Монгол хүнийг оюуны гэмтэлд оруулж байгаа хүмүүс бол яруу найрагчид юм

С.Молор-Эрдэнэ /Философийн доктор/ -тэй ярилцлаа

– Та хамгийн сүүлд гаргасан “100 ухаарал” номынхоо нээлтэндхэлэхдээ “Монголчуудыг оюуны гэмтэлд оруулж байгаа хүмүүс бол яруу найрагчид юм …” гэж хэлсэн энэ үгийнхээ утгыг тодруулаад яагаад ингэж үзэж байгаагаа дэлгэрүүлж тайлбарлаж өгөхгүй юу?

– Монгол хэлэндээ ганцхан сайн байх нь өнөөдрийн 21-р зууны аж амьдралд дэндүү хангалтгүй. Эх хэлээс гадна боловсрол хэрэгтэй. Мэдлэг хэрэгтэй. Уран үг урсгаж шүлэг уншиж онгод орж мансуурах оройн цагаар л амарч суухад хийдэг ажил болохоос биш цаашдын ирээдүйн хөгжил дэвшилд тус байтугай харин ус болно. Монгол хэл дээр унших, бичих болон ярих тийм боловсрол дутагдана. Профессор нэртэй хүмүүс боловсролтойгоор уншиж, бичиж, ярьж хэлж чадахгүй байна шүү дээ. “100 ухаарал” нэртэй миний бичсэн ном дотор танин мэдэхүй болон хүмүүнлэгийн номуудыг тайлбарласан. Тэр номнууд хүн төрөлхтнийг өөрчилсөн номнууд. Гэтэл тэр номонд жагсаасан номуудыг МУИС-ын танхимд ярилцаж ойлгож тайлбарлах тийм Англи хэлтэй дэлхийн нэртэй университэтэд цол хамгаалсан мэдлэг боловсролоор ханасан хүн олдохгүй ерөөсөө гараад ирэхгүй байна шүү дээ. Монголын яруу найрагчид гэж нэрлээд байгаа тэр хүмүүс бол боловсрол байхгүй хүмүүс. Физик мэдэхгүй, математик мэдэхгүй, философи мэдэхгүй, социологи мэдэхгүй, дэлхийн литератур мэдэхгүй, миний зуун ухаарал номонд байгаа 20, 21-р зууны сонгодог уран зохиолын номуудыг уншаагүй.Тэгэхээр ийм оюуны боловсрол байхгүй, хүн төрөлхтний танин мэдэхүйн боловсрол байхгүй, хүмүүнлэгийн /хуманизмийн/ боловсрол байхгүй ийм хүмүүс зүгээр үгнүүдийн эхний үсэг нь таарахаар нь эвлүүлээд тэгээд тэрийгээ яруу найраг гэж хэлээд байна шүү дээ.

– Тэгвэл яруу найраг гэж яг юу вэ, ямар байх ёстой юм бэ?

– Яруу найраг буюу“поези” /poesy/ гэдэг бол гэвэл бидний бодлын яруу найраг байх ёстой. Үгнүүдийн биш бодлын, оюуны, сэтгэлийн, мэдрэмжийн, танин мэдэхүйн илэрхийлэл байх ёстой. Ийм сайхан шүлэглэлүүд манайд бичигдэхгүй байна. Ингэж бичдэг ганцхан хүнийг би нэрлэдэг.Тэр бол Данзангийн Равжаа байсан “архи битгий уу, охидуудыг хормой султай битгий бай” гэх мэтээр нийгмийг жинхэнэ утгаар шүүмжилж хэлж өгсөн байдаг. Гэтэл одоо манайд поези бичигдэхгүй байна. Хуучин социализмын үеийн нөхдүүд оросын Гоголь, Пушкин нарыг дуурайгаад поезидох гэж оролдсон л доо, оросын сургууль төгссөн учраас поезитой байсан. Гэхдээ тэр нь голдуу социализмын утга агуулгатай, магтан дуулсан шинжтэй байсан. Одоо үеийн энэ “Болор цом”дээр уншигдаж байгаа зүйл бол “Энэ сүлдэндээ мөргөе, ээжийдээ мөргөе, эх нутагтаа мөргөе, энэ л биеэ шүтэж мөргөе”/шүлэг шиг аялгуулж уншив/ гэж үгээр аялгуугаар хүнийг цохидог, тэрнээс биш утгын буюу агуулгаараа хүнд мэдрэмж хүргэж чадахгүй байна, аялгуутаад бараг дуулах гээд байна шүү дээ. Тийм учраас надад монголын өнөөдрийн яруу найрагч гээд байгаа хүмүүсийн шүлгийг уншихад ямар ч боловсролын түвшин, танин мэдэхүйн түвшин байхгүй нь харагддаг. Мэдлэгтэй хүн поези бичдэг, мэдлэггүй хүн поези бичиж чадахгүй. Одоо шүлэг бичээд байгаа хүмүүсийн ихэнх нь боловсролгүй,дөнгөж 8-р ангийн боловсролтой, ихэнх нь муу сурдаг нөхдүүд л уурандаа шүлэг нэртэй эхний үсгийг нь нийлүүлж байгаад л үгийн эвлүүлэг хийдэг болохоос биш бодлын илэрхийлэл, сэтгэлийн илэрхийлэл тэнд ерөөсөө байдаггүй. Тэр нь надад харамсалтай санагддаг. Яагаад гэвэл бид нар тэр хүмүүсийн яруу найргийг уншаад /поезиг уншаад/ хүмүүс маш их зүйл ойлгох ёстой. Өөрөөр хэлбэл поези гэдэг чинь бодлын нягтрал юм. Ямар их зүйл бодсон тэр их бодлоо цөөхөн үгээр яаж илэрхийлэх вэ гэхээр роман бичдэг хүн романаар илэрхийлнэ 400 хуудас юм бичиж илэрхийлнэ. Гэтэл яруу найрагч жинхэнэ поези бичдэг хүмүүс 400 хуудас юм бичихгүй, ердөө А4-ийн хуудсан дээр л бичээд бүгдийг илэрхийлж байна шүү дээ.Ямар том нягтрал вэ, ямар их том авьяас чадвар вэ, гайхамшигтай.Гэтэл тийм яруу найраг манайд бичигдэхгүй байгаа болохоор надад үгүйлэгдэж байна.Тийм гоё бодлын нягтрал, түүнийг хүн уншаад бүр амтлаад, шимээд бүр ёстой зажлаад, шүүсийг нь шахахаар тийм гоё мэдрэмж төрүүлэхгүй байна шүү дээ.

