Монголын топ яруу найрагчид

Олохнууд Д.Баярхүү хэмээгч эрхэм “Цаг төр” сэтгүүлд бичсэн нийтлэлдээ “Урлаг, утга зохиол нь хөгжиж байгаа орон сөнөдөг” хэмээн айлджээ. Тэр эрхмийнхээр бол, манай урлаг, утга зохиол маш сайн түвшинд хүрчихээд, чухам түүнээс болоод л төр засгийн эрхэнд байгаа нөхөд маань мангуурч, хамаг хөрс шороогоо сэндийчиж гол мөрдөө ширгээж, авлига шуналд автаж, ард түмнээ туйлдуулаад байгаа бололтой юм аа. “Хүн мэдэхгүй юмныхаа дайсан” гэж нэг айхтар голч үг бий. Урлаг, утга зохиолыг мэргэжлийн түвшин нь хардаг хүнд бол манай соёл урлаг улсаа сөнөөхөд хүртлээ айхтар хөгжсөн юм даанч байхгүй. Долоо хоног бүр нийтийн дууны шинэ хит гараад, орой бүр хошин шоу тоглогдоод, энд тэнд тайзны шүлэгчид концерт тоглоод байхаар Д.Баярхүү гуай урлагийн хөгжил оргилдоо хүрч байна гэж ойлгосон бололтой. Харамсалтай нь, доод масст зориулагдсан, мөнгөний шоу л олшроод байгаагаас биш, жинхэнэ урлаг маань ёстой л сөнөчихөөд байна. Тэгээд ч хэрэв зээ дээд урлаг маань хөгжиж байсан сан бол, юун улсынхаа нүүр царайг гутаах, харин ч сэндийлж хаясан газар шорооноос илүү Монголын нэрийг дэлхийд мандуулах байлаа.

 
Нийт урлагийнхаа хамтаар утга зохиол маань ч “нийтийн дуу”-ны түвшин рүү доошилсоор, сүүлдээ хэн хаана явааг ялгаж салгадаг ч хүнгүй болжээ. Үүнийг далимдуулаад зарим нэг нь (энэ удаад нэрийг нь дурдаад төвөг үү дээ):
- Би бол Нацагдорж, Явуухулан хоёрын дараа Монголдоо гуравдугаарт ордог яруу найрагч! хэмээн гадаадын судлаачдад өөрийгөө танилцуулж сурталчлахад хүрсэн байна. Бид уран зохиол огт хэрэггүй зүйл гэх маягийн юм номлож мэдэмхийрцгээсээр байгаад сүүлдээ ямар нэгэн сайн дурын шүлэгчид өөрийгөө ингэж цоллож болдог хэмжээнд хүртлээ манай утга зохиол дампуурчээ. Уг нь бид боломжийн яруу найрагтай, бас ч муугүй утга зохиолтой улс. Гэтэл хэн хэн гээч шилдэг яруу найрагчидтайгаа ярьж сурталчилдаггүйгээс, нэг мэдэхнээ, ганц ч олигтой шүлэг бичээгүй хүн Инжаннашитай эн зэрэгцчихсэн тууж явах янзтай.
Тамирчдыг дүгнэдэг шиг яруу найрагчдын чансаа гаргах нь ч юу юм бэ. гэхдээ хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй. Монголын “топ” хэмээн зарлаж болох, эх хэлнийхээ хөгжилд онцгой нөлөөлсөн яруу найрагчид манайд бий, бүтээлүүд нь ч нэгэнт олны хүртээл болоод удаж шүү дээ. Тиймээс энэ удаагийн Дэлхийн яруу найргийн өдрөөр Монголынхоо тэргүүн зэргийн найрагчдыг нэрлэмээр байна. Гэхдээ ямар үндэслэлээр ийм санал дэвшүү- лэхэд хүрснээ бага сага тайлбар- лах бодолтой буй тул, сонины нийтлэлийн зай багтаамжид хичнээн хүний нэр зохирч таарахыг басхүү харгалзъя.

