Монголын хутаг хувилгаадын нэрсийн анхны жагсаалт

Оросын нэрт монголч А.М.Позднеев 1887 онд “Монгол дахь Буддын сүм хийд болон Буддын лам нар, түүний ард түмэнтэй тогтоосон холбоо харилцаа” (“Очерки быта буддийских монастырей и буддийского духовенства в Монголии в связи с отношением сего последного к народу.”) хэмээх ном бичсэн юм. Энэхүү бүтээлд Монголын сүм хийд, лам нарын амьдрал, ахуй, аж байдал, зэрэг дэв, цол, зиндаа, ажил үүргийн хуваарь, шашны ёслол зэргийг бүх талаас нь тодорхойлон бичсэн байдаг. Ийм ч учраас дурдан буй бүтээл Оросын Газар зүйн нийгэмлэгийн том алтан медалийг хүртжээ. Хамгийн сонирхолтой нь уг бүтээлд Монголын хутагт хувилгаадын нэрсийн жагсаалтыг анх удаа гаргасан юм. Миний зүгээс энэ жагсаалтыг анхны гэдэг утгаар сонирхуулж байгаа бөгөөд эдгээр “үй түмэн” хутагт хувилгаадын хойт дүрийг тодруулах тэнэг балай зан үйлд ашиглах нь хэрэггүй бөгөөд утгагүй гэдгийг онцгойлон сануулаад энэхүү жагсаалт болон зохиогчдын талаарх товч тайлбарыг нийтэлж байна. 

А.М.Позднеевын дурдан буй бүтээлд Монголын хутагт хувилгаадын 2 жагсаалт хавсарган оруулжээ. Зохиогчийн дурдаж байгаагаар эхний жагсаалт нь Оросын нэрт монголч, хятададач В.П.Васильевын Бээжинд 10 гаруй жил суухдаа гаргасан жагсаалт юм. Энэ жагсаалт бүрэн бус бөгөөд түүнд Өмнөд Монголын хутагт хувилгаад олонхи, харин Халхын хутагт хувилгаад тун цөөн орсон дутагдлыг А.М.Позднеев цохон дурдсан байна. Иймээс А.М.Позднеев тухайн үеийн Монголын Шанзубдын яамнаас авсан өөрийн жагсаалтыг нэмэн оруулжээ. Гэхдээ зохиолч үүнийгээ бас л бүрэн бус гэж үзсэн бөгөөд түүнд зөвхөн шавьтай хутагт, хувилгаадыг оруулсан гэдгээ хүлээн зөвшөөрсөн байна. Ямар ч байсан энэ 2 жагсаалт бол Монголын хутагт хувилгаадын нэрсийн анхны жагсаалт болно. Гэхдээ энэ бол 1870-1880-аад оны үеийн жагсаалт гэдгийг бид заавал анхаарах ёстой. Энэхүү жагсаалтыг уншигчиддаа хүргэхийн өмнө энэ 2 эрдэмтний тухай товч лавлагаа өгүүлье.

Алексей Матвеевич Позднеев (1851 – 1920). Оросын Дорно Дахины судлаач, монгол судлаач, монгол, халимаг хэлний профессор. Оросын Дорно Дахины Институтыг үндэслэгч бөгөөд анхны захирал. Төрийн нууц зөвлөх (1905). Монголыг бичгийн дурсгал, монгол хэл судлаач. Буддын судлал, Хятад судлал болон Дорно Дахины шинжлэх ухаануудыг үндэслэгч. 1876 онд Санкт-Петербургийн Их сургууль төгсөөд Монгол, Хятадын экспедицэд оролцсон. 1881 онд “Монгол овгуудын ардын уран зохиолын дүр төрх” бүтээлээрээ монгол хэлний магистр болж, Монгол хэлний тэнхмийн орон тооны доцент болсон. Тэр жилдээ “Монголын түүхэн судар “Эрдэнийн эрх” сэдвээр монгол хэлний доктор болсон. 1881 онд Лондон дахь Библийн нийгэмлэгийн бүтээлүүдийг монгол, хятад, манж хэлээр редакторласан.

1884 онд Санкт-Петербургийн Их Сургуулийн монгол хэлний профессор. Орост анх удаа монгол дуудлагаар утга зохиолын түүх унших курс нээж, монголоор бичсэн албан бичиг унших хичээл зааж байлаа.

