Хасбазарын Бэхбат: “Зөв л явбал зөөлөн зөөлөн замбуулин шүү”

(Монгол улс-АНУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтсоны 26 жилийн ойд зориулав)

Уулзалтыг хөтөлж, ярилцлагыг буулгасан Мягмарын Саруул-Эрдэнэ.

Монгол улсаас АНУ-д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин Сайд, доктор Хасбазарын Бэхбат үүрэгт ажлаа дуусгаад эх орондоо буцаж байгаа юм. Түүнийг Элчин сайдаар ажиллаж байх хугацаанд АНУ дахь Монголчуудын холбоод, байгууллага, сургуулиуд нягт хамтран ажилласаар ирсэн билээ. Ялангуяа Монгол Соёлын Төв, Вашингтон Хот Орчмын Монголчуудын Холбооноос ЭСЯ-тай хамтран хийсэн ажлууд бодитой, тодорхой, үр бүтээлч үйл ажиллагаа байлаа. Тийм ч учраас тус хоёр байгууллагын төлөөлөл, ВХОМХ-ны тэргүүн Ц. Ивээлт, тэргүүлэгч гишүүн Г. Ганзориг, М. Дэлгэрцогт, Монгол Соёлын Төвийг төлөөлөн үүнийг бичигч миний бие, Стэрлинг балетийн сургуулийн захирал Д. Өлзийсайхан нарын нөхөд шинэ оны эхэн сарын нэгэн үдэш нутаг буцаж буй сайдыгаа гаргаж өгөнгөө дотно сайхан яриа өрнүүлэн суусан юм. Бэхбат сайдтай бид дандаа ажил төрлийн шугамаар уулзсаар байж, амьдралынх нь үүх түүхийг нь яриулах боломж гардаггүй байсан, энэ удаад харин сайхан завшаан тохиов.

Зураг 1. Бидний таван анд Х. Бэхбат сайдыг үдэж буй нь.

Амар сайн байна уу, та? Сайд, нүүх гээд л завгүй байна уу?

Уг нь ч нүүхийн зовлон мэддэг л айл, томхон тавилга энэ тэр аваагүй юм, гэтэл жижиг сажиг юм нийлсээр бас л овоо хэдэн хайрцаг болчихжээ. Миний ном л гэхэд та нар мэднэ дээ. Чингистэй холбоогүй номоосоо бол орхихоос аргагүй боллоо. (тодруулга: Х. Бэхбат сайд Чингис хаан, Эзэнт гүрний түүхийн сэдэвт номын арвин баялаг цуглуулгатай хүн М.С. )

 

Нэг. Сургуулийн хашаанд бөмбөг өшиглөж,
орос багшаар хэл заалгасан 40 мянгатын бага нас

 

Ингэхэд та чинь нас сүүдэр хэдийг зооглож байгаа, ямар жилтэй сэн билээ?

1951 оны туулай, Европынхоор бол 11 дүгээр сарын хилэнцийн ордны хүн. Зурхай энэ тэрээс харахад туулай, хилэнцийнхний зураг тун муугүй харагддаг юм. Туулсан амьдралаа, үзсэн харснаа одоо ингээд бодоод сууж байхад тэр зурхай үнэний ортой ч санагдах үе бий.

Угсаа гарал гэвэл?

Би чинь үндсэндээ Улаанбаатарын хоёрдахь үеийн хүн юм. Улаанбаатарт төрсөн, харин аав, ээж маань хоёул Архангайнх. Залуудаа хот орж ирээд, сургууль соёл хөөсөн, хоёулаа багш улс.

Дунд сургуулиа хаана дүүргэв?

23-р сургуулийг 1958 онд анх байгуулагдахад нь орж суралцаад 68 онд анхны арав төгсөгч нь болж байлаа. Тэгээд хоёр жил яваад иртэл сургууль маань тусгай сургууль болчихсон байсан. Намайг анх сургуульд орж байхад манай сургууль одоогийн Их дэлгүүрийн баруун хойд өнцөгт, нэг хашаанд, жижигхээн байшинд байдаг байлаа. Дөрөв тавхан л анги танхимтай байсан байх. Тэр хавь гэр хороолол. Сургуулийнхаа хашаан дотор захирал нь нэг байшинтай, багш нар нь бас тэндээ гэрт суудаг байв. Ээж маань 23-р сургуулийн хими биологи, түмэн бодисын анхны багш байсан учраас намайг нэгдүгээр ангид ороход манайх сургуулийнхаа хашаанд гэрээ бариад суудаг байлаа. Та нар санадаг уу, үгүй юу, тэгэхэд бид чинь даавуун цүнхтэй, дүрдэг үзэгтэй, бэх нь нэг шилэн савтай, дандаа гар цэнхэртүүлдэг. Би долоон нас арай хүрээгүй байхдаа сургуульд орчихсон, жижигхэн хүүхэд байсан юм. Сүүлд ээжийн найз багш нарын ярьснаар би гэж хурууных нь үзүүр цул бэх болчихсон шавилуухан амьтан явдаг байсан гэдэг юм билээ.

Тэгээд хоёр гурван жил болж байтал 40 мянгат баригдаж эхлээд, тэр хавь газарт орлоо. Гэхдээ тэр хашаатайгаа 40 мянгатыг баригдаж дуустал хэсэгтээ зууралдаад л байсан санагдана. Тэр хавийн гэр хорооллынхон 40 мянгатынхантай чулуугаар их байлдана аа. Хоёр талаасаа чулуу нүүлгээд л, “дайраад!” “ухраад!” гээд л. Тэгээд Их дэлгүүрийг барих болоод манай сургууль газарт орж, бид нэг хэсэг өөр өөр сургуульд хуваарилагдаж байгаад жил хагасын дараа одоогийнхоо энэ шинэ байранд орж байж билээ. Анги танхим, будаг шунх нь гял цал, гоё гэж жигтэйхэн, яг л өөр ертөнц шиг санагдаж байв. Гутлаа хүүдийнд хийж өлгөчхөөд л углааш өмсөж орно шүү дээ.

Энэ, таны нөгөө өмнөх үгийг нь бичсэн “Манайхан Америкт: Хөлбөмбөгийнхөн” ном хэвлэгдсэн байгаа. Танд бэлэглэе. Өмнөх үгэндээ та өөрөө багадаа хөлбөмбөг тоглож байсны хувьд энэ спортод элэгтэй болсон тухайгаа дурдсан байна. Хөлбөмбөг гээчийг хаагуур, хэрхэн тоглож өсөв дөө?

Манай сургууль ер нь спортоор гайгүй байсан юм. Гол шалтгаан нь тэр өмнө хэлсэн шинэ байранд орсноор хотдоо бас л анхаарал татах сургуулийн нэг болж байгаа юм. Тийшхэнээ нэгдүгээр сургууль, баруун урагшаа зургадугаар сургууль гэх мэтээр цөөн хэдэн гайгүй сургууль байсан, манай сургууль тийм сургуулийн тоонд маш богино хугацаанд, 40 мянгатын байрлалаараа ч тэр, шинэ байраараа ч тэр орсон юм. Овоо гайгүй сургууль ч болчихсон, дээр нь хамгийн гол нь манай сургууль спорт заалтай цөөхөн сургуулийн нэг байсан учир спорт сайн хөгжсөн юм. Заалтай болсноос хойш биеийн тамирын хичээл чанаржсан, бас тавиад оны үед хүмүүс волейбол их тоглодог байсан бол заалтай болоод ирэхээр сагсан бөмбөг хөгжиж эхэллээ. Бас хашаатай, тэндээ хөлбөмбөгийн талбайтай учраас хөлбөмбөг их тоглодог боллоо. Анги ангиараа үзнэ. Сургууль хоорондоо үзэлцэнэ. Эндээс юу харагдаж байна гэхээр биеийн тамир спортыг хөгжүүлэхэд орчин, бодлого чухал болох нь тодорхой. Яг тэр шинэ байранд орохоос өмнө манай сургуулийнхан бөх л их барилддаг байсан юм билээ.

Хөлбөмбөгийг сургуулиас гадуур бас өшиглөдөг л байлаа. Манайх жаран долоо найман оныг хүртэл Яргайтад зусланд гардаг байв. Зусланд бол том талбайтай, хүүхдүүд хөлбөмбөг л тоглоно. Бороотойд ч тэр, харанхуй болсон хойно ч өшиглөсөөр л байдаг байж билээ.

68 онд арваа төгсөөд ямар сургууль сонгов доо?

Би ер нь нэг дөрөв сурдаг хүүхэд байв. Дунд авахгүй, хааяа нэг хэдэн тавтай, гэхдээ “сайн” зонхилсон л хүүхэд байлаа. Тэр үед гадаад дотоодын сургуулийн хуваарь овоо өрсөлдөөнтэй болчихсон, хүмүүс аравдугаар анги төгсөөд хойшоо (Хойшоо гэж ЗХУ-ыг хэлдэг байв. М.С.) явахаас зугтдаг биш харин ч сонирхдог, өрсөлддөг болж эхэлсэн үе юм. Боловсролын яам сургуулиудад их дээд сургууль хуваарилна, манай сургуульд ирсэн хуваариар миний дүнд Их сургуулийн герман хэлний бэлтгэл анги оногдож байна аа. Дуртай л байлаа. Нэг жил герман хэл үзчихээд Герман явах нь ээ л гэж бодож байв. Тэгж байсан чинь хичээлийн эрхлэгч маань “Чамайг Гадаад яаман дээр дуудаж байна, яваад оч” гэдэг юм байна. Тэгсэн харин Гадаад яам тэр үед өөрсдөө гадаад руу оюутан явуулж мэргэжилтнээ бэлтгэдэг, сонгон шалгаруулалтаа хийж байж. Яамны боловсон хүчнийх нь дарга, хуучин Чойбалсан гуайн комиссар хийж байсан Намсрайдорж гэж нэг сайхан хүн байсан юм, Тэр хүн л хотын гол гол сургуулиар явж, хүүхдээ сонгож байхдаа манай сургуулиар орж бас хэдэн хүүхэд сонгож л дээ.