 
Нэг.  Дашдоржийн Нацагдорж

Одоогоор мэдэгдээд буй хамгийн эртний дууны үг Нийтийн тооллын өмнөх II зуун хавьд хамрагддаг гээд бодохоор монгол аман яруу найргийн түүхэн замнал дотор Нацагдорж харьцангуй шинэ үеийн хүн. Гэхдээ англи бичгийн яруу найраг хагас мянгаад, орос бичгийн яруу найраг 200 гаруй жилийн түүхтэй гээд бодоход, манайд бүрэн гүйцэд төлөвшөөд 100-аад л жил болж буй бичгийн уран зохиолд бол Нацагдорж анхдагчуудын нэг байлгүй яахав. Гэхдээ анхдагч бичгийн яруу найрагч гэдэг утгаар нь Монголын №1 гэж үзсэн хэрэг огт биш ээ.
“Миний нутаг” шүлгийг бид цөм мэднэ. Аман уламжлалын халил болсон, бичгийн яруу найраг.
Холхи газраас гялалзсан цаст өндөр хайрхнууд
Хөх тэнгэр цэлмэсэн хөдөө хээр цайдмууд
Холын бараа харагдсан ноён шовх сарьдгууд
Хүний сэтгэл тэнийсэн уудам амьсгалт талууд…
Монгол хүний язгуур сэтгэлгээнд л буух, тэр утгаараа манай үндэсний соёлын дархлаа болсон мөрүүд.

“Хөх тэнгэр цэлмэсэн хөдөө хээр цайдам” гэдэг шад дээр анхаарлаа хандуул даа. Тэнгэр цэлмэх үзэгдлийг Нацагдорж тэнүүн тал нутагт хамаатуулжээ. Ийм дүрслэлийн дараа цайдам хээрийн орон зай хязгааргүй тэлж, “сэтгэл тэнийхээс” ч өөрцгүй уудам болж мэдрэгдэж байна. Нацагдорж бол сэтгэлээ тэмтчин уудалж чаддаг найрагч. Түүний “Нууц янаг” шүлэгт:
Эгшин зуур боловч,
Түмэнтээ бодогдох бөгөөд
Хэзээ ба хаана гэж
Өчүүхэн хоёр зүрх нь өвдөнө гэсэн бадаг бий. Нэгэн эгшний дотор л түмэн удаа хайртаа бодох. Хэзээ учрах бол, тааралдах ерөөл бий болов уу хэмээн зүрх нь шимширч өвдөх. Ийм мэдрэмжийг амсаад, түүнээ “бусдад халдварлатал” илэрхийлэх урлагийг л яруу найраг гэж нэрлэдэг билээ. Өөр нэг шүлэгт нь:
…Өрөвдөлтэй сэтгэл нэгэн ямхын хооронд тул хоосон агаар л нэвт үнсэлцэнэ… хэмээсэнд учрал ба хагацал гэж юу болохын зааг тусчээ. Ердөө “хоосон агаар л үнсэхээс” өөр хувь тохиолгүй “өрөвдөлтэй сэтгэл”-ээс хүн төрөлхтний ихэнх сор яруу найраг мэндэлсэн нь нэгэнт батлагдсан үнэн.
Нацагдоржийн жинхэнэ суут туурвил бол “Дөрвөн цаг” хэмээх мөчлөг шүлгүүд юм. Энэ шүлэгт ирж буй цагийг:
…Хөхөрсөн мод цэцэглэж хүүхэд багачууд наадахад
Хөгшин хүн өөрийгөө залуу болсон шиг санана.
…Эелдэг урьхан амьсгал ариухнаар үнэртээд
Эрт эдүгээг бодогдуулан нуугдсан сэтгэлийг сэргээнэ… гэж зуржээ.
Үгийн амьд найрслаас гадна утгын гүнзгийрэл нь хосгүй. “Хөгшин хүн эргээд залуу болчих мэт” сэтгэгдэл бол хавар цаг, сэтгэлийн буланд мартагдаж нуугдсан бодол өөрийн эрхгүй сэргэж бодогдох үе бол хавар цаг гэж ийм энгийн бөгөөд уран монгол хэлээр гагц Нацагдорж л хэлнэ. Намрын тухай шүлэг нь бүр ч гайхалтай:
Урьхан хонгор салхи өвс модыг намилзуулахад
Хөгшин залуу хүмүүсийн сэтгэл бөн бөн бөмбөрнө.
Шарласан модны навч хоёр нэгээр унахад
Сэтгэлийн доторхи уйтгарт явдал хааяа хааяа бодогдоно.
Энэ бол манай яруу найргийн оргил, дээд ололт. Мөр бүрийг уншаад гүйцэхэд сэтгэлийн дотор намрын салхи сэвэлзэж, гунихын хамтаар амьдрал гэж ямар сайхан зүйл болохыг гэнэт олж харах шиг болдог. Яруу найраг хэрэггүй гэж боддог хүмүүс нэгэн цагт тэсвэрлэшгүй зовлонд унавал түүнээ яаж давах юм бол доо? Сайхан шүлгийн ганц бадаг цээжилснийхээ хүчээр хүмүүс шорон, цөллөг, дарлал доромжлолыг давж гарсан өчнөөн олон жишээ байдаг. Тиймдээ ч яруу найргийн үнэ цэн хосгүй билээ.
Энэ шүлгээ Нацагдорж амьдралыг гүн ухаанчаар харсан, бас нэгэн гайхамшигт бадгаар төгсгөсөн нь бий. Ийм үгсийн гүнд л жинхэнэ тайвшрал, жинхэнэ ухаарал, жинхэнэ хөгжил дэвшлийн үндэс байдаг буй за:
Өвөл, хавар, зун, намар дөрвөн улирал
Уул, ус, нар, сартай нөхөрлөнө.
Хүн бүр өтгөсийг үдэж нялхсыг угтан
Мянга мянган жил өчүүхэн ч чөлөө завгүй.
Ийм учраас л би Нацагдоржийг Монголын тэргүүн зэргийн яруу найрагч гэж үздэг. Олон хүн санал нийлэх байх аа.

