БУРЯАД ХЭЛЭЕЭ АРШАЛАЯ!

Буряад хэлэ үзэһэнэй хэрэггүй гэжэ шиидхэбэри абтаад, Бэшүүрэй аймагта буряад хэлэнэй хэшээлнүүд бүхы һургуулинуудта болигогдоод байна гэжэ сошордомо мэдээсэл дуулаад, энэ оной апрелиин 4-дэ энэ асуудалаар хөөрэлдөөн болоходонь ошобоб, энэ хөөрэлдөөн дээрэ юун тухай хөөрэлдөөб, юу дуулаабиб, юун тухай бодолгото болообиб гэжэ Таа олондо дуулгахамни.
Буряад Республикын “Хэлэн тухай” хуулиин 21-хи статья соо буряад хэлэ үзэхэ гү, али үгы гү гээшэ һайн дуранай, тиимэ тула үхибүүнэй эхэ эсэгэ энээн тухай шиидхэбэри абаха гэжэ бэшээтэй юм ха. Энэ статьяда үндэһэлэн, энэ хуулиин зөөлэниие ашаглаад, Бэшүүрэй аймагта буряад хэлэ үзэхэеэ болибо. Энэ хуули анханда абтахадаа, 21-хи статья соо буряад хэлэн Буряад Республикада заатагүй үзэгдэхэ гэжэ бэшэгдэһэн һаа, ондоо байдал байха байгаа. Мүнөө бэшүүрэйхид дээдын засаг зургаан руу, Москва руу бэшэжэ, буряад хэлэ үзэнгүй байхада болохо гэжэ һанамжа абаад, ухаан бодолгүй заримашуул, түрэл хэлэеэ мэдэхэгүй, сэдьхэлээрээ ондоо яһатанда эльгэлшэһэн, бидээн шэнги шарайтай хүнүүд интернедээр дүүрэн баярлана, хүхинэ гээшэб. Буряад хэлэ үзэнгүй үндыһэн үхибүүд хожомоо халаглажа болохо гэжэ хэнэйшье ухаанда ороногүйл даа.
Буряад арадаймнай омогорхол хүбүүд басагад Дондог Улзытуев, Цырендондог Хамаев, Валентина Батуевна Балдахинова, Арья Дашиев, Валентина Цыдыпова, Ольга Аюрова, олон жэлдэ «Буряад Үнэнэй” ахамад редактораар хүдэлһэн Цыден Цибудеев болон бусадай түрэһэн нютагһаа иимэ мэдээсэл абаад байхадаа, гайхамааршье, уйдахааршье байна даа. Бэшүүрэй аймагай һүүлээр… үшөө ямар аймагайхид иимэ байдалда орохонь хаб?
Хайрата буряад хэлэмнай иигээд хосоржо дүүрэхэнь гээшэ гү, хэдэн жэл болоод “Абай Гэсэр Хаан” үльгэрые түүрээхэ, Дондог Улзытуевай шүлэгүүдые уншаха, Һасаран Линховоиной дууладаг зүрхэ шэмшэрүүлмэ “Үншэн сагаан ботогон” арадай дуу шагнаха,
буряад арадай аман зохёол, зан заншалые һонирхохо хүнүүд үгы болохонь гээшэл даа гэжэ һанахадаа, эхын уурагтай адлихан үрэ зүрхэндөө шэнгээһэн, эльгэ зүрхэндөө абажа ябаһан түрэлхи хэлэмнай һургуулида үзэншьегүй байхада хамаагүй гүүлэжэ байхадань, абяагүй, юуншье болоогүй хэбэртэй һуужа байха аргамгүй. Хэдэн жэлэй саада тээ “буряад-монгол” гэжэ бүхэли бүдүүн арадай нэрыемнай буляажа абаа һэн. Мүнөө хэлыемнай үгы хэхэеэ байнал даа. Хэлэгүй арад – хэншье бэшэ болохобди.
Буряад арад зон даншье һаа тэнюун тэнигэр зантай, “хэбтэһэн хони бодхоохогүй”, Будда бурханда этигэлтэй, хатуу үгэ хэлэжэ шадахагүй, даншье һаа амгалан арад гээшэ гүбди? Али хэн юун гэжэ
хэлэгшэ ааб, хэн юун гэжэ һанагша ааб гэжэ айжа үхэшөөгүй байдаг, талын тарбагандал бултагад гээд лэ, нүхэ руугаа шургашадаг улад гүбди? Хара амияа хараад, хамар дороо булан буландаа, углуу тохойдоо бүр-бар гээ хэбэртэй байнгүй, ноёдой шарай шарайшалангүй, буряад хэлэеэ абарха, аршалха сагнай энээхэн хара толгой дээрэмнай буугаад байна!