Боловсролын биш Гадаад яамнаас шууд сонгогджээ дээ, та тэгэхлээр?

Тийм гэх үү дээ. Гэхдээ тэгэхэд хэрхэн сонгогдсон талаар сүүлд Намсрайдорж гуай их хөгжилтэй юм ярьж билээ. Тэр үед төгссөн бүх хүүхдийг улсын шалгалтын дараа анги ангиар нь (манайх бол арвын дөрвөн бүлэгтэй төгссөн) гэрчилгээн дээр тавигдах дүн, улсын шалгалтын дүнгийн хамт ханан дээр томоор бичин жагсаадаг байсан юм. Хүүхэд бүрийн нэрийн өмнө цээж зургийг нь тавьдаг. Намсрайдорж гуай сүүлд надад “Чиний нэрийг бол сургуулиас чинь өгөөгүй юм шүү дээ. Би тэр ханын самбар харж байсан чинь нэг хөөрхөн хүү байхаар нь дүнгий нь харсан, бас дажгүй, тэгээд л энэ хүүхдийг бас шалгачихъя гээд нэрийг чинь өгсөн юм” гэж билээ. Би тэр жил төгсөгчдөөс бол долоо наймд л жагсаж байсан байх. Тэгээд бас дөрвөн бүлэгтэй байсан шүү дээ. Тэр бүгдээс тав зургаан хүүхэд сонгож шалгалтад оруулахад би тэгж багтсан юм билээ.

Аа бас шууд сургуульд явуулах ч биш, шалгалт авахаар дуудсан хэрэг үү?

Тэгэлгүй яах вэ. Гадаад яаман дээр очсон, гуч дөчин хүүхэд сууж байна. МУИС-ийн 2-р ангиас, УБДС-ийн 2-р курсээс ирсэн хүүхдүүд ч байна. Гол шалгалт нь орос хэл. Шүлэг өгч маш богино хугацаанд цээжлүүлж уншууллаа. Сонин уншууллаа. Найруулан бичлэг хийлгэлээ. Тэгээд дөчөөд хүүхдээс есөн хүүхдийг шалгаруулж авсанд оноогоороо би тэнцсэн юм. Шалгалтаа сайн өгөхөд, дээд сургуулийн хүүхдүүдээс хүртэл илүү гарахад маань хэд хэдэн зүйл нөлөөлсөн л дөө. Нэгд, манай сургууль Тамара гээд орос хэлний орос багштай, хичээл маань ч чанартай байсан. Би нуруу жижиг болохоор урдуур сууна, багш ч юм л болохоор “Бээхбаат” гээд л намайг дуудна. Тэгсээр байж орос хэлэнд овоо болсон шиг байгаа юм. Хоёрт, юмыг хурдан тогтоодог ой маань их хэрэг болсон. Залуу бага байхад ч баргийн шүлэг, эхийг ганц, хоёр уншаад л цээжилчихдэг байлаа шүү дээ. Өө тийм, бас нэг аз тохиосон нь тэр шалгалт дээр орос дуу дуулах нэг даалгавар байлаа. Бид улсын шалгалтдаа бэлдэж байхдаа гурав дөрөвхөн орос дуу сурсан юм. Тэгсэн чинь азаар яг нэг дуу нь тэнд хүрээд ирдэг юм даа. Босоод л олны өмнө дуулна шүү дээ. Сонин шалгалт байсан байгаа биз. Ингээд л тэр тэнцсэн есөн хүүхдээс тав нь Москвагийн ИМО-д хуваарилагдаж байсан юм. (ИМО гэдэг нь Институт Международных Отношений гэдэг үгийн товчлол, Москвагийн Олон Улсын Харилцааны Дээд Сургуулийг хэлж байна. М.С.)

Нөгөө дөрөв чинь аль аль сургууль төгссөн хүүхэд байв?

Надаас өөр дунд сургуулиасаа шууд шалгарсан хүүхэд байсангүй. Нэг нь ТМС-д багшилж байгаад ирсэн хүн. Нөгөөдүүл нь Багшийн дээдийн орос хэлний 2-р ангиа төгссөн оюутнууд. Ийм таван хүн ИМО-д явлаа.

Нийт есөн хүүхэд гэсэн, нөгөө дөрвөн хүүхэд чинь хаашаа, ямар сургуульд явах болов?

Хоёр охин Москвагийн Гадаад Хэлний Дээд Сургуульд, нөгөө хоёр нь Унгарт сургуульд явсан даа. Тэгэхэд хүний нөөц, боловсон хүчнээ бэлтгэх сүрхий бодлоготой байж. Бид тавыг гэхэд л яам гурвыг нь олон улсын, хоёрыг нь эдийн засгийн харилцаагаар бэлдье, мөн гурвыг нь франц хэлтэй, хоёрыг нь англи хэлтэй болгоё гэх мэтээр нарийн төлөвлөсөн байж. Ингээд л би Олон улсын харилцаагаар, франц хэл дагнан сурах болсон хүн дээ.

Зураг 2. Х. Бэхбат сайд аав ээж, эмээ, ах дүү нарын хамт. 1968 он. Зөвлөлтөд сургуульд явахынхаа өмнө.

 

Хоёр. Монгол хүн франц хэл сурдгийг биеэр үзүүлсэн оюутан цаг

 

За тэгээд оюутны амьдрал Москвад. Хэлний бэлтгэлгүй шууд сурах хэцүү байв уу?

Миний нөгөө арван жилд үзсэн орос хэл бусад хүүхдийн их сургуульд сураад очсонтой харьцуулахад яаж хүрэх вэ дээ. Шууд л том сургуульд сураад, орсоор лекц сонсоод л, Лениний ботиуд шагайгаад , конспект хийгээд л эхэлсэн, эхний семестрт үнэхээр хичээгээд хичээгээд баралгүй нэг хичээлд уначихдаг юм байна. “За нөхөр минь амралт гэж байхгүй шүү, нутаг буцахгүй ээ” л гэж байна. Бусад хүүхэд амралтаараа гэртээ харьж байна. Би үлдлээ. Хэлээ ч нухаад байлаа. Ганц унаснаасаа гадна өөр хичээлүүд, нөгөө айхтар дээд тоо, статистик эд нартайгаа ч ноцолдоод байлаа. Тэгсээр, овоо дөртэй болж өвөл нь нэг хичээл муу байсан хүүхэд хавар бүх хичээл сайн дүнтэй гарч, 2-р ангиасаа бол ер түүртэхээ байгаад явчихсан шүү.

Бас давхар франц хэл үзнэ биз дээ?

Тэгнэ ээ. Франц хэлийг бол сурах ёстой, мэргэших ёстой хамгийн чухал хичээл маань хэмээн илүү хичээж үздэг байлаа. Анх намайг очиход ахлах ангийн оюутнуудад бага курсийн хүүхдүүдийг даалгаж, шеф болгож өгдөг байв. Тэр оюутнууд ч “франц хэл л хэцүү шүү, хичээгээрэй” гэж захидаг байлаа. Гэтэл тэр үед манай сургуульд нэг базаахгүй хандлага байсан нь өмнө манайхаас ирж байсан зарим нэг оюутны улмаас монгол хүн франц хэл сурдаггүй гэсэн ойлголт, дүр зураг франц хэлний тэнхим, багш нарын дунд тогтчихсон байв. Тэр ойлголтын эсрэг л сурч, ажиллаж байлаа. Тэгсээр байгаад 4, 5-р курстээ ороод ирэх үедээ би франц хэлээрээ сургуулийнхаа орос, гадаад нийт оюутны дотор толгой цохидгийн нэг болсон юм даа.

Бас нэг чухал явдал тохиосон нь тэр үед 4-р ангиа төгссөн оюутнуудаа Гадаад яам хаа нэг газар томилж, дадлагажуулдаг байв. Тэгээд би Женевт дөрвөн сар дадлага хийсэн юм. Дүгэрсүрэн сайд Байнгын төлөөлөгчөөр ажиллаж байлаа. Дөрвөн сар Дүүгээ сайдад орчуулга хийж дагаж гүйсэн, тэгээд ирэхэд бол хэл үнэхээр сайжирчхалгүй яах вэ дээ. Угаасаа сууриа овоо сайн тавьчихсан байсан, дээр нь дадлага хийчихээр аргагүй юм. Сургуульдаа буцаж очоод дипломоо биччихээд, франц хэлнийхээ улсын шалгалтыг өгөхөд тэнхимийн хэмжээнд хоёр гуравхан оюутан “онц” дүн авсны нэг нь би болж байв. Намайг онц авчхаад гараад ирэхэд хүмүүс “Хөөх, монгол оюутан онц авчихсан байна ш дээ” гээд л багш оюутангүй, орос гадаадгүй шагшиж, баяр хүргэж байсан нь үнэхээр сайхан байж билээ. Дотроо би маш их баярлаж байсан.