1892 онд “Монголын байдал, засаг захиргааны байгуулалт, түүнчлэн Оросын Хятадтай тогтоосон харилцааг судлах”-аар дахин Монголд ирж ажилласан. А.М.Позднеев Монголд 2 удаа ажиллахдаа монгол, хятад, манж гар болон хэвлэмэл бүтээл, мөн Монгол Бурхад, шашны эд өлгийн асар их цуглуулга хийсэн. Эдгээрийн үр дүнд 1896-1898 онд “Монгол ба монголчууд” номоо бичсэн.

1899 – 1903 онд шинээр байгуулагдсан Дорно Дахины Институтын захирал.

1903 онд Ардын Гэгээрлийн Яамны зөвлөлийн зөвлөх.

1910 онд Петербургийн Дорнын практик Академийн захирал.

1913 онд Монголчуудын ардын боловсролын ажилд тусласны төлөө Монголын Засгийн Газраас жүн ван хэргэм хүртсэн.
Василий Павлович Васильев (1818–1900). Оросын нэрт монгол судлаач. Монгол хэлний магистр болоод Бээжинд Оросын үнэн алдартны нийгэмлэгийн энгийн (лам бус) гишүүнээр 1840-1850 онуудад ажилласан. В.Васильев Бээжинд байхдаа монгол, хятадын талаар маш олон судалгаа хийсэн.

Ингээд В.Васильевын гаргасан Монголын хутагт хувилгаадын жагсаалт: 

