Д.Боролзой: Нийгмийн сүлжээнд монгол хэлийг “эвдэх” хандлага давамгайлж байна

-XX зууны хүн төрөлхтөний хамгийн том ололт, дэвшилтийн нэг нь интернэт буюу цахим орчин юм. Аливаа дэвшил сайн зүйлүүдийг дагуулахын хамтаар сөрөг зүйл авчрах нь ч бий. Цаг тутамд цахим орчин хөгжсөнөөр бүх зүйлийг өөрчилж байна. Өөрөөр хэлбэл мэдээлэл, харилцаа холбооны хүчирхэг хэрэгсэл болохын хувьд нийгмийн сэтгэл зүй, зан төлөв, хүмүүсийн харилцаа, ялангуяа хэлэнд үзүүлэх нөлөө багагүй байгааг та бид харсаар байна.

-Нийслэлийн I дунд сургууль

-МУИС-ийг монгол хэл, уран зохиолын багш, судлаач мэргэжлээр төгссөн.

-Одоо ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Хэл шинжлэлийн салбарт эрдэм шинжилгээний ажилтан

Мэдээллийн урсгал мэдээж хэлээр дамжина. Жилээр биш сар өдрөөр өөрчлөгдөн хувьсаж байгаа энэхүү мэдээлэл, технологийн хурд монгол хэлэнд маань ч хурдтай нөлөөлсөөр удлаа. Үүний уршигаар эх хэл маань тодорхой хэмжээгээр бохирдох, эвдрэх, нөгөө талаар өөрчлөгдөж, хөгжих нэгэн хөрс суурь нь болж байна. Цахим орчныг хянах боломж муутай. Тэр хэрээрээ монгол хэлэнд нөлөөлж байгаа нөлөө нь бас хяналтгүй, судалгаа багатай, чиг баримжаагүй байна гэж хэлж болох юм. Үүнээс улбаалаад “Цахим орчинд монгол хэл мөхөөд байна уу, хөгжөөд байна уу” гэдэг асуулт  гарна. Мэдээж бүх зүйл хоёр талтай байдаг. Нэг талаар монгол хэлийг улам баялаг агуулгатай, хөгжил хөдөлгөөнтэй, үгийн сангийн хувьд шинэ үг, ойлголтоор баяжуулж, найруулгын олон өнгө төрхтэй болгох талаасаа хөгжүүлж байгаа боловч нөгөө талаар монгол хэлийг эвдэх, харь үгийн замбараагүй хэрэглээ нэмэгдэх, бүх нийтэд буруу үлгэр дуурайл болж буйг нь харахад сөрөг тал нь давамгайлах хандлагатай байна. Монгол хэлний энэхүү хувьсал, өөрчлөлт нь хэл шинжлэлийн судлагдахуун болохоос гадна нийтийн дунд олон маргааныг үүсгээд байгаа юм. Цахим орчин монгол хэлийг “мөхөөж” эсвэл “хөгжүүлж” байгаагийн аль нь болоход эрдэм шинжилгээний үндэслэлтэй хариулт өгөх шаардлага судлаачдын судалгааны чухал зорилт болж байна.