Дүгэрсүрэн сайдад чухам ямар орчуулга хийж өгч байсан тань их сонин байна.

Дүүгээ сайд тэгэхэд Швейцарь дахь төлөөлөгчийн газраа нэг байртай болгочих гээд л ид ажиллаж байсан үе л дээ. Тэгээд тэр бүх ажилдаа намайг дагуулаад явна. Байр хайгаад, юм асуугаад яваа хүн чинь үндсэндээ нэг л юмаа яриад явна аа даа. Тиймээс хоёр дагаж яваад л, тэрнээс хойш ер нь сайдыг юу ярих гэж байгаа, юу ярьдгийг андахаа байсан, чихэнд ч орчих юм билээ. Тэгээд сүүлдээ би өөртөө итгэлтэй болж, сайдыгаа ярьж байхад хажууд нь бараг синхронный, зэрэг орчуулга шахуу юм хийдэг болсон. Дүүгээ сайд англитай, францаар өөрөө ярихгүй ч зөв буруу ярьж байгааг бол сүрхий мэдээд байдаг. Тийм болохоороо намайг тэгж орчуулахад их дуртай, их ч үнэлсэн юм билээ.

Зураг 3. ИМО-д сурсан таван монголын дөрөв нь.

Улсын шалгалтдаа онц авснаар өнөө монголчууд франц хэл сурдаггүй гэдэг ойлголтыг та бут цохижээ?

Гэхдээ өмнө бас бүх монгол оюутан ч муу байгаагүй юм шүү. Халиун гэхэд л надаас өмнө мундаг төгсөж байсан. Ерөнхий нэг тийм хандлага л үүсчихсэн байсан хэрэг. Оросуудын авч чадаагүй тэр дүнг авчхаад атаархуулан зогсож байхдаа би анх удаагаа насан туршийнхаа карьер, ажлын тухай нухацтай эргэцүүлэн бодож билээ. “Миний эзэмшиж байгаа энэ мэргэжил бол Монголыг төлөөлөх, Монголын нэр хүндийг хамгаалах ажил. Анхныхаа тэр үүргийг би амжилттай биелүүллээ шүү дээ” гэж.

Одоо ингээд харахад тэр бодол тань л таныг насан туршид дагаж, ажлын тань мөрийн хөтөлбөр болж явжээ дээ?

Улсаа төлөөлөх дипломат хүний хамгийн чухал ажил бол ерөөсөө л тэр юм. Монголын нэрийг хамгаалах, хэчнээн асуудалтай үе гарлаа ч улсынхаа нэрийг өндөрт өргөх. Тийм ухамсар, бахархалтайгар карьераа эхэлсэндээ ч би баярладаг.

 

Гурав. Эцгийн үйлийг гүйцээж, эрдмийн зэрэг хамгаалав.

 

За тэгээд сургуулиа төгсөөд ажил амьдралын гараагаа хаанаас хэрхэн эхлэв дээ? Ингэхэд хэдэн он болж байгаа билээ?

1973 он болж байна. Сургуулиа төгсөөд Гадаад яамны нэр дээрс явсан улс яамандаа л ирцгээлээ. Гэхдээ нөгөө ес чинь бүр цөөрчихсөн ирсэн. Манай таваас нэг маань замдаа “мултарсан”, нөгөө Унгарын хоёр бол бүр намайг төгссөнөөс хоёр гурван жилийн дараа сая ирж байсан гэж байгаа. 1973 оны 7 дугаар сард анх Гадаад яаманд ажилд орж байснаа бодоход энэ жил 7 сард яг дөч дэх жил маань болж байгаа юм. Монголын дипломат албанд тасралтгүй дөчин жил зүтгэлээ дээ.

Өө за, ажил амьдралын сайхан тэгш ой тохиож байгаа юм байна. Баяр хүргэе танд. Яаманд анх ямар албан тушаалтайгаар орсон юм бэ?

ГЯЯ-нд Төлөвлөлт, баримт бичиг боловсруулах хэлтэс гэж цоо шинэ алба дөнгөж үүссэн байсанд ажилтнаар орсон. Олон улсын байдал, улс орныхоо гадаад байдалд дүн шинжилгээ хийдэг, манайх ямар алхам, арга хэмжээ авбал зохистой вэ гэдэг талаар санал тавьж төлөвлөдөг нэгж юм л даа. Тэнд гурван жил ажиллаад 1976 оны 4 сард, анхны гадаад томилолтоороо Парист, соёлын асуудал голдуу хариуцсан, ЮНЕСКО-той харилцах ажлыг эрхэлсэн, залуухан атташе томилогдон очиж байлаа. ЭСЯ-д таван ажилтан байхаас хамгийн залуу нь би, эхнэрээ дөнгөж авчхаад л очсон доо.

Гэргийгээ хаанаас аваа вэ?

Манай хүн их сургуулийн худалдаа, эдийн засгийн ангид сурч байсан. Бид хоёр анх 75 оны зун дайралдсан юм. Тэгээд л хойноос нь мятаршгүйгээр хөөцөлдсөний дүнд хойтон нь гэхэд сургуулиас нь гаргаад Франц руу авч явж байгаа маань тэр. Том охин маань Францад төрсөн, төрснийхөө дараа эхнэр маань сургуулиа төгсөх нь ер нь зүйтэй гэж шийдээд охиноо аваад нутаг буцаад, сургуулиа төгсчихөөд араас ахин ирж байв. Тэгээд удаахь маань ч мөн Францад төрсөн. Ингээд 81 онд буцаж ирээд нөгөө өмнө ажиллаж байсан Төлөвлөлтийн хэлтэстээ үргэлжлүүлэн ажиллалаа.

Социалист нийгмийн үед муу муухай гэгдэх капиталист улсад яваад, өөрөө тэнд амьдраад ирэхэд үзэл бодолд өөрчлөлт орох уу?

Ер нь угаасаа гадаад харилцааныхны нүд нь нээгдчихсэн байдаг юм. 81 онд намайг буцаад ирэхэд нөгөө “магтаж болохгүй шүү” гэж сануулдаг бол хэвээрээ. Гэхдээ л бас наяад оны эхнээс байдал бага сагаар өөрчлөгдөж л байсан юм. Үзэл бодол гэж асуусны хувьд бүр далаад оны эхээр, Москвад намайг оюутан байхад л оюутнууд аль хэдүйн эсэргүүн юм ярьдаг байсан юм шүү дээ. Мэдээж ил цагаан ярьж чадахгүй л дээ. Тухайлбал, конвергенцийн онол гэж моодонд орж байлаа. Хоёр нийгэм яваандаа нийлэн нэгдэх болно гэх маягтай. Оросын сурах бичиг, ном сонин дээр бол тийм юм гэж хэзээ ч байхгүй, буруу онол гээд л шүүмжилнэ. Харин овоо юм үздэг оюутнууд бол энэ онолыг цааш нь нягтлан судлах хэрэгтэй гээд л ил далд сүрхий ярина. Францад зургаан жил шахам амьдрахад нээрээ тийм юм байж болох юм байна шүү гэж нөгөө оюутан цагийн яриа хөөрөөгөө боддог л байлаа.

Наяад оны эхнээс манай гадаад харилцаа хэдий хязгаарлагдмал байсан ч өөр гарц эрж хайж, бага багаар өргөжсөөр л, байдал зугуухнаар өөрчлөгдсөөр л байв. Азийн бодлого гэж, Азийн орнуудтай илүү нягт харилцана гэж их ярьдаг болсон , чухам яг хэрхэн гэдгээ сайн олж чадахгүй ч бас л нэг гарц хайж байсны илрэл юм. Хувьсал, өөрчлөлт гэдэг юм чинь ингээд л аажимдаа дотроо бүрэлдээд л яваад байдаг юм шүү дээ.

81 онд Гадаад яамандаа, хуучин хэлтэстээ буцаад ирсэн гэсэн. Ажил албаны дараачийн буудал тань юу байв?

81-85 онд тэр анализ, төлөвлөлт хийдэг хэлтэстээ ажиллалаа. Сүүлдээ хэлтсийнхээ дарга нь болсон. Хэлтэс маань долоо, найман хүнтэй, ажлын хувьд яамандаа дээгүүрт тооцогддог болсон байлаа. 85 онд Төв хорооны гадаад харилцаанд очсон юм. Тэнд очдог маань бас учир тохиол, өөрийн түүхтэй. Ринчин гэж сайд байлаа шүү дээ, та нар мэдэх бил үү? ХАА-н сайд байж байгаад Гадаад яамны сайд болсон, дараа нь Югославт элчин сайдаар сууж, хожим нь Төв хорооны Гадаад харилцааны хэлтсийн эрхлэгч болж очсон хүн. Тэр хүнийг Гадаад яамны сайд байхад нь, 1975 онд билүү дээ,, Польш руу нэг дагаж явсан юм. Анх удаа хоёр гадаад улсад ажлын томилолтоор явсны нэг маань тэр. Шинэ залуу ажилтан сайдыг дагаад явна гэдэг хэцүү, айж эмээнэ гэж дэндүү. Тэгж явахдаа ярианы тэмдэглэл зэргийг нь их сайн хөтөлдөг байлаа. Уулзалт дууссан даруйд нь л маш хурдан, огт мадаггүй шахам биччихнэ. Тэгэхэд л би Ринчин сайдад таалагдсан юм билээ. Тэрнээс хойш тааралдаагүй байж байгаад 1985 онд яаман дээр таарсан юм. Тэгэхэд Ринчин гуай Төв хорооны Гадаад харилцааны хэлтэсийн дарга болчихсон, хэлтэсээ мэргэжлийн болгоно, залуужуулна гээд өөрчлөөд эхэлчихсэн, Ж.Батмөнх гуай ч гараад ирчихсэн, шинэчилнэ гэдэг байсан үе.

