Сүхбаатарын Эрдэнэцагаан сум сүйрлийн ирмэгт-3

Сүхбаатарын Эрдэнэцагаан сум сүйрлийн ирмэгт-1

Сүхбаатарын Эрдэнэцагаан сум сүйрлийн ирмэгт-2

Эх орны зүүн хязгаарын энэ сум хариуцлагагүй уул уурхайн золиос болж, мал нь хорогдож, малчид нь боолын хөдөлмөр эрхлэхээр Бичигтийн боомтоор урд хөршийг зорих болсныг бид өмнөх дугаартаа мэдээлсэн. Иргэд хилээр 30 хоногийн хугацаатай гараад 27-28 хоног  БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны Шилийн гол аймагт мал маллах, цайны газарт ажиллах зэргээр хөдөлмөр эрхэлдэг байна. Ингэж яваад одоогийн байдлаар  хоёр ч иргэн амь насаа алджээ. Учрыг лавлавал, мал маллахаар урд хөршид очсон малчин залуу хүзүүгээ олсоор  боосон байдалтай  нас барсан байж. Нөгөө нь ямар шалтгаанаар нас барсан нь тодорхойгүй. Хэрэг яаж шийдэгдсэн нь бүрхэг байгааг нутгийн иргэд ярив.

Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумд 33 лиценз олгосноос үйл ажиллагаа явуулж  буй уурхайнууд  нь бүгд  Хятадын 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай компани  юм.  2015 оноос  Хятадын компаниуд хадлан бэлтгэхээр  тус сумын нутагт зөвшөөрөлтэй, зөвшөөрөлгүй  орж ирдэг болжээ. Тухайлбал, “Вангийн Цагаан”, “Ум трейд” гэх компани н.Гантулга хэмээх монгол хүний нэр дээр хэрнээ  цаанаа хятад эзэнтэй, Хятадын 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай.   VII, VI, III багийн нутагт  10 гаруй компани хууль бусаар хадлан бэлтгэж байхад нь  аймгийн орлогч дарга Т.Амарбаатар тэргүүтэй ажлын хэсэг ирж заримыг нь лацдаж байсан. Мөн нутгийн иргэдэд “Цаашид гуравхан компанид өвс хадах эрх өгч ажиллуулна. Нэмэгдүүлэхгүй хэмээн амлалт өгч байсан. Гэтэл лац нь алга болчихсон, нөгөө компаниуд хадлан хадсан хэвээр, зарим нь техникээ зөөгөөд гараад явчихсан зэрэг байдал гарсан. Төрийн лац  үнэгүй гэж үү”  хэмээн иргэд, малчид  ярьж байна. Хадлангийн компаниудыг зохион байгуулдаг гол хүн нь  урд хөршөөс  орж ирдэг Хятадын иргэн Хархүү гэж эрхэм байдаг  тухай уулзсан хүн болгон хэлсэн. Зарим нь “Манай  сумын Засаг дарга чинь МАН-аас сонгогдсон  Өлзийтийн Батсайхан биш, БНХАУ-ын иргэн н.Хархүү шүү дээ. Тэр хүн сумын бүх асуудлыг мэддэг, зохицуулдаг, эрх мэдэл, нөлөө  нь дийлдэхгүй” гэж байлаа.

Хамгийн аюултай нь хятад компаниудын  хадлан  хадсан газар улаан халцгай болж, дараа жил нь өвс ургамал ургахгүй, мал бэлчих байтугай хүн амьдрах аргагүй болчихдог аж. Үүнийг нь   ашигт малтмал, уул уурхайтай холбоотой уурхай байгуулах  тал­байгаа бэлдэж байгаа  үйл явц гэж үзэж байгааг хэлэх хүн ч таарч байв.