Хоёр. Ванчинбалын Инжаннаш

Инжаннашгүйгээр монгол бичгийн яруу найргийн тухай саналтгүй, Нацагдоржид ч Инжаннашийн нөлөө маш их анзаарагддаг. Яруу найргийн мөн чанарт нэвтэрснийхээ хувьд тэрээр XIX зууны үеийн бусад нэрд гарсан шүлэгчдээс (тухайлбал, Равжаа болоод “хуульч” Сандагаас) илэрхий дээгүүр түвшинд хүрсэн байв.
Гэхдээ энд Инжаннаш гэдэг нэгэн нэрийн дор тэдний гэр бүлийн яруу найргийн сургуулийг онцгойлууштай. Өвөрлөгч тайж Ванчинбалын дөрвөн хүү
Орчлонгийн хүмүүнд уярал, баярлал, хамтдах, хагацах буй болсноор
Огторгуйн саранд гэгээн тунгалаг, дүгрэг хэлтэрхийн учир бүрдвэй… хэмээн бичиж асан ууган Гүлрансаас эхлээд цөм XIX зууны гоц шүлэгчид байсны төгс дүр нь отгон Инжаннаш юм. Эдгээр ахан дүүсийн яруу найргийн гол онцлог нь сайтар цэгцэрсэн бичгийн хэл, нарийн мэдрэмж болно.
Өглөө хийсэх хатсан навчийн чимээ
Өнчрөн суух даяаны хүмүүнээ тодорхой гэсэн Инжаннашийн шад шүлгээс бясалгалын чанд мөн чанар танигдана. Хорвоог сэрж, түүний өнгө авиа бүрийг мэдрээд, тэр л мэдрэмжээ үгээр илэрхийлэхдээ дотоод сэтгэлийнхээ баяр гунигийг дайн явуулж чадваас тэр сая шүлэг болдог. Энэ талдаа Инжаннаш гоц байв.
Хүсэлтэй сайхан утга уянга хэмээгч
Хөх үүлэн салхинаа хөрвөх мэт… хэмээхдээ тэрээр өөрийн мэдрэмжийн уран, гүнийг гайхуулсан агаад салхинд хөрвөх үүлсийн гоёыг бахдан биширснээ яруу найргийн мөн чанартай холбосон хэрэг.

