадсан алтан од мэт гялбан, нүдний хараанд гэгээ өгч газрыг баримжаалахад тусална.

Жамба, мордон чимээ чагнан гэлдрүүлсээр уулын хормой руу бууж модны захад гарав. Чанх хойшоогоо явбал бага шиг гүвээ таарах тул баруун хажууг барихаар шогшив. Харлан харагдах газар хааяа бут орвон бараална. Морины хурдаар ширүүн явбал чимээ гарах осолтой. Шөнө, тэгээд сэрүүн орсон цаг учир дайсны хилийн харуулынхан яав ч өндөр газар хяналт хийгээгүй байх. Харин хонхор, нам газар хоргодон чагнаж сууцгаах нь лав гэж таамаглав.

Морины чих сортолзох чигийг анхаарч түүнээс дайжин цогиж ергүүлэн газар дөхсөөр авай.

Жамба мориныхоо амьсгааг дарахаар бууж, ойр орчноо нүд дасган ажиж чих тавина. Зүүн хойно чигтэй гэнэт гэрэл гялсхийв. Энд айл амьтан байхгүй Японы хилийн хоёр харуулын зэргэмжээ завсар хоорондын газар учир, хилийн эргүүлийнхэн гэрэл гаргасан байж таарна.

Манай хил арваадхан километр газар байна. Удахгүй төрөлх нутгийнхаа агаарыг амьсгалан эхээс унасан газраа хөлөө тавьж, угаасан цэнгэг усаа ханатал залгилна гэж бодоход алжаасан бие жигүүр урган хөнгөрөх мэт болно.

Би одоо Жамба биш Чойжил болно. Жамба гэдэг чинь хэзээ ч мартахгүй ээлтэй нэр гэж бас бодно. Чойжил мориндоо мордон баруун хойш жолоо залан ергөв. Байсхийгээд мориныхоо амыг татаж чимээ чагнан явлаа.

Морь чихээ солбин сортолзох тэр зүг хэсэг бараан юм бүртэлзэж морьтой хүмүүс гэдэг нь мэдэгдэв.

Мориныхоо амыг татаж тэдэнд анир авахуулахгүй тойрч гарахаар баруун тийшээ аяархан алхуулав.

-Зогс, хүүе! Буудлаа шүү гэсэн дуу зэрэг зэрэг сонсогдов.

Дайсны хилийн харуулынхан мөн ажээ.

Эх орны торгон хил ойрхон байгаа, тэгээд ч харанхуй шөнө Чойжил юу гэж зогсож саатах билээ.

-Мориндоо ташуур өгөн ухасхийлгэв.

-Хүүе! буудлаа! гэж хашгирах   сацуу буу хэдэнтээ тасхийн шөнийн нам гүмийг эвдэв. Чойжил, морины эрчээр давхивч тал газар тул нуугдаж болох орвон сэрвэн ч байсангүй.

Дайсан, Чойжилын араас асар холгүй буудсаар давхицгаана. Гэнэт нуруу нь халуу оргиж янгинах шиг болж цус амтагдав. Тэр шархадсанаа мэдлээ. Тэгсэн ч давхисаар л байв. Дайсан хөөсөөр хориод алхмын хэртэй сүүтэгнэн ирэхэд онилсон жижиг гар бууныхаа гохыг дарлаа.

Нэг нь “Та минь, амь авар” хэмээн чарлах сацуу морь үргэн дөрөөгөө хангир жингэр хийлгэн  арилав. Нөгөө нь харанхуйд амь алдахаасаа айн эргэв бололтой морины төвөргөөн пижигнэсээр холдлоо.

Чойжилын мөрний шарх тэсэхийн аргагүй янгинан дуу алдам авч амь өрссөн аюулт мөчийг хэрхэн тэсвэрлэхгүй байх билээ. Түүний ухаан орон гаран байлаа. Унахгүйг хичээн давхисаар л. Чойжил, одоо үхлийг сөрөн амьдрахын төлөө тэмцэж ариун сайхан эх орныхоо зүг тэмүүлнэ.

Чойжилын шархнаас цус их гарч, түүний хүч тэнхээг барж өөрийн эрхгүй нүд нь бүрэлзэн ухаан алджээ. Тэр, мориныхоо мундааг налан газардлаа. Унасан морь нь үргэсэнгүй, жолоогоо чирэн шогших гэснээ дороо зогсов.