Энэ суглаанда үгэ хэлэгшэд:
Бутидма ЗЫДРАБЫН («Женщины Бурятии»-«Наследие Оэлун»):-Эрдэм ухаанай министерствэдэ “Эрдэм һуралсал тухай” гэһэн хуулида буряад хэлэ үзэхэ тухай нэмэлтэ заһабаринууд оруулагдаха гэжэ бэлэдхэл хэгдэжэ байна. Энэ апрель һара соо засаг түрэдэ харуулагдаад, Арадай Хуралда дамжуулагдахань. Олониитын һанамжа хараада абтангүй, арад зоной хараа бодол шагнангүй иимэ шиидхэбэри абтаха гэжэ байна.
Олег БУЛУТОВ (“Гуннский фонд”): – Буряад хэлэ үзэлгэ һайн дуранай гэжэ хуулиин хойшолонгууд эндэ элирбэ. Энэл асуудал бидэнэй һанаа зобооно. Энэ юун боложо байна гээшэб? Буряад хэлэн – гүрэнэй хэлэн. Буряад хэлэ һургуулинуудта заатагүй үзэхэ, хүүгэдэй саадта байхаһаан эхилээд, үхибүүдтэ заабол буряад хэлэ зааха хэрэг амин шухала болоод байна. Гүрэнэй, нютагай засаг түрын газарта ажалладаг хүдэлмэрилэгшэд буряад хэлэ заал һаа мэдэхэ ёһотой гэһэн нэмэлтэ энэ хуулида оруулхаар саг ерээ гэжэ хэлэхэ байнаб.
Октябрина ДАЛАЕВА, буряад хэлэнэй багша:-Ород хэлэн буряад хэлэнтэй гүрэнэй хэлэнүүд хадаа – нэгэ зиндаа дээрэ табигдаха ёһотой, нэгэ зэргэ дээрэ адли тэгшэ байхаяа яанаб. Юундэ буряад хэлэндэ үсөөн час үгтэнэб. Буряад хэлэн һургуулинуудта үзэхэеэ болёо һаань ямар олон зон ажалгүй үлэхэ гээшэб.
Баир МИХАЙЛОВ:- Буряад хэлэнэй багшанар буряад хэлэеэ һайн мэдэхэ, арадайнгаа түүхэ, уран зохёол, уран урлаг, уран шүлэг түгэс мэдэхэ, ёһо заншал, аман үгэ, онтохо домог гоёор үхибүүдтэ хөөрэжэ шадаха үндэр соёлтой хүн байха ёһотой. Харахадаш буряад нюур шарайтай аад, буряадаар хандан гэһээш, тад ондоо зан гаргадаг, түрэл арадтаа һанаата болодоггүй, түрэл хэлэеэ мэдэхээшье хүсэдэггүй хүнүүд олон болошоо.
Валентина ПАТАЕВА,БГУ-гэй багша: Үндэһэтэнэй лицей-интернадта
жэл бүри нэгэ һуурида 15 хүн буляалдажа, энэ һургуулида орохо
дуратай байдаг. Тиимэ үрьдилдөөн, тэмсээн боложо байгаа хадань, үндэһэн хэлэеэ үзэхэ дуратайшуулда хэдэн һургуули нээгээ һаа һайн байгаа. 35-хи һургуулида этнокласс нээгээд 5, 6, 7-хи классуудта үндэһэн соёл, зан заншал тухай хэшээлнүүдые Соном Цыденович Содномовтой ябуулаабди. Үхибүүд дуратайхан байгаал даа. Хандалга бэшээд засаг түрэдэ эльгээе, Буряад Республикада ажаһуудаг бүхы арадуудта хандалга бэшэебди.
Дора ХАМАГАНОВА, сурбалжалагша: – Буряад хэлэ шудалалгада мүнөө сагай эрилтээр элдэб шэнэ арга хэрэгсэлнүүдые хэрэглэхэ ёһотойбди, үхибүүд мүнөө сагта интернет, ноутбук хэрэглэнэ, тэдэнэй дуратай, тэдээндэ таараһан зэмсэг дээрэнь буряад онтохонуудые, дуунуудые, шүлэгүүдые һонирхомоор, богонихоноор интернедтэ табиха ажал хэхэ байгаабди. Үхибүүдтэ буряад хэлэ мэдэхэ байхада хүндэтэй, хожом хойно ажабайдалда хэрэгтэй болохо гэһэн мэдэрэлтэй хүмүүжүүлхэ байгаабди. Нютаг хэлэнүүд дээрэ гайхангүй хөөрэлдэхэ, нютаг зарим үгэнүүдые хэлэжэ заншалта хори хэлые баяжуулхаар гэжэ һананаб. Бидэнэй өөһэдөө оролдоогүй һаамнай, ямаршье томо ноён, дээдын засаг түрэ буряад хэлыемнай һэргээжэрхихэ бэшэ ха юм даа. Бидэнһээ ехэ юумэн дулдыдана.