Яг тэр үед, Гадаад яамны коридорт Ринчин гуайтай таарлаа. “Чи чинь одоо юу хийж байгаа билээ?” гэж асууж байна. “Хэлтсийн даргаа хийж байна, сая Москвад Дипакадемийн (Дипломатическая академия Министерства иностранных дел хэмээх 1934 онд байгуулагдсан сургуулийг хэлж байна. М.С.) нэг курсэд яваад ирлээ” л гэлээ. Хожим бодоход намайг курс биш сургуулийг нь төгсчихөөд ирлээ гэж бодсон шиг байгаа юм. Тэгээд л Намын Төв Хороонд, өөрийнхөө орлогчоор авах юм боллоо доо. Дүгэрсүрэн сайд манай сайд байсан, дөнгөж хэлтэсийн эрхлэгч болгосон залуугаа өгөхгүй ээ л гэж байна. Тэгж нэг жаахан үзэлцээд, угаасаа Төв хороо “бид мэддэг юм аа” гэдгээрээ мэдээд л намайг авсан юм. Төв хорооны хэлтэсийн хамгийн залуу орлогч дарга гээд л бас хүмүүс шивэр авир гэнэ ээ гэнэ.

Томчуудын дарга болохоор хэцүү биз?

Ер нь хуучны архгууд намайг нэг их тоохгүй байна даа, том байна даа гэдгийг нь би мэдэрдэг л байлаа. Гэлээ гээд яах вэ дээ, ажлаа хийж л таарна аа даа. Би тэнд олон нийтийн төв байгууллагууд буюу Үйлдвэрчний эвлэл, Эмэгтэйчүүдийн хороо, Эвлэлийн төв хороо, Энх тайван, найрамдлын байгууллага зэргийн гадаад харилцааг хариуцдаг, бас Азийн орнууд гэж давхар хариуцан ажилладаг байв. Хоёр жил ажилласан юм байна.

Тэгтэл нэг өдөр Ринчин гуай маань дуудаад “Чи хойшоо сургуульд яваач” гэж байна. Тэр үед Нийгмийн ухааны академи гэж сургуульд явцгаадаг байсан юм. Тэнд хоёр жил сураад ир гэж байна. Тэгэхээр нь би “тэгвэл нэгмөсөн дэд эрдэмтэн хамгаалаад ирье ээ” гэлээ. Тэр нь гурван жил сурмаар байна гэж байгаа хэрэг. Заавал диссертаци хамгаалъя гэх учир надад бас байсан юм.

Юу гэхээр манай аав түүхийн багш хүн байлаа. 5-р сургуульд олон жил түүх заагаад дараа нь Цэцэрлэгийн багшийн сургуулийн багш болсон. Аав маань хөөрхий, нэг цол хамгаалчихмаар байна гээд л үдэш орой сууж, юм үздэг, нухдаг хүн байсан юм. Тэгээд даанч тэрийгээ гүйцээж чадалгүй, 1985 онд намайг Төв хороонд очдог жил өнгөрсөн юм л даа. Тэрнээс хойш надад аавынхаа хийж чадаагүй юмыг хийчих юм сан гэсэн санаа суучихсан юм. Ринчин гуайд тэрийгээ л хэлж байгаа нь тэр. Ингээд 1987 онд Москвад Нийгмийн ухааны академид ирэв ээ. Горбачев гараад ирсэн, перестройка, новое мышление ид өрнөчихсөн, Нийгмийн ухааны багш эрдэмтэд ид хоорондоо үздэг, жинхэнэ буцалж байсан үед би тэнд очсон доо. 1990 онд цолоо хамгаалаад нутагтаа буцсан.

Зураг 4. АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга асан Жорж Шульцын хамт. Одоогоос яг хорин зургаан жилийн өмнө, 1987 оны 1 сарын 27-ны өдөр, энэ эрхэм АНУ-Монголын хооронд дипломат харилцаа тогтоох мэдэгдэлд гарын үсгээ сийлж байлаа.

 

Дөрөв. Монгол улсын шинэ үеийн гадаад бодлогыг тодорхойлолцсон нь

 

Ямар сэдвээр хамгаалав?

“Ази, Номхон далайн орнуудын энх тайван, аюулгүй байдал” гэсэн ерөнхий сэдэв, нарийсгавал энхийг эрхэмлэгч хүчний үүрэг ролийг чухалчлан авч үзсэн. Хамгаалахаас өмнө материалаа цуглуулах хоёр сарын чөлөө өгдөг байсан юм. Тэр чөлөөгөө аваад 89 оны 11 сард нутагтаа ирлээ. Миний гол материал цуглуулах, эргэлдэх газар, обьект маань Энх тайван, найрамдлын байгууллага юм л даа. Тэнд нөгөө Бошигт сууж байна. Монголын тэр үеийн оюун санааны лидерүүдийн нэг шүү дээ. Мань эр ч Монголын улс төрийн системийг ингэж өөрчлөх нь зөв гээд л авч өгч байна шүү. Тэрийг сонсоод л Монголд ч маш их юм болж байгаа юм байна даа гэж ойлгосон, үнэхээр ч их юм болж байлаа.

Жагсаал цуглаан, хурал хуй энэ тэрийг сонирхов уу? Хойно байхад тэр тухай мэдээлэлтэй байсан уу?

Мэдээлэл байсаан байсан. Байдал бол нэг хүн, нэг хэсэг хүнээс хамаарахгүйгээр, ерөөсөө нийгэм бүхэлдээ хөдөлгөөнд орчихсон нь тодорхой байлаа. Намайг тэгээд нутагтаа түр ирчхээд байхад нагац ах маань нэг удаа “Явъя, манай соц декүүдийн хуралд оролцъё” гээд аваад явсан юм. Өөрөө соц декийн анхдагчдын нэг л дээ. Би Баабарыг ялангуяа их сонирхож байсан учраас дагаад л МУИС руу явлаа. Баабарыг сонирхдгийн учир нь өмнө нь өнөөх “Бүү март, мартвал сөнөнө”-ийг нь уншчихсан байсан хэрэг. Ёстой нэг гэрэлтэй өдөр аянга цахих шиг л санагдсан даа. Тэгээд очсон, манайхан ямар цагтаа цуглах биш, нэг хоёр хүн ирээд л хүнгүй байна гээд явчихна, хонгилд нь бараг цаг шахам хүлээгээд цуглахгүй болохоор нь “болилоо” гээд явчихсан юм. Тэгээд Москвад буцаад ирсэн, өвөл өнгөрлөө, намыг шинэчлэх онц их хурал хуралдана гээд л бужигнаж эхэллээ шүү. Намын шугамаар сурч байгаа академийнхан гэхээр мэдээж идэвхтэй хэсэг, хурал хуй гэцгээгээд л. Тэгсэн, тэр их хуралд Москвагаас төлөөлөгч сонгох юм боллоо. Москвад намын хороо гэж том юм байсан юм. ЭСЯ, Академи, Намын, Комсомолын дээд гээд олон үүрүүдтэй. Тэгээд л бүгд хуралдаад шинэчлэл хийх төлөөллөө сонгох юм боллоо. Манай сургуулийнхан намайг бас тэр үед шинэчлэл энэ тэр гээд элдэв юм хааяа яриад байдаг байсан болохоор сонголоо. Би ч бас төгсөх ангийн аспирантын хувьд явбал явчихъя ч гэж бодсон юм. Гэхдээ тийм ч амархан шууд шийдчихээгүй ээ, дотроо хурал хийгээд л Хувьсгалт намыг ер нь яаж өөрчлөх ёстой юм бэ гээд л мэтгэлцэж барилаа. Академид үзсэн юмнаасаа л голдуу санаа аваад ингэх тэгэх ёстой гээд л авч өглөө. Тэгсэн заалнаас л “Та ер нь монгол бичгийн тухай юу гэж боддог хүн бэ?” гэж асууж байна. Тийм сэдэв моодонд ороод байсан юм. “Хуучин монголоор бол уншчихна аа. Одоо бичиж сурна даа “ гэв. Сурна, чадна гэдэг чинь хүнд их эерэг сонсдоно шүү дээ. Гэх мэтээр хариулсаар Москвагийн төлөөлөгчдийн тоонд багтаж Улаанбаатарт ирж билээ.

Намыг шинэчлэх хуралд хир идэвхтэй оролцов доо?