Монголын яруу найргийг Нацагдорж хэмээх хан сувдан шигтгээ бүхий нэгэн бөгжтэй зүйрлэвээс Инжаннаш, түүний ах нарын шүлгүүд тэр л сувдын дөрвөн этгээдэд суулгасан бяцхан очир алмаазууд гэлтэй. Тиймээс Гүлранс, Гүннацаг, Сүнвэйданзан, Инжаннаш энэ дөрвөн найрагчийг залуучууд заавал мэддэг байх ль чухал.

Гурав. 1956-60 оны Явуухулан

Бэгзийн Явуухулан хоёр төрлийн уламжлалын зангилаа болсон юм. Эхний уламжлал нь Инжаннашаас эхтэй, Нацагдоржийн дэг сургууль. “Хүйтэн шөнө морины туурай хөнгөн” гэсэн Инжаннашийн мөрийг нэгэн шүлэгтээ шууд авч оруулсан байдаг нь тохиолдлын хэрэг огт биш. Явуухулан нэг ёсондоо Инжаннашийг залгамжлагч байв.

Хоёр дахь нь, Оросын яруу найргийн нөлөө. Жишээ нь,
Харваас ялдам хонгор бүсгүй ээ,
Хайрын тухай битгий дуулаач… шүлгийн эхлэл Пушкины “He пой, красавица, при мне…”-г санагдуулдаг бол, цаашлахаараа Есениний “Шаганэ, ты моя Шаганэ’’-гийн сүлжээстэй төстэй. Гэхдээ аль алиныг нь тун чадварлагаар манай орчин үеийн яруу найрагт сүлэлдүүлжээ. Явуухулангийн бүтээсэн анхны сонгодог туурвил бол

“Нүүдэлчний намар”:
Нарс найгаа л,
Навчис хийсээ л,
Уулын оройд будан суугаа л,
Шувуу буцаа л,
Хяруу унаа л,
Өвсөн толгойд цан буугаа л,
Тал шарлаа л,
Мал холхио л…
Үнэхээр гайхамшиг. Монгол ахуй, орчин үеийн яруу найргийн сэтгэлгээ нэг дор, тийм сайхан зохицлоо олчихсон:
Айлууд нүүгээ л,
Амрагууд холдоо л…
Энэ эмзэг уйтгар түүний өөр нэг сонгодог бүтээл “Хар-Ус нуурын шагшуурга”-д бүр ч гүнзгийрсэн байдаг:
Хээлэн үлээх салхи
Нимгэн мандлыг нь бидэрлэнэ.
Зөөлөн исгэрэх шагшуурга
Хөнгөн уйтгар төрүүлнэ…
Нуурын мандлыг бидэртүүлэн үлээх намрын салхинд эргийн шагшуурга исгэрч, сэтгэлд гуниг төрөх энэ агшин үзэл сурталжиж гүйцсэн Монголын яруу найргийг жам ёсны гольдрол руу нь буцаан дуудсан билээ. Энэ мэт сонгодог туурвилын тоонд “Туулын шугуй”- г нэрлүүштэй:
Гүнзгий амьсгаа авмаар Тал шиг бүсгүй чи юм.
Гүнд нь хангинах дууны Эгшиг нь миний сэтгэл юм. Мөнөөх Оросын яруу найргийн нөлөө ахиад ил гарч байна. Харин 1950-иад оны сүүлчээр символизмын иймэрхүү дам хэлбэрийн зүйрлэл манайд бол цоо шинэ зүйл байлаа. Энэ утгаараа Явуухуланд уламжлагчийн ч, шинэчлэгчийн ч чанар хосолдог. Уянгын яруу найрагт хийсэн түүний шинэчлэлийн үнэ цэнийг бүрэн ойлгоё гэвэл 1950-80 оны яруу найрагт маань соцреализмын хэнээрхэл ямар хүчтэй шингэсэн байсныг эргэж харах хэрэгтэй. Бараг цөмөөрөө Ленин, Сүхбаатар, МАХН, коммунизм гэж хашгирч байхад Явуухулан л “шөнийн нам гүмд дуулдах мөнгөн хазаарын бүдэг чимээг” – хайр дурлалыг шинэ Монголын яруу найрагт бүхнээс дээгүүр өргөмжилсөн билээ.