Эрдэнэцагаан сумын III багийн нутаг Хамар булаг /Урд булаг ч гэдэг/       газарт жоншных  гэх ч цаагуураа ураны хайгуул хийж  байгаа АДАЭ хэмээх Хятадын 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай компанийн баримт нь хуурамч. Энэ компани Архангай аймгийн газрын зураг тавьчихаад нэрийг нь Эрдэнэцагаан гэж бичсэн зөвшөөрөл гэх канондсон цаасыг иргэдэд үзүүлж  яваа.  Тэгвэл тэдэнд  сумын Засаг дарга Ө.Батсайхан, Бичигтийн боомтын гаалын дарга  С.Батдамба нар хамтран “үйлчилж” явна гэдгийг иргэд хэлж байв. Энэ мэтчилэн нутаг усаа, газар шороогоо гадныханд найр тавьж, албан тушаалаа хэтрүүлэн ашиглаж байгаа Засаг дарга Ө.Батсайханыг  иргэд нь хариуцлага тооцуулах, огцруулах хүсэлтэй байгаагаа ч МАН-ын удирдлагууд, Засгийн газарт  манай сониноор дамжуулан дайж байсан юм. Түүний хувьд албан тушаал авснаас хойш танил тал, хамаатан садангаа ажилд оруулснаас эхлээд, Иргэдийн төлөөлөгч нарт төсөл нэрээр их хэмжээний мөнгө өгч амыг нь хаасан гэхчлэн шүүжлэл захаас аван байна. Эдгээр асуудлаар өөрийнх нь байр суурийг сонсохоор утас руу нь залгахад аваагүй. Гэрт нь очиход  байгаагүй. Сумын төвийнхнөөс сураглахад “40 л бензин шахуулж аваад байгаль хамгаалах ажлаар явсан” гэсэн. Гэвч маргааш нь Сүхбаатар аймгийн төвд АМГТГ, ЗДТГ-аас хамтран зохион байгуулсан  “Газрын тостой холбогдсон үйл ажиллагааны өнөөгийн байдал, хэтийн төлөв” уулзалт, ярилцлагад тэрээр ирээгүй. 33 лиценз, газрын тосны  тээврийн зам, хилийн бүсэд шинээр гаргаж буй “Макс ойл” компанийн газрын тосны  үйлдвэр гээд тус сум уул уурхайн  асуудал ихтэй атал Засаг дарга, ИТХ-ын дарга ийнхүү ирээгүй нь асуулт дагуулж  байсан  юм.

Сүхбаатар аймгийн төвд болсон  “Газрын тостой холбогдсон үйл ажиллагааны өнөөгийн байдал, хэтийн төлөв” уулзалтад АМГТГ-ын мэргэжилтэн  П.Хүрэлхүү  “Газрын тосны үйлдвэр харьцангуй байгаль орчныг сүйтгэдэггүй. Бусад уул уурхайтай битгий хольж хутгаж ойлгоод бай” гэх тархи угаалтыг хэлж байсан юм. Энэ хурал нь АМГТГ, ЗДТГ-ын газар, хэлтсийн дарга, мэргэжилтний хоорондын уулзалт, ярицлага болсноос биш уул, уурхайн нөлөөллийн бүсэд байгаа иргэд, малчдыг оролцуулаагүй. Иргэний нийгмийн байгууллагуудаас ч төлөөлөл уриагүй нь сонин. Миний хувьд сурвалжлага хийж явах замдаа тэнд хурал болохыг сонсч очсон.  Эрдэнэцагаан сумын иргэдийн хүсэлтээр зөвлөгөө, мэдээлэл өгөөд буцаж явсан  “Их, Бага Баяншарга ТББ-ын  тэргүүн, иргэний нийгмийн төлөөлөл  Л.Бор  ч мөн адил өөрийн сайн дураар мэдээлэл сонсохоор очсон ч, түүнд үг хэлэх эрх олгохгүй шахам  байсныг энд хэлэх нь зүйтэй байх. Түүнээс уул уурхайн асуудлын эргэн тойронд болон Эрдэнэцагаан сумын талаарх байр суурийг нь сонирхсон юм.