Бичиг баримт боловсруулах, үг санаагаа хэлэх зэрэг нь яг үнэндээ мань мэтээс тээр хол, дээгүүр л болоод байсан юм. Гэхдээ нэгэнт төлөөлөгч болж ирсэн хүн байр сууриа илэрхийлэх ёстой гэж бодож байсан учраас тэр үед гараад байсан нөгөө Зардыхан нарын эрдэмтдийн мэдэгдэл, байр суурийг дэмжиж байна, тэдний бүлэгт нэгдэж байна гээд албан ёсоор бичээд дээш нь өгсөн. Тэгээд хуралдаа сууж л байлаа. Яг миний дээрээс нэг их хүйтэн салхи үлээсэн суудал таарсан юм. Үүнээс болж хурлын шувтаргаар хатгаа тусаад, халуураад унаад өгөв өө, хөөрхий. Маргааш нь угаасаа буцах ёстой байсан, юун нөгөө хурал бодох, замдаа тувтан халуурсаар яваад арай гэж нэг гэртээ хүрээд л хэвтээд өглөө. Сүүлдээ бүр болохоо байгаад түргэн дуудсан, хатгаа хүндэрсэн, эмнэлэгт хэвт гэж байна. Ид хамгаалах гээд бэлтгэж байсан ажлын үеэр тэгээд эмнэлэгт хэвтлээ. Хэд хоноод их юм бичих ёстой, гаръя гэсэн гаргадаггүй. Эмнэлэгт нийт 14 хоноод, жаахан тэнхэрч аваад ахин гуйж байж арайхийн гараад, диссертацийнхаа ажилд орж байлаа. Тэр чинь 90 оны 3 дугаар сар юм байна. Тэгээд нөгөө их олон шат дамжлагаар нь явсаар байж, 6 дугаар сарын эцсээр зэргээ хамгаалаад нутаг буцсан юм даа.

Та чинь Төв хороонд байхдаа явсан, Намын онц их хурал хуралдаад явуулсан газар чинь өөрчлөгдчихсөн байв уу?

Ерөөсөө эрс өөр байдалд л буцаж ирж байгаа юм. Наадмын өмнөхөн л ирсэн. Тэгсэн хоёр Очирбат хоёулаа дуудаж байна гэнэ.

Аан за, Ерөнхийлөгч Очирбат, МАХН-ын дарга Очирбат хоёр уу?

Тийм, гэхдээ тэр үед чинь П нь Ерөнхийлөгч болоогүй, Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга байсан үе. Г нь намын дарга. Тэгээд хэсэг бодсоны эцэст ер нь Төрөө түшиж, мэргэжлээ мөшгөсөн нь дээр гэж шийдээд эхлээд П.Очирбат гуай дээр очлоо. Намайг зөвлөхөө болооч гэж байна. Би ч зөвшөөрсөн.

Гадаад бодлогын зөвлөх үү?

Тийм ээ, гэхдээ бас л өөр олон юманд оролцож санаа оноо нэмдэг байж. Очирбат гуайг Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч болоход нь дэргэд нь шадарлаж байсандаа би их баярлаж, олзуурхаж байдаг юм.

Гадаад бодлогын хувьд, зөвлөхөөр очсон даруйдаа, 7 дугаар сараас эхлээд л Монгол улсын гадаад бодлогын шинэчлэл дээр ажиллаж эхэлсэн. 8 дугаар сард, Очирбат гуайг Ерөнхийлөгч болохоос өмнө, шинэ Монголын гадаад бодлого ийм байх ёстой гэдгийг тодорхойлсон АИХ-ын тэргүүлэгчдийн зарлиг гарлаа. Өмнөх үеийнхээс тэс өөр зүйл гарсан юм шүү дээ. Тэр зарлигийн хавсралтаар Монголын гадаад бодлогын зарчим, чиглэлүүдийг цоо шинээр томьёолж, үзэл суртлаас ангижруулах анхны шийдвэрлэх алхмыг хийсэн юм. Дараа нь, гурав дөрвөн жилийн хойно батлагдан гарсан Гадаад бодлогын үзэл баримтлалын үндэс нь тэр болсон.

Хөөх, та чинь тэгвэл Монгол улсын шинэ цагийн гадаад бодлогын үзэл баримтлалыг голлон боловсруулсан хүний нэг юм байна шүү дээ. Энэ АНУ-д бол “эцэг” гэж нэр томьёо хэрэглэх их дуртай байдаг.

Эцэг нь ч юу юм бэ. (инээлдэцгээв). Ер нь бол Монголын шинэ үеийн гадаад бодлогыг боловсруулах, төлөвшүүлэх, хэрэгжүүлэхэд гар бие шууд оролцсон л гэвэл болоо юм биш үү.

 

Тав. Европод Монголыг төлөөлсөн, таниулсан он жилүүд.

 

Та чинь Гомбосүрэн сайдын үед дэд сайд байсан байх аа?

Тийм ээ. Очирбат гуайг Ерөнхийлөгч болсны дараа, тэр оныхоо 12 сард нь Гомбосүрэн сайд намайг яамандаа буцаж ирээч гээд. Би ч бас яамандаа очих дуртай байсан. Тэгээд Очирбат гуай дээр ороод учраа хэллээ. “Уг нь би чамайг үлдэх болов уу гэж бодсон. Явна гэж байгаа бол яв даа” л гэж байна. Ингээд л буцаад яамандаа дэд сайд болон ирсэн хүн дээ. Дэд сайдын хувьд Европ, Америкийн орнууд, соёлын гадаад харилцаа, ДБҮААГ (Дипломат байгууллагын үйлчилгээ аж ахуйн газар) – ыг хариуцдаг байсан. 92 оны сонгуулийн дараа яамд ганц дэдтэй болж, оны эцсээр Францад Элчин сайдаар явтлаа хоёр жил шахам ажилласан юм байна.

Франц улсад та өмнө нь ажиллаж байсан. Дахиад, энэ удаа Элчин сайдаар очиход хэр ялгаатай байв?

Нэг үгээр хэлбэл асар их ялгаатай байсан. Бага зэрэг дэлгэрүүлье. 70-аад оны эцсээр Монгол-Францын харилцаа ёс төдий гэхгүй ч маш бага байсан юм. Харин 90-ээд оны эх гэхэд манайд ардчилсан шилжилт эхэлсэнтэй холбогдон улс төрийн гайгүй эерэг уур амьсгал бүрэлдэж байлаа. Францын тал манайхыг сонирхож, дэмжиж туслахыг хичээдэг болж байсан боловч ихэвчлэн харзнах, хүлээх байдалтай байсан юм. Ийм нөхцөлд манай тал илүү идэвхтэй, оновчтой ажиллах шаардлагатай байсан нь ойлгомжтой. УИХ-ын дарга, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, өөр хэд хэдэн сайд, дарга нарыг Францад айлчлууллаа. Францын засгийн газраас 20 сая франкийн буцалтгүй тусламж хөөцөлдөж авлаа. Соёл, боловсролын солилцоог идэвхжүүллээ. Элчин сайдаар ажилласан он жилүүд минь хоёр талын харилцаа цаашид улам өсөн хөгжих баттай үндэс суурийг тавьсан гэж үздэг юм. Би таван жил гаруй ажиллаад 1998 оны намар нутаг буцсаан.

Монгол-Францын харилцаа ер нь хир эртний түүхтэй байдаг юм бэ? Тэднийх манай юуг голчлон анхаардаг бол?

Монгол-Францын харилцааг Монголын Эзэнт гүрэн, Өрнөд буюу Христын шашинтнуудын хоорондын харилцааны хүрээнд авч үзвэл эртний, тун баян түүхтэй ш дээ. Та өөрөө юу эс андах вэ? 13 дугаар зууны үеэс алдаршсан Карпини, Рубрук, Лонжюмо, Марко Поло-гоос авхуулаад Францын хаадад илгээж байсан Ил Хаадын захидал гээд таны ч өөрийн тань олны хүртээл болгосон олон факт баримт байгаа. Ер нь Франц бол монгол судлалаараа дэлхийд тэргүүлэх хэмжээнд олон жил явж ирсэн. Тийм ч учраас манай түүх, соёл, уламжлал хоёр улсын харилцааны, мөн судалгааны гол объект болсоор ирсэн гэж хэлж болох юм даа.

Тэгээд Францаас ирээд ямар алба хашив?

98 оны сүүлчээс 2000 оныг хэвийтэл яамныхаа Улс төрийн газрын захирлаар ажилласан. Өөрөөр хэлбэл Амаржаргал, Туяа сайдын үе гэсэн үг шүү дээ. Тэр үед Улс төрийн газар нь одоогийн гурав, дөрвөн (бидний томьёолдгоор) чиглэлийн газрыг нэгтгэсэн “супер газар” байсан юм. Дипломат харилцаатай бүх орнуудтай харилцах асуудлыг нэгтгэн эрхэлж байсан гэсэн үг. Амаргүй байсан шүү. Бүх л юманд оролцоно, бэлтгэнэ, явна. Яаж амжуулж байсан юм бол оо гэж одоо бодогддог юм. Арай залуу байсан юм байлгүй дээ.

Швейцарьт байсан он жилүүдийнхээ сониноос хуваалцвал?

Женевт ажиллах нь өөрийн гэсэн ихээхэн өвөрмөц онцлогтой. Энд олон талт болон хоёр талын дипломат ёсыг хослуулах туршлага жинхэнэ ёсоор суудаг газар гэж хэлж болно. НҮБ-ын болон олон улсын зонхилох байгууллагуудын төв гэдгээрээ Женев бол их завгүй, хариуцлагатай, хөлтэй газар. Энд суугаа Байнгын төлөөлөгчийн газар Ромд байрладаг ОУБ-дыг мөн хариуцахын зэрэгцээ Швейцарьт суугаа ЭСЯ-ны үүргийг гүйцэтгэдэг юм. Би Женевт 4 жил гаруй болсон. Энэ хугацаандаа харилцаа, хамтын ажиллагаанд “анх удаа” гэсэн шошго зүүсэн олон ажлыг амжуулсандаа баяртай байдаг юм.