Дөрөв. 1980-аад оны Урианхай

Инжаннаш дээр Нацагдорж нь багахан шиг, Явуухулан нь арай илүү европжуу аяс нэмсэн хэдий ч, тэр гурав үндсэндээ нэг л уламжлалын салаа мөчир байв. Тэгвэл 1977 онд моддын тухай доорхи маягийн шүлэг бичиж байсан Дамдинсүрэнгийн Уриан- хай эрс өөр өө.
Навчсын чинь шуугиан чиний үг үү, салхины үг үү?
Намрын, сэтгэл гэгэлзүүлсэн аниргүй чинь чиний нам гүм үү, бараа тасарсан шувуудын орхисон зай юу?
Намрын, торомны ноос шиг өнгө чинь чиний өнгө үү, зэвэргэн борооны өнгө үү?
Чи зовлон таньсан ухаант хүн шиг л дуугүй байх юм…
[Дүүгүй үгийг чих сонсдоггүй,
Зүрх, нүд хоёр минь л сонсох юм.
Чамтай ярихад их хэцүү юм,
Чадахгүй байх тусмаа улам их хүсэх юм.
Аливааг асуумаар санагднам.
Асуусанд чи дуугарахгүй,
Хүүхэд шиг, юу ч мэдэхгүй маанаг шиг, юм бүгдэд гэгээрсэн мэргэн шиг,
Асуултад минь асуултаар л хариулах юм.]
Монголын орчин цагийн яруу найрагт гүн бясалгал, эргэцүүллийн аяс орж ирсэн нь энэ. Тэгэхдээ зүгээр нэг эргэцүүлсэн биш, харин гойд авьяастай, уран, цоо шинэ хэлээр бичигдсэн бясалгал. Хэрэв Монгол хаалттай орон байгаагүй сэн бол, Урианхайн энэ бясалгалд XX зууны постмодерн яруу найргийн түвшинд хүртлээ гүнзгийрэх хөрс нэгэнт бий болчихоод байлаа.

Харамсалтай нь, олон авьяаслаг уран бүтээлчийг золигт гаргаж, олон хуурамч шүлэгчийг мандуулсан цаг үе, нийгэм, үзэл сурталжсан зохиолчдын байгууллагын “хүчин зүтгэлээр” бид постмодерн бүү хэл, модернизм ч үгүй өнөө хүрсэн нь нууц биш. Урианхайн этгээд эрэлхийллүүдийг амьд авч гарсан нэг зүйл бол хэнд ч хар буруу санадаггүй нигүүлсэл, гайхалтай эмзэглэл нь.
…хоёр дуугай шувуу
Өөд өөдөөсөө дуугай нисэх нь
Учрах ч юм шиг, зөрөх ч юм шиг харагдан,
Харахаас нүд хальтраад…
Эмзэглэл бол яруу найргийн мөнхийн дагуул юм. Урианхай бол сэтгэгч гэхээсээ илүү эмзэглэгч хүн. Тийм сэтгэлийг бусдаас өөрөөр хорвоог хардаг, хүн бүхэнд ойлгогдох гэж чармайдаггүй, өөрийнхөөрөө гаж сэтгэлгээ чимэхээр онцгой туурвил төрөлгүй яах вэ.
Навч унахын тоогоор хагацалд элэх моддоос
Эцсийн нь навч салхинд харвахуй
Нар тэмтрэн бүлээцэх голын ус
Эгшин зуур урсахаа зогсохыг сэрээд
Чамайгаа би дуудлаа, хайрт минь!
Ийм мөрүүдийн зохиогч бидний дунд амьдарч яваагаар бахархах залуусыг бий болгож чадсан цагтаа л, монголчууд оюунлаг, эх орон маань хөгжингүй болох вий гэж би мунхагладаг юм.