Елена БУНДАЕВА:- Бидэ үхибүүдтээ һайниие хүсэбэл, бүлэ соогоо заабол буряадаар хөөрэлдэхэ, үхибүүдтээ буряад хэлэ зааха ёһотойбди. Томо болоод тэдэнэр “юундэ һургаагүйбтэ” гэжэ асуужа болохо бшуу, буряад хэлэ мэдэхээр хүмүүжүүлээ һаамнай тэдэнэр манда баярые хүргэхэл даа.
Соелма Сандакдоржиева, Галина Субанова, Цырегма Сампилова, Евгений Хамаганов Людмила Тимофеева болон бусад энэ амин шухала асуудалаар һанамжануудаа хубаалдаба.
Апрелиин 7-до хэблэгдэһэн “Новая Бурятия” гэжэ газетын хуудаһан дээрэ “Равноправие языков” гэжэ толилолго уншаад, энэ һүниндөө ородоор буулгажа тоншоод, интернет дүүрэн табибаб. Энэ мэдээсэл олониитын анхарал татаха, олоной сэдьхэл доһолгоохо, түрэл хэлэеэ аршалае гээд олон зон хүдэлшэхэ, зай забһаргүй минии блогто бэшэхэ байха гэжэ һанаһамни, тиимэшье юумэн үгы хадаа. Үшөө интернет соо бэшэнэ “зүб лэ иимэ шиидхэбэри абтаа”, “юу хэжэ буряад хэлэ үзүүлжэ, үхибүүдые зобоохо юм бэ” гэжэшье байжа бэшэнэ даа. Холын бодолгүй хүнүүд баярлана, хүхинэ, муулана.
Хитад гүрэниие 300 гаран жэлдэ хүсэрхэн зонхилһон, монгол туургатаниие эзэмдээд, эзэрхэжэ байһан һүрөөтэ манжа үндэстэн түрэлхи манжа хэлэндээ дээрэлхыгээр хандажа, хитадай бүхы юумэн гоё гоо гэжэ, хариин юумые дээдын ехээр табяад, өөрын юумэн муу муухай гэжэ байтараа, хитад арад соо хайлашоод, мүнөө болоходо манжа үндэстэн үгы болошонхой, һүнэн хосоронхой, манжа хэлэ мэдэхэ нэгэшье хүн үгы, манжа хэлэ шудалдаг үсөөхэн эрдэмтэн үлэнхэй байдаг тухай жэшээ Хитадай Арадай Республикын арадай артистка Айлтагүйн Нумаа абгай хөөрөө һэн.
Энэ бэшэлгын һүүл тээ иимэ бодолнууд толгойдо ороно. Ёһын тэдыдэ бэшэ, иимэ ажал хээбди гэжэ саарһан дансада оруулхын түлөө бэшэ, үсөөхэн хүнүүд хөөрэлдөөд лэ тараха бэшэ, үнэнхэ зүрхэнһөө оролсожо, арад зондоо дам саашань дуулгаял, буряад хэлэ заадаг багшанар, түрэлхид, буряад уран зохёолдо, буряад соёл урлагта дуратайшуул, буряад хүнэй һаруул ухаанда этигэгшэд үргэн олониитэ зондоо дуулгаел, хүн бүхэнэй оюун ухаанда оротор хэлэеэл, арад зоноо хабаадуулаел, “намһаал саагуур, наранһаа наагуур” гээд бү байя, хайша хэрэг, хара амияа хараад бү һууял даа гэжэ уряалнаб.
Минии һанахада, нэн түрүүн түрэлхидэй дунда ойлгууламжын ажал ябуулха хэрэгтэй. Үхибүүднай ород хэлэтэй һаа, эрдэмтэй гэһэн бодол хуушараа, буряад хэлэтэй, буряад сэдьхэлтэй, үндэһэн арадаа хүндэлдэгөөр үхибүүдээ хүмүүжүүлэел даа! Энэ амин шухала асуудалда ажал хэрэгээ зорюулаябди!
Буряад хэлэеэ аршалхын жагсаалда орогты!

2013