-Монгол хэл шинжлэлд болоод буй энэ үйл явцыг нэг хэсэг “блогийн хэл”, “цахим хэл” зэргээр ярих төдий л байлаа. Хэлийг бохирдуулж байгаа талаас нь шүүмжлэхээс бус шинжлэх ухаанчаар судлах талаар хараахан учир дутагдалтай байсан гэж хэлж болно. Гэвч техник технологийн дэвшил, хөгжлөөр дэлхий нийттэй хөл нийлүүлэн алхаж байдгийн хувьд монголчуудын дунд цахим хэрэглээ нэвтэрсэн үеэс л монгол хэлэнд тохиолдох болсон цахим орчны хэрэглээний талаарх судалгаа бусад улс орнуудтай харьцуулахад хожуу ч гэлээ хийгдэж байна. Тухайлбал, Өвөрмонголд докторын зэрэг хамгаалсан Б.Энхмаагийн “Интернэтийн хэл шинжлэл” хэмээх бүтээл гарсныг дурдаж болох юм. Цахим орчны хэлийг судалдаг хэл шинжлэлийн нэгэн шинэ чиглэл үүссэн нь “интернэт хэл шинжлэл” буюу “internet linguistic” юм. Аливаа хэлний хамгийн чухал үүрэг харилцах. Мэдээж цахим орчинд монгол хэл энэхүү харилцааныхаа үүргийг хамгийн сайн биелүүлж байна. Гэхдээ анхаарах олон асуудал бий. Зарим нэгээс нь л дурдъя. Харь үгийн замбараагүй хэрэглээ цахим орчинд их байна. Дан өөрийн үгнээс бүрдсэн “цэвэр” хэл гэж хаа ч байхгүй. Тодорхой хэмжээгээр харь үгээр монгол хэл баяжиж байгаа нь хэвийн зүйл л дээ. Гэхдээ монголоор нэрлэж болох зүйлийг шууд гадаадаар бичиж, ярьж байгааг зөвтгөмөөргүй байна. Ихэвчлэн англи хэлнээс шууд орчуулахгүйгээр гадаад үг орж ирэх нь элбэг болж. Аливаа хэлэнд тухайн ойлголтыг заасан нэр үг харь хэлнээс тодорхой хэмжээгээр орж ирэхийг тийм ч аюултай биш гэж үздэг. Харин үйл үг нэвтэрвэл аюултай. Үйл үг нь тухайн хэлний уугуул, гол бүрэлдэхүүн хэсэг бөгөөд аливаа хэлний язгуур үйл үгийн дотор харь хэлний үг байх ёсгүй гэж үздэг. Гэтэл цахим орчинд шэйрлэх, сийндэх, постлох, мэйлдэх, сэлфидэх, копидох, сэйвлэх гэх мэт үг бидний өдөр тутмын ярианы хэв маяг болсон. Мөн монголчууд аливаа зүйлд уулга алдаж, гайхахдаа “хөөх” гэж хэлдэг бол цахим орчинд ялангуяа залуучууд “woow” гэж бичиж байна. Энэ нь сүүлдээ ярианы хэлэнд “ваув” гэж гадаадаар уулга алдах болцгоосон нь харамсалтай.

-Хуучин цахим орчин байхгүй, эх хэлний сургалт сайн, ном хэвлэлийг хянаж хэвлэдэг, нийгэмд үлгэр дуурайл үзүүлдэг хэвлэл мэдээллийн байгууллага нь цэгцтэй байдаг байлаа. Өөрөөр хэлбэл бүх зүйл нь замбараатай. Одоо нөхцөл байдал эрс өөр болжээ. Хуучин байдлыг нэхэх угаасаа утгагүй. Шинэ нөхцөл байдалдаа тохирсон арга хэлбэрээр аливаад хандахыг л цаг үе биднээс шаардаж байна. Жишээлбэл, зөв бичих дүрмийн алдаатай бичих нь хэвийн зүйл болжээ гэж олон нийт шүүмжилдэг. Үнэхээр бодит байдал ийм л байгаа. Үүнд цахим орчин хамгийн хүчтэй нөлөөлж байгаа яахын аргагүй үнэн. “Фэйсбүүк”, “Твиттер” гэх мэт нийгмийн сүлжээгээр хүмүүс хоорондоо харилцахдаа зөв бичгийн дүрмээ баримтлахгүй бичих нь түгээмэл. Нэг талдаа богино зайд, хурдан хугацаанд сэтгэлийн өнгө аясаа илэрхийлэх үүднээс хувийн харилцааны орчиндоо “алдаатай” бичиж байгааг ойлгож болох талтай. Гэхдээ энэ байдал нь бусаддаа, залуучуудад, хүүхдүүдэд буруу үлгэр дуурайл үзүүлээд зогсохгүй албан харилцаанд буюу олон нийтийн эх хэлний боловсролд сөргөөр нөлөөлөөд байгаа нь маргашгүй үнэн. Олон нийтэд хандаж бичсэн зүйл, ажилд орохдоо бичсэн өргөдөл, албан бичгийг нөгөө “мессеж”-ийн хэлээр бичих нь буруу. Хүн гэрт өмсдөг хувцастайгаа гадуур явдаггүй. Олон нийтийн газар соёлтой хувцасладаг шүү дээ. Үүнтэй адил аливаа хүн бусадтай харилцахдаа хувийн харилцааны орчин, албан ёсны харилцааны орчноо ялгаж салгадаг байх ёстой. Мөн “Хэл яриа бол хүн өөрөө юм” гэсэн үг байдаг. Хүнийг харилцаа болон ярианаас нь хэн бэ, хэр соёлтой вэ, ямар боловсролтой вэ, амжилттай яваа хүн мөн үү гэдгийг мэдэж болдог. Тиймээс хүн өөрөө хэл найруулгын хувьд нийгмийн сүлжээнд ч хичээх хэрэгтэй гэж бодож байна. Нэг өгүүлбэр бичээд л нэлээд хэдэн зөв бичих дүрмийн алдаа гаргачихдаг УИХ-ын гишүүн ч нийгмийн сүлжээнд харагддаг. Бусдад бүх талаар үлгэр болох ёстой хүн эх хэлний боловсролын хувьд ийм тааруу байгаа нь гайхмаар зүйл юм даа.