*      *      *

Гуяма уруу царайлан орж ирээд суутал, урьд зүс үзээгүй япон хүн гэнэт орж ирлээ. Гаднах төрхийг харахад нэлээд хямсгар, өрөөний шалнаас тааз хүртэл хөмсөг зангидан харна.

-Албан хэргээ цэгцэлсэн биз гэхэд Гуяма дорой дуугаар

-Тэр талаар сэтгэл зовохгүй байж болно. Харин таны цаашдын ажилд тус болох болов уу гэсэн зүйлийг хэлж яримаар байна гэхэд

-Болно. Хэрэгтэй юм бол сонсоно гэж ихэмсэг хариулав.

“Үхэхдээ үхэр буугаа тавина” гэгчээр Гуямаагийн занал хорсол цээжиндээ багтаж ядан нөгөө л хардаж сэрддэг хүмүүсийг бариулж цааш нь харуулах гэж хэл нь загатнажээ.

Далбагар цаасан дээр эгнүүлэн бичсэн хүмүүсийн нэр хаягийн дор Японыг дургүйцэн үздэг, улаан монголд талтай гэж бичснийг шинэ хүндээ үзүүлэхэд, тэр тун шимтэнгүй янзаар удаан уншсанаа

-Энэ надад хэрэг болно. Ийм муу амьтдыг яагаад одоо болтол нар салхинд чөлөөтэй байлгана вэ? Учрыг нь дор нь олчихгүй… гэж зэмлэнгүй хэлэхэд Гуяма өршөөл гуйсан янзтай.

-Баргийн нь учрыг нь олсон л доо. Заримыг амжсангүй байтал та ирлээ гэв.

Гуямагийн оронд шинээр ирсэн хүнийг Катама гэдэг, нас хорин ес, дээд шүд арсгар, хамрын нүх цооног шиг харласан, бижгэр хүрэн нүүртэй, харахад хүйтэн дотортой хүн гэж мэдэгдэнэ. Зөөлөн сандлын аравчийг хавчигдуу цээжээрээ налж хөлөө алцайлган сууж ихэмсэг байдал үзүүлнэ. Бие намхан агаад гозгор толгойгоо гоохолзуулан хөдөлгөхөд халимаг нь хагалаасаараа холбисхийнэ. Осака хотын дээд сургуулийн монгол хэлний ангийг төгсөөд дараа нь тагнуул үйлдэх арга ухаан суралцан, Харбинд зургаан сар дагалдан сурагч болж ажиллаад одоо энд дэвшин ирж байгаа ажээ. Утас дуугарав. Катама харилцуурыг аван чагнаж байнсаа

-Тэгээд… тэгээд… Завсарт үзэгдсэн бол тэндэхийн новшууд эрэлчин гэж явсан гэнэ.

-Тэгээд барьсан юу?

-Хууртаад явуулчихаж…

-Морий нь буудаад явгалсан бол барихад юу байх вэ. Мөчийг нь хуга буудаад аваад ир гэж хэл…

-Олдохгүй байна!

-Заавал ол! Хилийн бүх харуулын занги нарт мэдэгдэж одоохон хөөцөлд!

Катама цаад хүнтэйгээ ийнхүү ширүүн дориун хэдэн үг солиод харилцуураа бараг чулуудаж орхив… Шинэ албан тушаал хүлээж аваад ажил яасан золгүй эхлэв. Энэ янзаар бол ч дээ. “Бурхан минь” гэж аман дотроо бувтнахыг хэн ч сонссонгүй.

-Ямар урагшгүй юм бэ? Нэг оргодол ч юм уу, улаан монголын тагнуулыг ч юм уу барина гээд хөөцөлдөж байна гэнэ. Эрхбиш бүтэх вий, хөлийг нь хуга буудаад авчирна байгаа даа хэмээн тэссэнгүй ам алдав.

Гаднаас хотын хэрэг эрхлэх цагдаагийн газрын нэг хүн зөвшөөрөл аван орж ирэв.

-…гудамжны …тоот хэрмэнд сууж байсан Жамба гэнэт өөр газар нүүж, түүний байшинд Буут хотоос нэгэн хятад иргэн суужээ. Жамба түүнд байшингаа хорь хоногийн өмнө худалдсан гэнэ.

Жамбыг урьд нь зөвхөн худалдааны улмаас таньдаг болсноос биш, хаанахын хүн, хаашаа явсныг огт мэдэхгүй гээд байна. Та бүхэн түүнийг сайн мэдэж байгаа байх. Бид эрэн сурвалжилсан боловч сураг алга… гэхэд Гуяма дуугүй амаа барья гэвч чадсангүй.