Жишээ татвал?

Олон бий дээ. НҮБ-ын Женев дэх Салбар төвийн захирлыг анх удаа Монголд айлчлуулж, МУ-ын Ерөнхийлөгчийг анх удаа Женевт зочлуулж, Швейцарь, Лихтенштейнд айлчлуулсан. Монголын анхны бэлэг – Эрдэнийн аягыг Салбар төвийн байр – “Үндэстнүүдийн ордон”-д байрлуулсан гээд л… Хүний өмнөөс ядарч зүдэрч байгаа юм шиг ярьсаар байгаад улсаа Швейцарийн албан ёсны тусламж хүртэгч болгож ч байх шиг. Ургац арвинтай л ажилласан. Тэр урмандаа гэх үү, тэр эрчээрээ ч гэх үү, 2005 онд нутагтаа буцаж ирээд хэсэг хугацаанд “тусгай үүрэг гүйцэтгэгч элчин сайд”-аар ажиллаж, өөрийн зүтгэл, өрөөлийн дэмжлэгээр 2006 онд Төрийн Нарийн Бичгийн дарга болж, яг хоёр жил ажиллаад АНУ-д томилогдсон юм. АНУ-д элчин сайдаар ажиллана гэдэг бол ямар ч улсын дипломатын хувьд өндөр нэр хүнд, мөрөөдлийн ч гэж хэлж болох үүрэг гэж боддог. Гэхдээ юуны өмнө нэн хүнд үүрэг хариуцлага, итгэл гэдэг нь ойлгомжтой.

 

Зургаа. Монгол АНУ-ын харилцааг “эрийн цээнд хүргэлцсэн” дөрвөн жил

 

Анх манай хоёр орны харилцаа ямар байдалтай байхад та ирж байсан бэ?

Ер нь дипломат албаны ар талаар шагайвал сонирхолтой гэхээсээ зовлонтой юм нь илүү их байдаг юм шүү дээ. Би чинь 2008 оны дөрвөн сард итгэмжлэхээ барьсан хүн. Тэгээд буцаж очоод төрийн нарийнаа өгчхөөд амарч, наадам өнгөрөөгөөд буцаж ирсэн юм. 7 дугаар сар гэдэг чинь эдний хуучин бүгд найрамдахчуудын засгийн сүүлийн үе л дээ. Би Буш Ерөнхийлөгчид итгэмжлэхээ барьсан. 11 дүгээр сарын сонгуулиар өөр хүн гарах нь тодорхой, тэгэхээр хоёр орны харилцааны асуудал бол шинэ засгийн эрхлэх ажил гэдэг нь бас ойлгомжтой байлаа. Шинэ он гарлаа, шинэ ерөнхийлөгч тангаргаа өргөлөө, хавар боллоо, манай тал тодорхой харилцмаар байгаад байдаг, гэтэл нөгөө “бюрократын инерц” гэж нэг юм байдаг юм. Ардчилсан нам шинэ засгаа байгуулаад, юм хумаа эмхэлж цэгцлээд л нэгээхэн хэсэг хугацаа өнгөрчихнө дөө. Бүхэл бүтэн найман жил бүгд найрамдахчуудын аваад явж байсан гадаад харилцааг шинээр авч үзнэ гэдэг амар биш, дандаа шинэ улс гараад ирсэн байдаг, гол нь тэр хооронд нөгөө Монгол маань гээгдчих гээд байдаг. Үндсэндээ Монгол гэж хэн билээ, юу билээ гэдгийг ахиад сайн ойлгуулах гэж бас л цаг авсан ажил боллоо.

Учир нь юу гэхээр Цагаан ордон, Төрийн Департаментад Монгол, Хятад хоёр нэг хэлтэст харьяалагддаг юм. Гарч ирсэн шинэ засаг, албан тушаалтнууд нь юуны өмнө Хятадыг яах вэ гэдэг дээрээ л хэлэлцээд, үзээд байна уу гэхээс цаана нь байгаа тэр Монгол руу гар тэр бүр хүрч чадахгүй шүү дээ. Тиймээс юуны түрүүнд Монголд анхаарлыг нь хандуулах ажлууд хийх хэрэгтэй боллоо. Ийм шилжилтийн гэмээр үе шат бүхэл бүтэн хоёр жилийг авсан гэж болох юм. Тэр дунд зөндөө л гүйсэн дээ.

Зураг 5. Жорж Буш Ерөнхийлөгчид итгэмжлэх жуух бичгээ барив.

 

Эдний гадаад бодлого бас тэгж засаг солигдоход алдагддаг байна аа?

Яг бодлого алдагдаж байгаа хэрэг биш юм л даа. Өдөр тутмын жижиг сажиг гэмээр харилцааны асуудлууд, нөгөө тусламж дэмжлэг бол явдгаараа явж л байна. Гол нь нэлээд дээд шатандаа бол “личность” буюу хувь хүний асуудал заавал гарч ирдэг юм. Хувь хүний үзэл, туршлага, мэдлэгээс заавал шалтгаалж таараад байдаг гэсэн үг л дээ. Ерөнхий ноён нуруу хэвээрээ боловч шинэ хүмүүс байдлыг арай өөрөөр харж, Хятадтайгаа эхлээд учир зүйгээ олох гээд, манайхыг хойш тавих гээд байдаг. Жишээ нь гэхэд Цагаан ордонд Азийг хариуцдаг нэг чухал нөхөр хоёр жил Хятадтай үзэж үзчихээд, Обамаг тэнд айлчилсны дараа яваад л өгчихөж байгаа юм. Ахиад л шинэ хүн ирнэ, ахиад л уулзах барих ажил.

Тийм учраас анхаарлыг нь татахын тулд эхлээд нөгөө харилцааны өдөр тутмын ажлаасаа халих, өндөр авах хэрэгтэй болж байгаа юм. Тэгээд тэр 9 оны 9 дүгээр сард Ерөнхий сайд Баярыг Нью-Йоркод, чуулганд ирэхэд нь Вашингтоноор оруулж овоо хэдэн уулзалт зохиож, асуудал яриулж, шийдүүлж байж, байдал арай дээр болсон юм. 10 оны зун манай Гадаад харилцааны сайдыг эднийхэн авлаа, эднийхэн ч мөн янз бүрийн түвшинд очлоо, Бзежински, Мадлен Олбрайт гээд манайд очлоо, энэ үеэс манай нөгөө хоёр Толгойн асуудал ч өөр өнгө аястай болж ирлээ, ингэж улс төр, эдийн засгийн сонирхол хосолж байж, 2009 оны сүүл, 2010 оны эхнээс л хоёр орны харилцаа яг зохистой голдирлоороо хөгжих болсон юм.

Урсгалаараа л яваад байдаг, бүх юм тодорхой, амар харилцаа гэж боддог байсан, үгүй байх нь ээ?

Үгүй дээ. Харилцааг авч хөтөлж явахад юуны өмнө бүтээлч хандлага хэрэгтэй байдаг юм. Хэцүү юм ч их тохиолдоно. Ганц жишээ хэлэхэд, нөгөө Мянганы Сорилын Сангийн төслүүд байна. Эхлээд л бүх төслийг нь сайн сайхан төсөл юм гэж магтаад л, талархаад л явж байлаа. Тэгтэл төмөр замын төсөл унаад өгөв өө. Тэр чинь 280-ын 180 саяыг нь эзэлсэн, хамгийн том төсөл нь байхгүй юу. Айлын тал өгч байгаа тал юм чинь юу гэж л гуйв гэж, “Өө за, танайх Оростойгоо ингэж шийдээ юү? тэгвэл одоо болих уу даа” гэх маягийн хандлага гаргаж байна. Зөрүүлээд “Үгүй ээ, өгнө гэснийг чинь заавал авна аа, гэхдээ өөр төсөлд шилжүүлье” гэх мэтээр яриад л явна. Мэдээж шууд зөвшөөрчихгүй, тэрэн дээр бол нэлээд их ажилласан. Тэгээд байгаа хэдэн төслөө өргөжүүлэхээр, мөн гол хэсгийг нь автозам руу шилжүүлэхээр тохирч, төслөө бүхэлд нь аварч чадсан. Америкийн тал тийм ч дуртай биш байсан, учир нь бүр 19-р зууны үеэс манайд төмөр зам сонирхож байсан уламжлалтай байдаг юм. Тиймээс 180 саяа шууд татчихаж болохоор л байлаа. Төмөр зам яах вэ, авто зам манайд ингээд ингээд илүү чухал юм аа… гээд л ахин дахин яриад орох, гарах хэрэг зөндөө л гарсан даа.

Зураг 6. Ерөнхийлөгч Барак Обамагийн гэр бүлтэй.

 

Хоёр талын томоохон хэмжээний айлчлалуудаас онцлох, хамгийн сонирхолтой нь юу байв?