-Манай салбарын судлаачид сүүлийн үед нийтийн эх хэлний боловсролд чиглэсэн “Монгол хэлний их тайлбар толь” буюу www.mongoltoli.mn-ийг вэб сайтаар болон гар утасны апплейкшн үзэж болох хувилбарыг хөгжүүлж дууслаа. Үүнээс монгол хэлнийхээ үгийн тайлбар, зөв бичих дүрмийн эргэлзээтэй олон асуултад хаанаас ч, хэзээ ч хариулт авах боломж бүрдсэн. Мөн манай эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх ажилтан, доктор Э.Пүрэвжав “Монгол хэлний хэм хэмжээ” хэмээх ганц сэдэвт бүтээлийг бичиж дуусгаад хэвлүүлэх гэж байна. Түүнчлэн манай судлаачид олон нийтийн эх хэлний боловсролд зориулсан сурах бичиг болох “Нийтээр эзэмших монгол хэл” бүтээлийг МУИС-ийн судлаачидтай хамтарч гаргасан. Энэ мэт дурдьвал олон ажил бий. Дан өөрийн уугуул үгнээс бүрдсэн хэл байдаггүй гэж би дээр хэлсэн. Ертөнцийн хязгаарт байдаг гадаад ертөнцөөс тусгаарлагдсан омог биш л бол тийм боломж ч байхгүй. Тэгэхээр гадаад хэлнээс үг хянасан ч орж ирнэ, хянаагүй ч орж ирнэ. Энэ нь буруу биш. Монгол хэл гадаад үгээр баяжиж бас хөгжинө. Миний бие судлаачийн хувьд яг одоогийн энэ цаг үед харь үгэнд монгол хэл тийм аюултай эзлэгдээд, дийлэгдээд байгаа зүйл байхгүй гэж боддог. Баримттай судалгаа л ярих нь зөв байх. Өнгөрсөн жил нэг жижиг судалгаа хийж үзлээ л дээ. Өдөр тутмын сонин ер нь хэдэн үгтэй байдаг юм бол. Харь үгийн хэрэглээ ямар төвшинд байгааг бодитоор харах зорилгоор. Гэтэл их өөр үр дүн харагдсан. 2017 оны “Өдрийн сонин”-ы нэг дугаарын үгийн давтамжийг тооцоолж үзэхэд нийт 5117 үгээс бүрдэх бөгөөд нийт үгийн 4.9 хувь нь харь үг байгаа үр дүн гарсан. Харин үүнийгээ харьцуулах зорилгоор 30 жилийн өмнөх 1987 оны “Үнэн” сонины нэг дугаарын үгийн давтамжийг тооцоолж үзэхэд бүх үгсийг  6.3 хувь нь харь үг байсан л даа. Энэ нь харь үгийн хэрэглээ өмнөхөөсөө ихэссэн биш харин ч багассан дүр зураг харагдаж байгаа юм.