– Яруу найраг гэгч зүйл ямар байх ёстой талаар ярилаа. Тэгвэл өнөөдөр манайд яруу найраг ямар түвшинд байна вэ?

– Би Исландын яруу найрагч Зиамус Хэни/Seamus Heaney/-ийн шүлгийг их уншдаг. 1995 онд нобелийн шагнал хүртсэн. Тэр хүний яруу найргийг уншихад маш гоё байдаг. “Гудамжны гэрэл” гэсэн нэг яруу найраг байдаг юм, тэр шүлэгтээ гудамжны гэрэл жижигхэн гэрэл, гэхдээ гэрэл тусгаж байна, хүмүүст гэрэл өгнө, хүмүүс тэр гэрлээр явж замаа олно … гэх мэтийн цаагуураа маш их өргөн утгатай, маш их гүн үгийн цуглуулгаар яруу найргаа бичдэг. Харин манай яруу найрагчдын бичсэнийг уншихаар зүгээр л энгийн, яах гээд байгаа нь мэдэгдэхгүй жишээ нь “Морь” гээд л нэг юм уншина, морь тийм л байгаа биз,тэгээд одоо яах гээд байгаа юм, миний аав ээж гээд уншина, тэр хүний аав тийм л байгаа биз, миний аав тийм биш байвал яах юм, хүн болгоны аав сайн биш шүү дээ, бүтэхгүй аав ээж нар зөндөө л байдаг. Яг юу гэх гээд байгаа нь тодорхойгүй.Энэ мэт монголын яруу найрагчдын сэдэв нь их хөнгөхөн, жаахан хүүхэд шиг дандаа аав ээжийгээ бичнэ, төрсөн нутаг, за тэгээд морь, морины тухай дуу дуулна шүлэг уншина. Гэтэл нөгөө сэтгэлийн, хайрын, шаналалын, амьдрал хорвоогийн юм байдаггүй. Хүмүүс надаас амьдралын учир утга нь юу вэ? гэж их асуудаг, гэтэл жинхэнэ поези байвал түүнээс амьдралынхаа учир утгыг олж авах ёстой. Би хэлэхдээ амьдралын утга учир бол эстэтик /aesthetics/ гэж их хэлдэг. Өөрөөр хэлбэл гоо сайхан, урлаг. Миний ганц хэлдэг юм бол эстэтик. Эндээс л бид амьдралын утга учрыг олохоос биш хоол унд, хувцас хунараас олохгүй шүү дээ. Тэгэхээр бидэнд энэ эстэтик /гоо сайхан/гэдэг юм байхгүй байна. Тэр их гоё мэдрэмжүүд, үнэрийн мэдрэмж, амтын мэдрэмж, харцны мэдрэмж, сонсголын мэдрэмж гэх мэт мэдрэмжүүд дээр чинь энэ поези тоглох ёстой, тэгж тогложбайж бидний мэдрэмжийг хөгжүүлэх ёстой юм.