Монгол Улсын хэмжээнд хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлье, ил тод байдлыг бий болгоё гэж 20-оод жил ярилаа. Энэ нь дарга нарын гоёж ярьдаг уриа лоозон болохоос бодит байдалд хэрэгжсэнгүй. Эрдэнэцагаан сумд үүссэн  нөхцөл байдал үүний хамгийн тод жишээ. Үндсэн хуулиар олгогдсон байгалийн баялаг ард түмнийх, иргэд оролцох эрхтэй гэсэн хуулийн заалт биелэхгүй байна. ашигт малтмалын тухай хууль, Байгаль орчны тухай хууль, Цөмийн энергийн тухай хууль, саяхан батлагдсан Газрын тосны тухай хууль бүгд хэрэгжихгүй байна. Иргэд олон нийт, уул уурхайн нөлөөлийн бүсэд амьдарч байгаа малчид энэ хууль дүрмийг мэдэхгүй байна. Хуулиа сурталчлах, хэрэгжүүлэхэд хяналт тавьдаг төрийн байгууллага  Засгийн газраасаа эхлээд аймаг, сумын аль ч шатанд алга. Уул уурхайн мэдээлэл орон нутгийн түвшинд хаалттай, лиценз авсан эзэн, компани, ямар чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулах, аймаг, суманд ямар татвар төлдөг талаарх мэдээлэл алга. Тэр бүү хэл, сумын Засаг дарга, ИТХ-ын дарга нар хэдэн лиценз өгснөө  ч мэдэхгүй байна. Ийм байдалтай 20-оод жил явлаа. Үүнийг үргэлжлүүлээд байвал Монгол Улс дээрээсээ шийдсэн гэж явсаар улс орны тусгаар тогтнол, аюулгүй байдал алдагдахад хүрчээ. Ялангуяа хил хязгаарын сум Эрдэнэцагаанд 33 лицензтэй, түүний 14 нь ашиглалтынх, үлдсэн нь хайгуулынх, уран гэхэд л дөрвөн том талбай, газрын тосны хоёр том талбай байна. Орон нутагт хяналт тавих ямар ч чадвар алга. Аймгийн мэргэжлийн хяналт, байгаль орчны байцаагчид  хааяа очиж бичиг өгдөг. Хяналт, шалгалт алга. Эрдэнэцагаанд малчдын ундны усаа авдаг худгаас хэчнээн тонноор нь ус татаж авч ширгээсэн, малын бэлчээрийг нь сүйтгэсэн, булаг шандыг нь боогоод хаячихсан зөрчил маш олон байна. Монголын төр хэний төлөө уул уурхайг ашиглуулж байгаа юм бэ. Төрийн бодлого өөрийн ард түмэн, тэдний сайн сайхны төлөө баялгийг ашиглуулах ёстой байтал дарга, сайд нар бүгд хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаална гэж ярьдаг. Монголын төр татвар төлөгчдийн  мөнгөөр  гадны монополь болсон компани, төрд шигдсэн хүмүүсийн төлөө ажиллаж байгаа нь эмгэнэлтэй. Манай улс хариуцлагатай уул уурхай ашиглах олон улсын конвенцид 2006 онд нэгдсэн. Түүнийгээ хэрэгжүүлж, үүргээ хүлээх  ёстой. Олон улсын өмнө хүлээсэн үүрэг, өөрсдийн хяналт тавьж чадах чадварт суурилж аймаг,  сумын нутагт  лиценз олгох ёстой. Сүхбаатар аймагт  хэдэн уул уурхай байвал байгаль цаг уурын нөхцөлд тохирох вэ, тэнд байгаа хүмүүсийн хэрэгцээ шаардлагыг яаж хангах вэ гэдгийг тооцох ёстой. Жишээ нь, Эрдэнэцагаан суманд 33 уурхай ажиллавал тэнд амьдрал байхгүй болно. Гэтэл 20 жилд тэнд нэмэгдсэн ашиг алга. Харин ч нутгаа алдаж, хадлан бэлчээрээ сүйтгүүлж, улаан халцгай тал болгоод амьдрах аргагүй болж байна. Уул уурхайн тээврийн зам тавихгүйгээс уух усгүй, бэлчээргүй, малаас гардаг сааль сүү, ноолуурын хэвийн байдал алдагджээ. Дээр нь тэнд амьдардаг зээр, буга, бор гөрөөс  устаж сүйдэхэд хүрчээ. Уурхай ашиглана гэвэл мэргэжлийн хүндээ өгөх хэрэгтэй. Улсын хэмжээнд 3000 уурхайгаас 20 нь улсын төсөв бүрдүүлдэг, бусад  нь татвар, төлбөрөө төлдөггүй бол цуцлах хэрэгтэй. Түүнтэй нэг адил орон нутагт хариуцлагатай уул уурхайг цогцоор хөгжүүлэх ёстой. Хөрөнгөтэй, хариуцлагатай хөрөнгө оруулагчидтай  цөөхөн чанартай уурхайгаа ашиглаад бусдыг нь хаах хэрэгтэй.