Хэрэгжүүлсэн он цаг, утга агуулга, далайц талаасаа гэвэл Ерөнхийлөгч Элбэгдоржийн 2011 оны 6 дугаар сарын айлчлал тун сайхан болсон. Өвөрмөц, түүхийн нэгэн сонин тохиол ч гэмээр айлчлал бол мөн оны 8 дугаар сард хийсэн АНУ-ын дэд ерөнхийлөгч Жой Байдений айлчлал юм. Энэ зүгээр миний дотроо бодож явдаг хувийн бодол л доо. Юу гэхээр, 1911 онд Монгол улс туурга тусгаарласнаа зарласан, тэгээд хамгийн анх хандсан цөөн хэдэн улсын дотор АНУ байсан юм. Тэр үед АНУ манайхыг хүлээн зөвшөөрөөгүй. Гэтэл яг тэр явдлынхаа, тусгаар тогтнолын 100 жилийн их ойн жил манай Ерөнхийлөгчийг хүлээн авахын зэрэгцээ дэд ерөнхийлөгчөө ч Монголд илгээж, тусгаар улс битгий хэл Ази дахь чухал нэгэн түншээ хэмээн зарлана гэдэг бол түүхийн нэгэн өвөрмөц тохиол юм даа. 100 жилийн дотор Монгол ч улс шиг улс болж, АНУ ч хэрхэн үнэлдэг болсныг эдгээр айлчлал харуулсан, түүхэнд улам бүр тодорхой болж үлдэнэ. Яахав, бид ийм айлчлалууд хэрэгжүүлэхээр аль Есөн оноос эхлэн ажилласан, гэхдээ чухамхүү 2011 онд бүтсэн нь их гайхалтай оносон юм.

Дөрвөн жил сайдаар суусан хугацааныхаа үеийн харилцааг дүгнэвэл?

Манай хоёр улс дипломат харилцаа тогтоогоод 25 жил боллоо. Яг миний ажилласан жилүүд гэлтгүй, ерөнхийд нь тав таван жилээр үе шат болгон ангилж үзвэл сүүлийн таван жил илүү өгөөжтэй, хамтын ажиллагаа илүү гүнзгийрсэн үе гэж хэлж болмоор байгаа юм. Улс төрийн томоохон харилцан айлчлалууд өмнөхөөс олширч, харилцан ойлголцол бэхэжсэн. Худалдаа, эдийн засгийн харилцаа сүүлийн хоёр жилд бол огцом өслөө. Шууд болоод хүн хоорондын солилцоо ихээхэн өргөжлөө. Ер нь 25 жил гэдэг бол нэг томоохон түүхэн мөчлөг юм. Энэ мөчлөг тун эвтэйхэн байдалтай дуусч, шинэ үе нээгдэж байна гэж хэлж болно. Ойрын дөрвөн жил харилцаа жигд, дажгүй явна байх, яагаад гэвэл энэ засаг захиргаа үргэлжлээд явах болсон учраас.

Тэгвэл та хоёр орны харилцааны өнгөрсөн 25 жилийг тэр чигээр нь базан дүгнэж ярихгүй юу?

Том хүрээнд яривал үндсэндээ шилжилт яг одоо болж байгаа юм. Юуны өмнө хоёр орны харилцаа илүү “насанд хүрсэн”, “эрийн цээнд хүрсэн” шинжтэй болж байна. Монголчуудын хүний насыг хэмждэг ойлголтоор бол “бага залуу” гэдэг үеэ амжилттай даваад байгаа хэрэг. Аль ч улс өөр улстай харилцахдаа давын өмнө өөрийнхөө эрх ашгийг эрхэмлэдэг гэдэг. Өнөөдөр Америкийн засаг захиргаа Монголын хэн бэ гэдгийг ойлгодог, мэддэг, харилцаандаа юу нь хэрэгтэй, хэрэггүй вэ гэдгийг ялган дүгнэж чаддаг болчихож. Улс төр, эдийн засаг, стратегийн сонирхлын хувьд манай улсыг илүү сайн таньж мэджээ. Нөгөө талаас АНУ манайхыг илүү чадвартай улс байгаасай гэж хүсэн хүлээх болж байна. Монгол улс илүү чадварлаг улс байх нь АНУ-ын ашиг сонирхолд илүү нийцэж байна гэсэн үг. Ингэж үзэх болсон нь манайд бас ашигтай. Гагцхүү манай талаас цаашид хэрхэн аяглахаас л бүх юм хамаарна даа.

Зураг 7. Тусгаар тогтнолын зуун жилийн ойтой давхацсан Ерөнхийлөгч Ц. Элбэгдоржийн айлчлал

Манайх АНУ-г гуравдагч хөршөө гэж үздэг бодлогын талаар?

Би бол манай “хамгийн чухал гуравдагч хөрш” гэж томьёолдог юм. Гуравдагч хөрш манайд чинь олон бий шүү дээ. Гэвч яг үнэхээр “байдал хэцүүдлээ” гэж бодоход, эцсийн мөчид бол манайх ч тэр, нөгөө бусад гуравдагч хөршүүд маань ч тэр Америкийг л харна. Япон ч тэр, Солонгос ч тэр, Европын холбоо ч тэр. Миний “хамгийн чухал гуравдагч хөрш” гэдгийн учир тэр. Тийм ч учраас манайх АНУ-тай харилцаагаа маш эвтэйхэн, эмхтэй авч явах ёстой юм.

Гэтэл манайд анти-америк үзэл бас дэлгэрээд байх шиг?

Тэр бол манайд дэмий үзэл байгаа юм. Бид гадаад улс оронтой эрх тэгш харилцана, баланс барина энэ тэр гэдэг, гэтэл яалт ч үгүй нэг улсаас эдийн засгийн хувьд хараат байдалд ороод байна. Хоёр хөршөөсөө олон талаар хараат байх нь тодорхой ч гэж бас ярьцгаадаг. Ийм нөхцөлд, нэгэнт АНУ-тай эдийн засгийн талаар тэгтлээ өргөн дэлгэр харилцах боломжгүй үед бол улс төрийн талаар илүү дотно харилцаж байж л тэнцвэржүүлэх учиртай юм л даа. Америкийг эсэргүүцэх үзэл бол дэлхий даяар байдаг, тэр болгон нь цаанаа учир шалтгаантай. Тухайн улсын хувьд бол ямар нэг түүх, хүчин зүйлтэй холбоотой байдаг, харин манайд бол тийм үүх түүх, шалтаг байхгүй шүү дээ.

Сая эдний Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар та хэнийг дэмжиж байв?

Мэдээж хэрэг албан ёсоор аль ч талыг нь дэмжиж болохгүйг та нар мэднэ. Одоо харин ажлаа өгчихөөд, ингээд чөлөөтэй ярихад бол найман жил ажиллаж, бодлогынхоо үр дүнг хараасай гэж хүсэж байсан учраас Обамад талтай байлаа. Хүний хувьд ч Обама их аятайхан, дулаан хүн шүү дээ.

Ард түмний 10 илүүхэн хувийг Африк гаралтай америкчууд эзэлж байхад тийм ерөнхийлөгч сонгогдоно гэдэг бол үнэхээр ардчилал, хүнийг тэгш үзэх үзэл хөгжсөн газар юм даа гэж хэлмээр.

Тийм ээ, бас дөч, тавин жилийн өмнөхтэй нь харьцуулахад эдний нийгэм ямар эрс өөрчлөгдөө вэ гэдэг нь эндээс харагдаж байгаа юм. Хэдхэн арван жилийн өмнө арьсны үзэл ямар байлаа даа. Гэтэл одоо олонхоороо дэмжиж Ерөнхийлөгчөөр сонгож байдаг.

 

Долоо. Ул нь ханзарсан гуталтаас улсаа төлөөлсөн сайд хүртэлх замаа эргэн харахад

 

Гадаад харилцаанд дөчин жил ажиллачихсан, нас жар гараад явж байгаа хүний хувьд эргээд амьдралаа, карьераа дүгнэн өгүүлбэл?

Ер нь албаны болоод хувийн амьдралаа эргээд харахад сэтгэл хангалуун байдаг. Оросоор бол “жизнь удалась” гэж хэлмээр. 1951 онд төрсөн гэхээр би яг хорьдугаар зууны хоёрдугаар хагас эхэлж байхад төрсөн байгаа юм. Энэ цаг мөчөөс өнөөг хүртэлх Монгол улсын амьдралыг бодоход үргэлж өөдлөн дэвжих, орчин үежих замаар явж иржээ. Улам л илүү нээлттэй, илүү амьдрах чадвартай болсоор ирсэн байна. Улаанбаатараар л төлөөлүүлээд үзэхэд Усны гудамжнаас эхлээд 40,50 мянгат, хороолол гээд л явна. Гадаад харилцаа улам өргөжиж, нээлттэй улс боллоо. Ер нь л дандаа өөдөлсөөр ирсэн, тэрийг үзэж яваадаа би баяртай байдаг.