– Энэ мэдрэмжүүд нь монголчуудын бичээд байгаа тэр морь, нутаг усандаа байдаг юм биш үү?

– Тийм, энэ чинь гэхдээ дэндүү явцуу мэдрэмж, энэ мэдрэмж чинь өөрөө танин мэдэхүйн мэдрэмж байх ёстой, байгалиасаа гарах ёстой, дэлхийгээ давах ёстой, огторгуйн поези бичсэн ч болно шүүдээ.Гэтэл яагаад дэлхийн поези бичихгүй ганцхан өөрийнхөө төрсөн нутгийг бичээд байгаа юм. Нутгаасаа гарах хэрэгтэй. Нэг гоё үг байдаг: “Зөвхөн өөрийнхөө орныг мэддэг хүн бол дэлхийг мэдэхгүй” гэж. Өөрийнхөө орноос өөр орныг үзэж харах хэрэгтэй шүү дээ.

– Яруу найрагч хүн ямар хүн байх ёстой вэ?

– Танин мэдэхүйн маш өндөр боловсролтой байх ёстой.Өндөр боловсролтой хүн поези бичнэ үү гэхээс боловсролгүй хүн бол поези бичиж чадахгүй. Зүгээр л үгийн эвлүүлэг бичнэ шүү дээ. Яагаад гэвэл танин мэдэхүйн хүрээ нь жаахан юм чинь поези бичиж чадахгүй, мэдлэг дутаад байна шүү дээ, юмыг мэдэж бичих хэрэгтэй. Барагцаалж биш, худлаа мухар сүсэгтэж биш, худлаа таамаглаж биш. 2-рт Манайхан архи уухаар онгод ордог гэж их ярьдаг, согтуурсан мангуурсан хүмүүс юу ч бичиж чадахгүй. Согтуудаа чалчиж магадгүй, зэрлэгтэж магадгүй, бүдүүлэгтэж магадгүй.Ийм бүдүүлэг, зэрлэг, ёс суртахуунгүй, ухамсаргүй хачин үгийн цуглуулгануудаа эд нар яруу найраг гэж хэлээд байна.Хүнийг доромжилчихоод тэрийгээ яруу найраг гэх гээд байна. Энэ нийгэмд тус болох, хүмүүжүүлэх, бидний амьдралд хэрэг болох, тэндээс бид ухаарах, ингэж болохгүй юм байна шүү гэж бодохоор шүлэг бичих ёстой. Ядаж замын хөдөлгөөний тухай нэг поези биччихгүй байна шүү дээ. Тэндээс хүн нээрээ бид нар машинаар ингэж явдаг шүү гээд поезигээр чинь нийгмээ шүүмжлэх ёстой.Нийгмээ урагш нь авч явах ёстой юм. Яагаад гэвэл Пушкины, Гоголийн ч юмуу оросын шүлгүүд бол нийгмээ авч явж байгаа.

Нийгмээ хүмүүжүүлж байгаа шүү дээ. Бас бусад орны германы Шиллер, Гёте нарын поези бол танин мэдэхүйн өндөр түвшинд байдаг.Тэд бол маш өндөр боловсролтой хүмүүс учраасмаш гоё юм бичдэг. Тийм учраас боловсролын түвшин доогуур байгаа энэ яруу найрагчид ерөөсөө олигтой юм бичихгүй. Яг л нөгөө улс төрчидтэй адилхан.Эцсийн эцэст монголын улс төрчид, яруу найрагчид гээд байгаа хүмүүс чинь бүдүүлэг, зэрлэг, хүн айлгадаг, сүрдүүлдэг, доромжилдог хүмүүс байдаг. Би яагаад ингэж ярьж байна гэхлээр би энэ юмнуудыг гаргаж ирэхийн тулд маш их идэвхтэй эрчимтэй боддог. Тэрнээс биш зүгээр л харчаад ингэж дүгнэж байгаа юм биш. Би өөрөө тэртээ тэргүй арван жилд байхдаа “Би монгол хүн”-ээс авахуулаад Нацагдоржийн “Миний нутаг” гээд л бүх шүлгийг цээжилж өссөн. Тэр байтугай энэ яруу найрагчдаас илүү шүлэг цээжилчихсэн хүн. Яагаад Равжааг унших дуртай вэ гэвэл тэрийг уншихаар яг л мэдрэгддэг байхгүй юу. Түүний шүлгүүд яг л проза /prose/ шүү дээ. Би энэ тухай өөрийнхөө номонд бас бичсэн. Бас Нацагдоржийн тухай бичдэг. Нацагдорж бол германд боловсрол эзэмшсэн учраас түүний шүлгүүдээс поези мэдрэгддэг.Д.Равжаа бол Төвдөд байхдаа төвд хэл сураад тэндээсээ буддизмаараа боловсрол олсон хүн. Равжаа бол боловсролтой хүн. Тийм учраас их гоё юм бичсэн байдаг. Тэгэхээр яруу найрагч гэдэг бол маш их өндөр боловсрол эзэмшсэн байх ёстой.