-Цахим орчинг хянах боломжтой бол хянахсан. Даанч тийм боломж байхгүй. Басхүү хянаад ч яахсан билээ. Хэл бол ард түмний л өмч шүү дээ. Тэгэхээр судлаачид тусалж л болох юм. Харь үгийн хэрэглээний хувьд хяналт, зохицуулалтыг ямар нэг судалгааны газрыг төрөөс нэхэхээсээ өмнө бид өөрсдөө хариуцлагатай хандмаар санагддаг. Хамгийн энгийн жишээ хэлье. Манай барилгын компаниуд орон сууцны хорооллууддаа монгол нэр өгч чадахаа байжээ. “Bella vista”, “Asem villa”, “River garden”, “Time square”, “Encanto town”, “Buddha vista”, “Viva city”, “X apartment” гэх мэт. Хэдий “Нарны хороолол”, “Энхжин хотхон”, “Ургах наран”, “Хүннү хороолол”, “Соёмбо хотхон”, “Саруул хороолол” гэсэн монгол нэртэй нь байх ч харь үгээр нэрлэсэн нь хавьгүй их. Уг нь гадаад хүнд зориулаагүй, монгол нутагтаа байх монгол хүндээ л зориулсан биз дээ. Энэ нь бид өөрийнхөө хэл соёлыг гадны хэн нэгэн биш монгол хүн өөрсдөө л доош хийж байгаагийн наад захын жишээ. Гадаад нэртэй л бол тансаг сайхан, монгол нэртэй бол муухай гэсэн санаа яваад байх шиг. Бүх нийтийн хэлний боловсролд хамгийн их нөлөөтэй хүмүүс бол сэтгүүлчид та нар. Хэвлэл мэдээлэл үнэхээр хүчирхэг. Тэгэхээр сэтгүүлчид өөрсдөө цахим орчинд хичээж, олон түмэнд зөв үлгэр дуурайл болоосой гэж боддог. Өнөөгийн залуусын зөв бичгийн дүрмээ ч мэдэхгүй байгаад дунд сургуулийн монгол хэлний сургалт их нөлөөтэй гэдэгт санал нэгдэж байна. Монгол хэлний хичээлийн цагийг нэмэхээс гадна сурах бичгийн чанарыг сайжруулах шаардлага тулгарчээ. Түүнчлэн нөгөө л олон нийтийн шүүмжлээд байдаг дунд сургуулийн сургалтад монгол хэл, уран зохиолын цагийг багасгаснаас ч бас шалтгаалсан биз. “Word” дээр зөв бичгийн дүрмийн алдаа засдаг “Болор дуран” гээд программыг нэгэн хувийн компани хийсэн. Хүмүүс хэрэглэж байгаа харагддаг. Цаашдаа нийгмийн сүлжээний харилцаанд ч зөв бичгийн дүрмийн алдааг нь засдаг, үг товчилж бичихэд оновчтой хувилбарыг нь санал болгож тусладаг программ зохиох боломж байгаа байх аа.

-Залуучуудын хэл яриаг их шүүмжилдэг л дээ. Аль ч цаг үед залуучуудын өөрийн онцлогтой, этгээд хэлийг өмнөх нь үе нь шүүмжилсээр л ирсэн байх. Манайхны үндэсний үзэл сэргэж буй нь сүүлийн үед улам ч их анзаарагдах боллоо. Энэ хандлага залуучуудын эх хэлээрээ зөв сайхан ярих хандлагыг ч “сэрээх” байх гэж боддог. Монголчууд шиг 10 гаруй бичиг үсгийг өөрсдөө зохион хэрэглэж, түүгээрээ түүх, соёл, хэл бичгийн арвин баялаг өв үлдээсэн ард түмэн бараг л байхгүй. “Монгол бичиг номын өв” хэмээх бүтээлд монгол, соёмбо, тод, дөрвөлжин, вагиндра үсгээс авахуулаад хожим хэрэглэх болсон латин, крил бичгээр монголчууд ямар, ямар оюуны их өв, хамгийн гол нь ямар агуулгатай түүх соёлын үнэ цэнтэй зүйл үлдсэн бэ гэдгийг гэрэл зургаар ойлгомжтой харуулж, сонирхолтой мэдээллээр баяжуулан ойлгуулахыг хичээсэн. Одоо бид Хэл зохиолын хүрээлэн дээрээ “Монгол хэлний үгийн давтамжийн толь” хийж байна. Энэ яриа, албан бичгийн, уран зохиолын, шинжлэх ухааны, сонин нийтлэлийн гэх мэт найруулгын төрлүүдээр хэдэн сая үгтэй сан бүрдүүлээд түүнийхээ давтамжийг тооцоолон гаргаж хийх юм. Монгол хэл яг хэдэн үгтэй вэ гэдэг тодорхой тоог энгийн хүмүүс байтугай судлаачид нь ч сайн хэлж чадахгүй байна. Академич Б.Ринчен гуай л монгол хэлний үгийг “бараг сая гаруй үгтэй”, “гурван сая шахам үг бий”, “долоон буман үг бий” гэх мэт нэлээд олон өөр тоо хэлсэн байдаг. “Монгол хэлний үгийн давтамжийн толь” хэвлэгдснээр ядаж л монгол хэл маань өнөөгийн байдлаар хэдэн үгтэйг мэдэж авах боломжтой болох юм. Мөн хүүхдэд зориулсан сурах бичгийг хамгийн идэвхтэй энгийн ойлгомжтой үгээр бичих, толь бичгийн тайлбарыг хамгийн ойлгомжтой үгээр хийх, улс төрчид хууль боловсруулахдаа хамгийн идэвхтэй эдгээр үгсийг ашиглах, хүүхдүүд болон монгол хэл сурч байгаа гадаад хүмүүст зориулсан уран зохиолын хялбаршуулсан ном бүтээх зэрэг олон ажлын суурь болж өгөх юм.