Ардчилалд албан тушаалтнууд дүн тавих уу, ард түмэн дүн тавих уу?

Өнөөгийн Монголд ардчилал хумигдсан нь бодит байдал юм. Ардчилал хумигдсан оронд ардчиллын тухай хурал хийх нь хоёр талтай. Нэг нь өнөөгийн эрх баригчдад Монголд ардчиллыг сэргээх хэрэгтэй гэж шаардах гэж байгаа бол сайн. Ёстой газраа, цагаа олсон хурал. Ийм хурал болох гэж байгаа бол “Тавтай морил” гэж хэлэх хэрэгтэй. Харин эсрэгээрээ буюу өнөөгийн Монголд ардчилал “бүрмөсөн байгуулагдсан” мэтээр “дүгнэх” гэж байгаа бол харин ч ардчиллын эсрэг хурал болно.

Ардчилал. Монголчууд бид энэ үгийг 20 гаруй жил хэрэглэлээ. Гэхдээ ардчилал хаана байна. Хайвал олдох уу?

Ардчилал бол өөрөө зорилго, бас арга юм.

Сайн зорилго дэв­шүүлж тавиад түүндээ хүрэхийн тулд сайн ч бай, муу ч бай, ямар ч арга хэрэглэж болох уу гэдэг асуултыг тэртээ XIX зуунд Оросын суут зохиолч Ф.Дос­тоевский “Прес­туп­ление и наказание” буюу “Гэмт хэрэг, шийт­гэл” хэмээх зохиолдоо дэвшүүлэн тавьж, “сайн зорилгод муу аргаар хүрч болохгүй” гэж хариулсан байдаг. Хэрэв тэгвэл сайн гэх зорилго нь өөрөө муу зорилго буюу гэмт хэрэг болно гэж дүгнэсэн бай­даг.

Хүн төрөлхтөн XX зуу­ны турш сайн гэх зорил­го­доо ямар ч хамаагүй ар­гаар хүрэх гэж оролдсон. Фашизм, коммунизм, али­ваа хэлбэрийн даран­гуйлал Европ, Ази, Аме­рик, Африк тивд дандаа “сайн” гэх зорилго дэв­шүүлсэн. Түүндээ хүрэ­хийн тулд ямар ч хамаагүй арга хэрэглэж, олон сая хүний амийг золиосолсон. Хүмүүс сайн зорилгод гагц­хүү сайн аргаар хүрч болно гэсэн үнэнийг ойл­гохын тулд хүн төрөлхтөн их өндөр үнэ төлсөн гэсэн үг.

Энгийн үгээр тайлбар­ла­вал ардчилал бол сайн зорилго, түүнд гагцхүү ардчилсан буюу сайн ар­гаар хүрэх ёстой.

АНУ-ын Ерөнхийлөгч А.Линкольн нэгэнтээ: “Ардчилал бол ард түмний засаглал, ард түмний өөрөө байгуулсан засаг­лал, ард түмний төлөө засаглал” гэж хэлсэн байдаг.

Ардчилалд хүрэх сайн арга бол:

1.Шударга, чөлөөт сонгууль

2.Хараат бус шүүх

3.Чөлөөт хэвлэл мэдээлэл

4.Ам, ажлын нэгдэл

5.Ард түмэн эрхээ эдлэх, албан тушаалтан үүрэг хүлээх зэрэг болно.

Тэгвэл өнөөдөр Мон­голд ардчилал ямар байдалтай байгаа вэ? Ямар байдалд байгаа вэ гэхээсээ илүү ер нь байгаа юу, байхгүй байгаа юу? гэж шууд асуух хэрэгтэй байна.

Ардчилал байгаа бол бүтнээрээ байдаг. Тал ардчилал, талын тал ардчилал гэж байдаггүй. Шударга, чөлөөт сонгууль байхгүй бол ардчилал байхгүй. Хараат шүүх байгаа бол ардчилал байхгүй. Чөлөөт хэвлэл мэдээлэл байхгүй бол ардчилал байхгүй. Ам, ажил хоорондоо зөрвөл ардчилал байхгүй. Тэгэ­хээр энэ бүхнээс үзэхэд өнөөдөр Монголд ард­чилал байхгүй байна гэж хэлэх хэрэгтэй. Тэгж шууд хэлэх хэрэгтэй. Ингэж шууд хэлж баймааж ардчиллыг сэргээх тухай бодох хэрэгтэй.