Оюуны өндөр боловсролтой хүн поези бичдэг. Гоц хүмүүс, гоц авьяас юм. Тэрнээс биш эхний үсгээр үг холбодог нөхөд биш. Би ч гэсэн тийм юм бараг биччихнэ. Яагаад гэвэл хүний тархин дотор үгийн ассоциацууд үүсдэг, жишээ нь “савтай сүү” гэнгүүт“саалийн сүү” болоод явчихна, тэгээд саалийн сүү гэдгийг бодохоор цаашаагаа“сарны гэрэлд саана” болоод л явчихна ингээд л хооронд нь холбоод шүлэг болгочиж болно шүү дээ.

– Яруу найраг монголд ямар түвшинд байгааг та хэллээ,тэгэхээр энэ байдал хүмүүст нөлөөлнө, энэ нь ямар хор уршигтай юм бэ?, бас яах ёстой талаар хэлэхгүй юу?

– Ийм байгаа нь ерөөсөө яруу найраг гэдэг тэр зүйлийн үнэ цэнийг унагааж байна гэсэн үг юм. Ер нь яруу найраг гэж ийм л юм байдаг юм байна гээд хүмүүс ойлгочихно. Тэрнээс дээгүүрх жинхэнэ яруу найраг, сонгодог юмнууд ороод ирэхээр түүнийг хүлээж авч чадахгүй, хүлээж авах чадваргүй болчихсон байдаг. Жишээ нь бид 2 жилийн өмнө японы яруу найргийг орчуулах гэж үзсэн, тэгэхэд боловсролын цол зэрэгтэй болор цомд орсон шүлэг бичдэг хүн японы яруу найргийг харчихаад энэ яруу найраг биш байна гэж хэлж байсан, тэгэхээр тэр хүн яруу найраг гэсэн нэг ойлголттой болчихсон өөрийнхөөрөө ойлгочихсон учраас өөр юм харчихаад ойлгохгүй байна гэсэн үг.

Эцэстээ ийм байдалд орчихоод байгаа юм. Яг үүн шиг мөн манайхан философи гэж ийм юм байдаг гээд нэг ойлголттой болчихсон, жинхэнэ философи гээд ярихаар ерөөсөө ойлгодоггүй, та чинь юу яриад байгаа юм бэ? гээд байдаг юм. Ерөнхийдөө амьдралаас уйдсан, сэтгэлээр унасан хүмүүс л философиддог гээд ойлгочихсон байдаг. Тэгээд бас доктор профессорууд гээд байгаа зарим хүмүүс гаднаас философийн ном буруу зөрүү орчуулчихсан, өөрөө маш муу түвшний хүн учраас тэр түвшиндээ монголчуудыг философи гэж ийм юм байдаг гэсэн ойлголттой болгоод байдаг. Дээшээ гарах ямар ч боломжгүй болчихсон. За бас “Их сургууль” гэж ийм юм байдаг юм байна гээд ойлгочихсон, гэтэл МУИС ч юмуу монголын ямар нэг их сургуулийг төгсөөд америкын, өмнөд солонгосынжинхэнэ университетэд очсон оюутнууд мааньшоконд ордог.

Жишээ нь миний хоёр шавь Австрийн их сургуульд философиор очиж сурч байгаа. Тэр хоёр тэнд очоод яг жинхэнэ философитой таараад хэлэх үггүй болсон гэж ярьж байсан. Энэ мэтээр бид бүх юмаатүвшин хэмжүүрийг нь доогуур болгочихсон. Тэгээд намайг мэдлэг ярихаар гайхаад байдаг юм. Энэ бүх юмны хэмжүүр нь дэндүү доогуур болчихсон. Яг үүнтэй адилхан монголын яруу найрагч гээд байгаа хүмүүс яруу найргийг ийм доод түвшинд байлгаад байгаа юм.Уран зохиол ч мөн адилхан. Эцэст нь хэлэхэдминий яриад байгаа энэ соён гэгээрэл, энэ мэдлэг боловсрол, ном гээд бүх юм чинь ерөөсөө хүнийг амьтан чанараасаа салж хүн чанар луугаа ойртох тухай юм, өөрөөр хэлбэл монгол хүн ядаж л хүн чанар луугаа ойртооч ээ гэсэн л юм байгаа. Гол нь би сайхан яруу найраг унших гэж л ийм юм ярьж хэлж байгаа болохоос биш өөр юм байхгүй, та нар сайхан юм бичээч ээ, сайжраач, гоё юм бичээч!

Номын түлхүүр сэтгүүл