-Тийм хүн байсан, манайх мэднэ. Хараанаасаа бүү гарга гэж хэдэн новшид даалгасан. Энд байна. Зүгээр явна гээд байсан чинь алдаж орхисон байх нь. Яагаад ийм мулгуу байна. Улаан Монголын тагнуул байсан бол бүр ч балрах нь тэр дээ гэж гонгинохыг сонссон Катама, тоомжиргүйхэн

-Энэ явдал надад үл хамаарна. Гуяма та жанжин штабад өөрийн биеэр хэлж нүглээ наминчлах биз гэж ёжтой хэлэхэд Гуяма “Нэг бүдэрвэл долоо бүдэрнэ” гэдэг болж дээ хэмээн гөлөлзөхийг харахад урд ийм ядмаг эр байгаагүйсэн дээ гэж тохуурхмаар байв.

 *      *      *

Ахмад Дондог “Од”-ыг хүлээн болзоот газраа тоссон болохоор хэдий зам гажсан ч гэсэн өглөө эрт застав дээр авчирчээ.

Чойжилыг зөөлөн дэвсгэр дээр хэвтүүлэн халбагаар халуун бүлээн цай халбагадан уулгахыг оролдоно. Хааяа хөдлөх боловч ухаан бүрэн орохгүй хэдэн цаг болов.

Отрядаас түргэн тусламж дуудан яаралтай арга хэмжээ авчээ.

Чойжил хаана байгаагаа ухаарч ядсан аятай байснаа баруун гараа дээлийн дотоод хормой өөдөө ямар нэг юм олох гэсэн шиг тэмтрэхийг ахмад Дондог ажаад тэр дагуу нь гараараа илэхэд үл мэдэгдэм юм дээлийн гадрын цаана шидээстэй байлаа.

Хагас дутуу ухаан оровч Чойжилын сэтгэлээс гардаггүй зүйл бол тэрлэгэнд нь оёотой юм ажээ.

Чойжил амь бие, бүх сэтгэл оюунаа түүнтэй холбосноос л сая тэмтрэн санаа амрав бололтой.

*      *      *

Чойжилыг онгоцоор эх орны зүрх болсон нийслэл хотод төдөлгүй авчрав.

…Чойжил арван хоёр цагт ухаан орсон. Бие нь тун ядруу байна. Түүнтэй ямар нэг зүйл ярихыг эмч хориглосон, цус их алдсан, энэ хэртэй байсан нь овоо гэнэ. Эхнэр хүүхдийг нь нөгөөдрөөс уулзуулж болох байх гэж эмч хэлсэн гэж ахмад Дондог, хурандаад  илтгэв.

Хурандаа Дугаржав бичгийнхээ хавтаснаас хоёр хуудас гаргаж харснаа,

-“Од”-ын сүүлчийн мэдээ “Ээж”-ийн захиасыг бүтээв. Байнга мөшгөлтийн дор байна. 25, 26, 27-ны шөнийн аль нэгэнд очно.

Явах зам тун чанга. Чадал хүрэхгүй амь хохиров гэхэд би гомдохгүй. Эх орон элгэн садан минь амар жимэр байг. Эх, үрс л жаргаг. “Од” гэсэн шүү. Чойжил маань золбоотой тулдаа л эсэн мэнд иржээ гээд инээмсэглэв.

-Тийм ээ. Чойжилын өврөөс нь алчуурын сэжүүрт боодолтой хатуу зүйл гарахад би их л чухал юм гэж бодоод үзсэн чинь жижиг чулуу байсан гэж Дондогийг хэлэхэд

-Тэр чинь Чойжилд шижир алтнаас илүү үнэ цэнэтэй чулуу даа гэж хурандаа тааламжтай өгүүлэв.

-Аа тийм үү. Тэгвэл нутгийн нь чулуу байж таарлаа. Аргагүй “унасан газрын шороо алт” гэдэг чинь тун утгатай үг. Зургийн хальсуудыг тодруулахаар зурагчинд өглөө. Маргааш бэлэн болно гэж Дондог нэмж хэлэв.

-Зүйтэй. Түүний чинь төлөө Чойжил, Баатар хоёр амиа өгөхөөс буцахгүй байсан даа. Дараачийн “Од” нь “Мөнгөн товч” руугаа удахгүй харвана. “Мөнгөн товч” маань эх орон өөдөө төдөлгүй харвана хэмээн хурандаа итгэлтэй өгүүлэв.