2008, 2009, 2012 оны УИХ болон Ерөнхий­лөгчийн сонгуулиуд шу­дарга бус болсон. 2009 оноос хойш шүүх 1990 оноос хойш хэзээ ч байгаагүй хараат байдалд орсон. Хэвлэл мэдээлэл чөлөөт бус буюу эрх баригчдаас хараат болж, тэдний ашиг сонирхолд үйлчилдэг болсон. Эрх баригчид албан тушаал авмагцаа амлалтаа март­даг болсон. Авлига хээл хахууль хэрээс хэтэрсэн. Ялангуяа уул уурхайн том том төсөл хэрэгжиж эхэлсэн сүүлийн дөрвөн жилд хээл хахууль тэнгэрт хадсан. Ямар сайндаа Монгол Улс түүхэндээ анх удаа Авлигын индексээр 126 дугаар байранд орж байхав дээ. Өнөөдөр Монголд олон улсын аргачлалаар тооцвол улсын төсвийн 15 хувь буюу өөрөөр хэлбэл нэг их наяд гаруй төгрөг, өөрөөр хэлбэл нэг тэрбум орчим ам.доллар албан ту­шаалтнуудын халаасанд хээл хахуулийн хэлбэрээр орж байна. Монголын нийт хүн амд хуваавал нэг хүнд 370 ам.доллар буюу 450 мянган төгрөг оногдох хэмжээний мөнгө албан тушаалтнуудын халаасанд авлига хэлбэрээр орж байна. Үүнийг дагаад ажилгүйдэл, ядуурал, ар­хидалт, гэмт хэрэг улам өсөн нэмэгдсээр байна. Эрх баригчид ичих нүүрээ элгэндээ нааж, авлигатай тэмцэх нэрийдлээр бүр улстөрийн өрсөлдөгчдөө зохиомол хэрэгт хүчээр холбогдуулан ял тулгадаг болсон.

Ардчилал хумигдсан улс оронд ардчилал байгаа эсэхийг эрх баригчдаас нь асуувал “байна” гэж хэлдэг. Нүүр нь ч улайхгүй шүү. Харин өгсөн саналаас нь өөр дүн гардаг луйврын сонгуулийн золиос болсон, ажилгүй­дэл, ядуурлын хайр найргүй гуядах ташуурт ширвүүлсэн, сонгуулийн амлалтуудад байнга хуурт­даг, дуу хоолой нь сонсогддоггүй эгэл жи­рийн ард түмнээс асуувал эрх баригчдаас огт өөр хариу өгөх нь ойлгомжтой. Харин тэднээс хэн ч асуудаггүй.

Ардчилал байгаа эсэ­хийг ард түмнээс асуу. “Байхгүй” гэсэн үнэнийг тэд л хэлж чадна.

Ардчиллыг цөөнх нь хамгаалдаг. Харин олонхи нь устгадаг. 2008, 2009 оны сонгуулиуд МАН-АН хэмээх “олонхи”-ийг тө­рүүлсэн. Оросын больше­викууд олуулаа болоод олонхиороо түрий барьж ардчилалыг устгасан шиг МАН-АН Монголд боль­шевикууд шиг аягласан. МАН-АН байгалийн баял­гийг гадаад, дотоодын луйварчидтай хамтран хувааж идсэн. Амласнаа мартаж, ард түмнээ хуурсан. 2012 оны сон­гуулиар МАН-АН задар­сан. Гэхдээ үлдэгдэл нь байсаар байна. МАН-АН-ын үлдэгдлээс салах цаг ирсэн.

Тийм учир ардчилал байгаа эсэхийг олонхиос биш харин цөөнхөөс асуу. Албан тушаалтнууд олон­хийн талд байдаг тул тэд “ардчилал байгаа” гэж хэлвэл худлаа хэлж байна гэж ойлго. Харин цөөнх нь “байгаа” гэж хэлвэл   үнэн хэлж байна гэж бод. “Байхгүй” гэж хэлвэл бас үнэн хэлж байна гэж үз.

Ардчилал бол ам, ажил хоёр нэг байхын нэр. Ардчилал яриа, үгээр дөнгөж эхэлнэ. Хүн хоолны үнэрээр цаддаг­гүйтэй адил ардчиллын тухай хий хоосон яриагаар ардчилал бий болохгүй. Харин үйл хэргээр баталгаажсан баймааж сая бүрэн бүтэн болно. Монголд ардчиллыг эх­лүүлэх яриа яригдсан. Харин тэр нь үйл хэргээр баталгаажаагүй.

Ардчиллыг комму­низмтай адил бүрмөсөн байгуулж болдоггүй. Энэ бол үргэлж өрнөж байх ёстой үйл явц. Тэр утгаараа их л бодож дөрвөн жилийн настай. Дөрвөн жил болгон ардчилал байгаа эсэхийг сонгуу­лиар шалгах учиртай. Гэхдээ шударга сонгуу­лиар шүү. Сонгууль луйвардах нь ардчиллын амин судсыг таслана гэсэн үг. Өнгөрсөн дөрвөн жилд буюу 2008, 2009 онд болсон луйврын сонгуулиуд Мон­голд ардчиллын амин судсыг тасалсан.

Гэхдээ ардчиллын сайхан нь шударга сон­гууль болвол үлгэрийн Феникс шувуу лугаа адил дахин сэргэдэг. Тийм ч учраас түүнийг бүрмөсөн байгуулж болдоггүйтэй адил нэгмөсөн устгаж чаддаггүй. 2013 онд ард­чиллаа сэргээхийн тулд шударга сонгууль явуулах хэрэгтэй.