Хувийн маань амьдрал ч яг л улсаа дагасаар ирж. Цоорхой гуталтай, уранхай өмдтэй л хүүхэд гүйж байлаа шүү дээ. Арван жилийн сургууль төгсөхдөө би тохойг нь нөхчихсөн формтой сургуульдаа явдаг байлаа. Тохой цоорох бол энүүхэнд, ганцхан татаж хавирга руугаа нуучхаад л гүйчихнэ ш дээ. Бага ангид байхдаа нэг цагаан ултай савхин гуталтай, ул нь салчихсан, пад пад гээд л гүйж байсан гэж ээжийн найз багш нар ярьдаг юм. Цагаан ултын дараа бакааланд шилжинэ. Дараа дараагаар нь тэгээд юу болсон тухайгаа ярьсан, улс түмнээ дагаад л өөдлөөд явсан байгаа юм. Анх төгсөж ирээд “дэд атташе” гэж хаана ч огт байгаагүй албан тушаалтай болж байлаа. Тэгээд атташе болж Франц явлаа, ирээд 3-р нарийн бичгийн дарга, дараа нь хэлтэсийн дарга боллоо. Ер нь л Гадаад яамны бүх шат дамжлагыг биеэр туулсан даа. Газрын даргыг нь хийлээ, дэд сайдыг нь, бас Төрийн нарийн бичгийн даргыг нь хийлээ. Гурван ч өөр улсад элчин сайдаар суулаа. Одоо өөр яах вэ дээ, тийм үү?

Амжилттай ажилласан нууцаасаа бидэнтэй хуваалцвал?

Нууц гэж юм ерөөсөө байхгүй. Хүний хувь тавилан, төрөлхийн заяа гэж нэг юм байдаг юм байна гэдэгт би заримдаа итгэдэг юм. Өвөг дээдсийн, эцэг эхийн хураасан буян үр хүүхдэд нь их нөлөөлдөг бололтой. Аав маань малчин удамтай, долоон хүүхэдтэй айлаас ганцаархнаа хот орж, эрдмийн мөр хөөсөн хүн. Бусад ах дүү нар нь малчин, бас лам нар байсан. Харин ээж бол найман үе залгамжилсан ноёны угсаатай. Сайн сайхан яваа маань тэдэнтэй ч холбоотой.

Түүнээс биш ийм тийм ажил хийе, ийш тийшээ явъя гэж үхтлээ улайран зүтгэж үзсэнгүй ээ. Улайрсангүй гэдэг нь ажлаа хийсэнгүй, хичээсэнгүй гэсэн утгаар биш л дээ. Хэдэн шөнө сууж юм бичих, нойргүй хонох зэрэг бол байх, тэрийг бол тоохгүй байгаа юм. Гагцхүү юмаа бүтээхийн тулд учиргүй их улайран зүтгэдэг, хор найруулдаг, хүнийг хохироож байж өөрийнхөө зорилгод хүрдэг явдал байдаг даа. Би харин тэгдэггүй хүн. Тэгээгүй боловч ажил төрөл маань болоод л ирсэн. Сүүлд гарсан тэр “Зөв явбал зөөлөн зөөлөн замбуулин” гэдэг дуу надад нэг л дотно сонсогддог юм. Ажлаа сайн, сэтгэлээсээ хийгээд, зөв, зөөлөн явахад юм маань бүтэж ирснийг би эцэг эх, өвөг дээдэс, хувь тавилантайгаа холбон боддог юм даа.

Таныг анх Гадаад яаманд орж байх үеийн дипломатуудын чанар чансаа, гадаад харилцааны хүн ямар байх ёстой вэ гэдэг шаардлага шалгуур одоогийнхтой харьцуулбал ямар байв? Өнөөгийн залуусын чанарт сэтгэл хангалуун байна уу?

Энэ бол хоёр талтай асуудал юм. Дипломат хүн өргөн мэдлэг, боловсрол, соёлтой байх ёстой энэ тэр гээд олон шаардлагад нийцэж байвал мэдээж сайн хэрэг. Зан характерийн хувьд флегматик гэх мэт…

Урьд манайх хэрэгцээгээ харж, төлөвлөж, бэлтгэж боловсон хүчнээ авдаг байлаа. Харилцаа ч ойлгомжтой байв. Вьетнам гэхэд л цаашид найрамдалтай, харилцаатай байх нь тодорхой гээд Вьетнам руу хэдэн хүн явуулаад хэл устай болгоод бэлдээд авна. Одоо бол тэгэх хэрэггүй гэсэн хандлага давамгай болж. Гэтэл улсаар мэргэших шаардлага нь бол байсаар л байна. Ялангуяа онцгой хэлтэй хэдэн улс байна. Японд гэхэд л япон л хэлтэй хүн илүү ажиллана. Хэчнээн англи хэлтэй хүн яваад зүгээр л нэг ажиллаад л ирэх шүү дээ. Тиймээс Япон, Солонгос, Хятад, Орос гэсэн онцгой хэлтэй, манайтай илүү өргөн харилцаатай хэдэн улсад яг тэр улсаар мэргэжсэн хүн заавал байх ёстой. Гэтэл ингэж тодорхой улс, сэдвээр төлөвлөн мэргэшүүлэх тал дээр манайхан хуучинтай харьцуулахад үнэхээр мууджээ. Тодорхой бүс нутаг, улсаар мэргэжихгүйгээр энэ ажлыг сайн хийхэд хэцүү.

Боловсон хүчин бэлдэх бодлого, пост хоорондын залгамж чанар, уялдаа алдагджээ дээ?

Тийм л болоод байна. Уг нь бол жишээ нь АНУ-д ирээд, нэг, хоёрдугаар нарийн бичгийг нь хийгээд, төвд очиж тэр чиглэлээрээ ажиллаад, эргээд ирсэн хүн бол хамаагүй илүү үр бүтээлтэй ажиллах юм. Гэтэл одоо бол гэнэт гэнэт, хаа хамаагүй хүн, дуртай газраа томилогдоод байх болж. Тэгээд хэд гурван жил ажиллачхаад, огт өөр газар яваад өгдөг, дараагийнх нь хүн нь бүхнийг шинээр эхэлдэг. Залгамж чанар гэдэг чинь зүгээр л ар араасаа угсрах гэсэн үг биш л дээ. Мэдлэг, үйл ажиллагаа хадгалагдан үргэлжилж явах учиртай. Бидний хамгийн гол анхаарах зүйл энэ л болоод байх шиг.

Дипломат ажил хийхэд хамгийн зовлонтой, бэрхшээлтэй нь юу байдаг вэ?

Бидний ажил ихэнхдээ суваг болох, зуучлах ажил байдаг юм. Өмнө би хэлсэн дээ, ямар ч улс өөрийнхөө эрх ашгийг харж, урьтал болгож гадаад улстай харилцдаг гэж. Айлын талаас ямар учраас, яагаад ийм асуудал, ийм хариулт ирж байна вэ гэдгийг бол ойлгочхож болж байгаа юм. Гагцхүү тэрийг нь өөрийнхөө талд яг таг ойлгуулах л хамгийн хэцүү байдаг юм даа.

Манай талаас бас бизнес соёлын ялгаа ойлгохгүй зовлон их гарна. “Хоёр хоногийн дараа очлоо, тийм даргатай уулзмаар байна” л гэнэ. Гэтэл барууныхан чинь ажлаа, цагаа долоо хоног байтугай хэдэн сар, улирал, жилээр төлөвлөдөг улс, тэр үед нь нөгөөх нь уулзах байтугай бүр байхгүй ч байж мэднэ. Тэгээд болохгүй болохоор та нар ажилласангүй гэх гээд байна.

Хэрэгтэй, ашигтай мэдээлэл олоод төв рүүгээ мэдэгдэхээр заримдаа таг болчихно, хариу өгөхгүй, нэхэл дагал болно. Тэгээд л нөгөө талынхаа өмнө эвгүй байдалд орох, хэрхэн тайлбарлах гээд асуудал гарна. Очно уулзана гэж байснаа нэг хоёр хоног, хэдхэн цагийн өмнө болилоо гэх нь ч бий. Нөгөө албаны хүн нь бүх ажлаа зохицуулчихсан сууж байдаг. Хүний өмнөөс тэгээд л улалзах хэцүү. Энэ мэтээр гол зовлон нөгөө талаас биш өөрийн талаас л их ирэх гээд байдаг юм даа.

Гадаад яаманд дөчин жил ажиллахдаа хэдэн сайдын нүүр үзэв дээ? Ажил амьдралд тань хамгийн их үлгэр дуурайл болсон, нөлөөлсөн сайд гэвэл хэнийг хэлэх вэ?

Арван нэг хоёр сайдын нүүр үзсэн юм боловуу. Ганцыг л нэрлэ гэвэл Дүүгээ сайдыгаа л (Дүгэрсүрэн сайдыг авгайлж байна. М.С.) гэх байх даа. Намайг ажил амьдралаа эхэлж байхад сайд минь байсан гэдэг зөвхөн тэр утгаар биш, хорьдугаар зууны манай топ дипломат байсан гэж заримдаа бодогддог юм.

Дахиад нэг хүнийг нэрлэх боломж олговол Гооёо сайд (Ц. Гомбосүрэн сайдыг хэлж байна. М.С.) руугаа л заах болов уу. Шилжилтийн бэрх үед мөн ч гарамгай сайн ажилласан эрхэм дээ.

гэх мэтчилэн ярилцсаар эцэст нь ВХОМХ-оос сайдад АНУ дахь монголчуудын төлөө санаачилгатай ажилласныг нь үнэлж, харин Монгол Соёлын Төвөөс АНУ-д Монгол соёлыг түгээх дэлгэрүүлэх үйл хэрэгт оруулсан хувь нэмрийнх нь төлөө тус тус дурсгалын зүйл гардуулснаар бидний уулзалт өндөрлөв.

Зураг 8. АНУ дахь Монгол Соёлын Төвөөс гардуулсан дурсгал