Тав. Данзангийн Нямсүрэн

Хөдөө сумын бага сургуулийн багш эр Монголын яруу найргийн хамгийн онцгой туурвилуудын нэгийг 1979 онд бичжээ. Мөн л Нацагдоржийнхтой адилхан “Дөрвөн цаг” нэртэй тэр шүлэг маш энгийн бүтэцтэй, ер бусын тансаг сайхан дүрслэлтэй, хамгийн чухал нь гэгээн сайхан сэтгэлээр бичигдсэн:
Хаврын цас гэр лүү урсах нь сайхан
Хаа нэгтээ шувууд ганганах сайхан…
Шаргал дөл угалзлан гал ноцох нь сайхан
Царай зүс бүдэг бадаг гэрэлтэх нь сайхан…
Гадаа уул толгод гялбалзах нь  сайхан
Ганц нэг өвс салхинд сэвэгнэх  сайхан…
Cap орой болж хүйтрэх нь сайхан
Салхинд одод зүлгэгдэх нь , сайхан…
Тэр ганганаж байгаа шувууд, галын гэрэлд царай зүс нь бүдэг бадаг үзэгдэх бүсгүйчүүд, салхинд зүлгэгдээд улам гялтганаж буй оддоос бид амьдралд өшрөхгүй, цөхрөхгүй, сөхрөхгүй, үзэн ядахгүй байх хүчийг авдаг. Тийм хүчийг яруу найраг өгдөг юм аа гэдгийг ийм энгийнээр хэлчихдэг, Нямсүрэн үнэхээр сайхан яруу найрагч байжээ.
Нямсүрэнгийн шүлгэнд байсхийгээд л нэг шувуу зурсхийн нисээд өнгөрдөг. Тэдгээр нь зохиож зурсан биш, найрагчийг шүлгээ бодож явахад нь өөрсдөө хажуугаар нь ниссэн шувууд байдаг. Тиймдээ ч мөнөөх шувууд шүлгийг нь амьд, хөдөлгөөнтэй болгодог. Хар л даа:
Үүлэн чөлөөнөөс нар гарах нь сайхан
Үүдээр болжморууд нисэн өнгөрөх сайхан…
Тэрэгний дугуй чахран чухран эргэх сайхан
Тэргэн дороос шувуу нисэх сайхан…
Айлын гэрээс хүмүүс гарцгаах сайхан
Арилсан тэнгэрт шувуу нисэх сайхан…
Шувуу ирээд буух сайхан
Чулуун дээр суугаад нисэх сайхан…
Шувуу бол яруу найрагчийн бодол, хайр, хүлээлтийн дүр. Тэдгээр шувууд соцреализмын хамгийн оргил үед Монголын яруу найргийг төгсгөлгүй мэт уналтаас нь аварсан юм. Нямсүрэнг Урианхайтай адил шинэчлэгч гэж үзэх аргагүй л дээ. Харин уламжлалын авууштай атлаа гээгдэж орхигдсон хэсэг рүү нь эргэн очигч гэвэл үнэнд илүүтэй дөхөх байх.
Бараан морьтой хүн шөнийн борооноор гарам гатлан ирээд
Бадаг харанхуйд чүдэнз зурахуйяа алтан ээмэг улалзана…
Хэн нь танигдахгүй шөнийн тэр гийчин бүсгүй хүн байж! Сэтгэлийн дотуур чүдэнз зурахын зуурт гялсхийсэн ээмэг мэт баяслын гэгээ харвуулсан энэ мэт уран дүрслэл бол түүний гаршсан бичлэг. Нямсүрэнд бас тансаг сайхнаар бичигдсэн, хэллэгийнхээ дэндүү тансгаас болоод дотор нь жаахан төөрчихсөн “Амитаба” хэмээх бясалгал шүлэг бий.
Яаж би Амитаба шиг,өөрийнхөө үсний ойчих чимээг сонсох вэ?
Яаж би Амитаба шиг, үхэл гэгч амьдаас агуулгатайг мэдэх вэ? .
Ийм мөрүүд бичсэн тэрээр хэрэв Урианхайн хэмжээний боловсролтой байсан бол, өнөөдөр Монголыг дэлхий дээр зэс, алт, ноолуураар биш, яруу найргаар бага сага таньж эхлэх ч байсан юм санж уу, хэн мэдлээ… Сонины зайг хүндэтгэхийн үүднээс, эдгээр таван найрагчаар энэ удаагийнхаа нийтлэлийг өндөрлөе. Дараагийн удаад ядахнаа 10 хүртэл нэрлэх бололцоо олдох болов уу гэж найдахын ялдамд, уншигч та бүхэнд Дэлхийн яруу найргийн өдрийн мэндийг дэвшүүлж байна.

Гүн овгийн Г.Аюурзана