Баялгаа, газар нутгаа лицензээр зараад байвал хойшид үр ач нар маань нутаггүй  болж гадны боол болно. Эрдэнэцагаан сумынхан эхнээсээ амьдрах аргагүй болж боолын хөдөлмөр эрхлэхээр урд хөршийг зориод эхэлсэн байна. Өөрсдийн баялагт эзэн байж чадахгүй, урагш хойш өдөр шөнөгүй зөөлгөж, тоос шороонд дарагдаж, амьдрах аргагүй дүрвэж байна шүү дээ. Энэ ҮАБЗ-ийн хойшлуулшгүй авч хэлэлцэх асуудал болжээ. Төрийн хар хайрцагны бодлого байх ёстой. НҮБ-ын судалгаагаар манай улсын газар нутгийн 50 хувь нь лицензээр гадны мэдэлд орж, гуравхан сая хүн амын 60 хувь нь ядуурсан байна. Үүнийг одоо л зогсоохгүй бол бид хэзээ ч  чадахгүй. Өргөн уудам газар нутагтай манай улсын хувьд хяналт тавих чадвар байхгүй. Төрд ч байхгүй. Мэдлэг чадвартай төрийн түшээд алга. Мэргэжлийн байгууллагын хэдхэн байцаагч хүч хүрэхгүй, боломж ч байхгүй. Ашиг олох гэсэн хүмүүсийн золиос болоод дуусна.

Эцэст нь хэлэхэд, Эрдэнэцагаан  суманд уул уурхайгаас үүдсэн талцал газар авч, иргэд бие биедээ итгэхгүй, гадаа нь машин ирж зам асуугаад явсны төлөө нэгийгээ “Чи наймаа хийчихэв үү, тэр хүмүүсээс юу авсан бэ” хэмээн хардах,  “Чи урвагч, энэ урвагч” гэлцэн нэр хоч өгч хэл ам хийх  энүүхэнд. Нөгөөтэйгүүр, уул уурхайн эзэд иргэдийн дунд яс хаяж талцуулан, оюутны сургалтын төлбөр өгнө, нийгмийн даатгалыг төлнө гэхчлэн хуурч, уурхай ашиглах  зөвшөөрөл авахдаа ашиглах явдал их байна. Сумын төвөөр дугаартай, дугааргүй хятад машин хөлхөлдөж, харь хүмүүс  иргэд, малчдыг “Манай газар дээгүүр явлаа” хэмээн загнаж зандчих нь олонтаа. Гадны гар хөл болж мөнгө төгрөг авч, мэдээлэл өгдөг, үйлчилдэг “сүлжээ” ч бий болчихож.

Газар шороогоо хамгаалж шүүмжлэл хэлсэн, тэмцсэн малчид, иргэдийн зургийг авч Хятадын компаниудад өгдгөөс иргэд  боомтоор зорчихдоо айдас хүйдэстэй болсон байна. Энэхүү сурвалжлагыг хийгээд буцахад ажлаа хийж яваа сэтгүүлч миний болон иргэдэд  мэдлээлэл өгч, лекц уншаад буцаж яваа иргэний нийгмийн төлөөлөл Л.Борын зургийг гар утсан дээрээ авч байгаа хүмүүс ч таарч байлаа. Эрдэнэцагаан сумын иргэд, малчдын ярилцлагыг бид “Сонгогчийн үг” булангаар үргэлжлүүлэн хүргэх болно.