Ардчиллыг олуулаа устгадаг бол цөөхүүлээ, бүр ганцаараа байсан ч хамгаалж болдог. Харин түүнийг ганцаараа өм­чилж болдоггүй. Хэн нэгэн хүн, ялангуяа албан тушаалтан ардчиллыг ган­цаараа байгуулсан мэтээр ярьж, “ардчилсан” хэмээх тодотгол авбал тэр албан тушаалтан худлаа ярьж байна гэсэн үг. Зүсээ нуусан дарангуйлагч гэ­сэн үг.

Америкийн нэгэн кинонд тус киноны баатар “Happiness is real when shared with others” буюу “бусадтай хуваалцаж баймааж аз жаргал жин­хэнэ байдаг” гэдэгтэй адил “Demoсracy is real when shared with others” буюу “Бусадтай хуваал­цаж баймааж ардчилал жинхэнэ болно” гэж хэлэх хэрэгтэй.

Өнөөдөр Монголд бусадтай хуваалцдаггүй, нэг хүн, нэг нам өмчилдөг “ардчилал” байгаа нь эсрэгээрээ буюу бүрэн бүтэн ардчилал байхгүйг нотолж байна. Ардчилал байгаа бол бүрэн бүт­нээрээ л байна. Бүрэн бүтэн биш байгаа бол ардчилал биш, харин нөгөө зүсээ хувиргасан дарангуйлал байна гэсэн үг.

Англи хэлэнд “devil is in details” гэсэн үг байдаг. Орчуулвал “аливаа юмны үнэн худал аар саархан санагдах юмсаар илэрнэ” гэсэн үг.

Үүнээс ургуулж тухайн улс оронд ардчилал байгаа эсэх нь “аар саархан” мэт санагдаж болох юмсаар илэрнэ гэж хэлж болох биз.

Тэр “аар саархан” гэх юм нь:

-Чөлөөт, шударга сонгууль

-Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө

-Хараат бус шүүх

-Ам, ажлын нэгдэл

-Баялгийн шударга хуваарилалт гэх мэт  болно.

Өнөөдөр Монголд  шударга сонгууль байхгүй болсон, хэвлэлийн эрх чөлөө хаагдаж боогдсон, шүүх бүрэн хараат байдалд орсон, баялгийн хуваарилалт туйлын шу­дарга биш болсон тул ардчилал хумигдсан гэж хэлж болно.

Өнөөгийн Монголд ардчилал хумигдсан нь бодит байдал юм. Ард­чилал хумигдсан оронд ардчиллын тухай хурал хийх нь хоёр талтай. Нэг нь өнөөгийн эрх баригчдад Монголд ардчиллыг сэр­гээх хэрэгтэй гэж шаардах гэж байгаа бол сайн талтай. Ёстой газраа, цагаа олсон хурал. Ийм хурал болох гэж байгаа бол “тавтай морил” гэж хэлэх хэрэгтэй. Харин эсрэ­гээрээ буюу өнөөгийн Мон­голд ардчилал “бүр­мөсөн байгуулагдсан” мэтээр “дүгнэх” гэж байгаа бол харин ч ардчиллын эсрэг хурал болно. Ингэж буруу дүг­нэвэл Монголд дахин луйврын сонгууль боло­хыг, хээл хахууль авлига дэлгэрэн цэцэглэхийг, хэвлэлийн эрх чөлөө улам хумигдахыг, шүүх хараат байхыг дэмжинэ гэсэн үг болно. Тэгвэл шуудхан хэлэхэд энэ бол ардчиллыг дэмжих бус, харин устгах хурал болно. Ингэх гэж байгаа бол “ирсэн за­маараа сурсан дуугаа дуулаад буцацгаа” гэж шаардах хэрэгтэй.

Уг нь ардчилал албан тушаалтнуудад хатуу, ард түмэнд зөөлөн хандахыг шаарддаг онцлогтой. Ард­чилалд албан тушаалтнууд биш, ард түмэн дүн тавих ёстой. Эцсийн эцэст ямар нэгэн хурал биш харин ард түмний тавьсан дүн үнэн болно. Нэгэн хүн “Бурхан би жинхэнэ дайсантайгаа өөрөө учраа олъё, харин хуурамч найзуудаас минь намайг салгаж өгөөч” гэж гуйсан гэдэг. Бүгдээрээ бурхнаас залбиран гуйя: “Бурхан минь, биднийг хуурамч ардчилал, хуу­рамч ардчилагчдаас сал­гаад өгөөч!”

Ард түмэн өнөөгийн Монголын ардчилалд “муу” гэсэн дүн тавьж байгаа нь нууц биш. Ха­рин ардчиллын гэх хур­лынхан ямар дүн тавихыг харъя.