1. Цахарын Егүзэр тойн хутагт Жамъяандоржийн хувилгаан Норовринчин. 16 нас.
2. Цахарын цорж…..Даваа зайсаны хувилгаан Өлзийтогтох. 10 нас.
3. Цахарын Эрдэнэ мэргэн цоржийн хувилгаан Жамбалцэрэн нойроб. Нас барсан.
4. Цахарын Ранжамба Лувсандамбийн хувилгаан Нямаа.
5. Халхын Эрдэнэ Ялгуулсан хутагт Лувсанбалданжигмэд. 30 нас.
6. Халхын Егүзэр Ачит эрдэнэ мэргэн хамба лам Лувсанданзаннамжил. 49 нас.
7. Халхын Ачит Егүзэр дархан хутагтын хувилгаан Наваанданзан. 10 дахь дүр. 15 нас.
8. Халхын Эрдэнэбандидын хутагт Лувсанцэвээнжавзан. Нас барсан.
9. Халхын Зая Бандидын хутагт Лувсанжигмэднамжил. 46 нас.
10. Халхын Нарванчин хутагт Түгжжав. 32 нас.
11. Халхын Эрдэнэ мэргэн ноён хутагт Цэрэнпунцаг. 40 нас.
12. Халхын Номунхан Бадамдорж. 20 нас.
13. Халхын…..хутагтын хувилгаан Балданчоймбол. 18 нас.
14. Халхын Эрдэнэ цоржийн хувилгаан Дамцуй Яринпил. 65 нас.
15. Халхын Дарнад бандидын хувилгаан Лувсантүвдэнванчиг. 41 нас.
16. Халхын Шаврун ламын хувилгаан Шагжбал. 50 нас.
17. Халхын Эрдэнэ номч цоржийн хувилгаан Лувсандунгар-Очир. 25 нас.
18. Халхын Зая бандид хутагтын шанзав засаг лам Дарма. 59 нас.
19. Халхын Эрдэнэ бандидын хувилгаан Лувсанбалданчоймбол. 10 нас.
20. Халхын мэргэн бандидын хувилгаан Цэвэлванчигдорж. 14 нас.
21. Халхын Жалханц хутагт Лувсанбалжирлхүндэв. Нас барсан.
22. Халхын Ялгуулсан хутагт Лувсансандуй. 30 нас.
23. Халхын Номун хан Ишданжин. 45 нас.
24. Халхын Ялгуулсан хутагт Лувсансамбуугийн шанзав засаг лам Лувсандондов. 56 нас.
25. Халхын Жалханц хутагт Лувсанбалжирлхүндэвийн шанзавдо Лувсанжамъян. 64 нас.
26. Халхын мэргэн Бандид хутагт Наваанлувсанжамъян. 11 нас.
27. Халхын Да лам Цэрэндорж. 47 нас.
28. Халхын Да лам Наваанжалцан. Нас барсан.
29. Өргөөгийн Ачит номун хан, Дүйнхэр хутагт Лувсанжигмэдчүлтэм. 14 дэх дүр. 23 нас.
30. Өргөөгийн Ялгуулсан хутагт хамба номун хан Жамбалдоржийн хувилгаан Ринчинжав. 8 дахь дүр. 56 нас.
31. Өргөөгийн Эрдэнэ мэргэн бандид Номун хан Сандагдорж. Нас барсан.
32. Өргөөгийн Мэргэн хамба номун хан Жанцавдоржийн хувилгаан Лувсанчүлтэмжигмэд. 11 дэх дүр. 31 нас.
33. Өргөөгийн Эрдэн мэргэн бандид Номун хан Лувсанпэрэнлэйдандарын хувилгаан Дорж. 9 дэх дүр. 27 нас.
34. Өргөөгийн лам Бамбарын хувилгаан Лувсандондов. 5 дахь дүр. 32 нас.
35. Өргөөгийн лам Лувсангэлэгийн хувилгаан Жигмэддорж. 60 нас.
36. Алашагийн Дүвчин хутагт Ишданзан. Өвчтэй.
37. Алашагийн Дагва хутагт Ишчойндондарамжамц. Бээжинд очсон. 26 нас.
38. Сөнөдийн Ганжуур эрдэнэ хамба лам Номун сангийн хувилгаан Сэдэдбадар. 12 нас.
39. Сөнөдийн Эрдэнэ гүүш Наваанжамцын хувилгаан Дондов. 31 нас.
40. Үзэмчиний Мэргэн гүүш Лувсаншаравнямын хувилгаан Санзайдорж. 21 насандаа нас барсан.
41. Үзэмчиний Да лам Гүүш цорж Наваандамбадоржийн хувилгаан Ишдампил. 28 насандаа нас барсан.
42. Үзэмчиний Да лам Эрдэнэ бандид мэргэн хамба Наваандамбапэрэнлэйравжаагийн Үржинжав. Түвд рүү яваад эргэж ирээгүй. 26 нас.
43. Үзэмчиний лам Моломранжамба Галсан түвдэн хувилгаан Дамиран. 18 нас.
44. Авгын Баян шавран Наваанданзанчойсамба хувилгаан Рэнчиндаш. 14 настайдаа Түвд яваад эргэж ирээгүй.
45. Авгын гүүшир Лувсангилцэгийн хувилгаан Наваантүвдэн. 21 нас.
46. Авгын Наваанлувсанпэрэнлэйн хувилгаан Намхайноров. 27 нас.
47. Авгын Далай лам Лувсандамбаравцан. 40 нас.
48. Авгын Далай лам Наваан-Одсэр. 60 нас.
49. Авгын Цанлун бандид лам Наваандамчинжамц.
50. Авга нарын Эрдэнэ мэргэн хувилгаан Лувсан 12 нас.
51. Авга нарын лам Лувсанданзанчойсан хувилгаан Марайсан. 14 нас.
52. Авга нарын Далай лам Ишжамбабалсанбу. 75 нас.
53. Авга нарын Далай лам Ишжамцан. 75 нас.
54. Хүчит билэгт номун ханы хувилгаан Лувсан. 31 нас.
55. Зүүн Удын Лам Эрдэнэ мэргэн хамбын хувилгаан Навааннэрэндамчинжамц. 26 нас.
56. Хөх хотын Ширээт хутагт.
57. Хөх хотын хувилгаан Санзайням. Хараахан дахин төрөөгүй.
58. Хөх хотын Нэйж тойн хутагт. 27 насандаа Түвд яваад эргэж ирээгүй.
59. Хөх хотын Засаг лам Галсанишдонров.
60. Хөх хотын Да лам Янчирын хувилгаан Маха-бирдашири.
61. Хөх хотын Зая бандид хутагтын хувилгаан.
62. Хөх хотын Чойгаб даяанч хутагтын хувилгаан. Насанд хүрээгүй.
63. Хөх хотын Омбожамсаны хувилгаан. Хараахан дахин төрөөгүй.
64. Хөх хотын Засаг лам Донровбалдан. Нас барсан.
65. Хөх хотын Засаг да лам Цагаан даянч хутагт.
66. Хөх хотын Ранжамба дархан цорж хутагт.
67. Хөх хотын Нэннэн хутагтын хувилгаан.
68. Хөх хотын Эрдэнэ даяанч хутагт. Нам барсан.
69. Хөх хотын Цахар даяанч хутагтын хувилгаан.
70. Хөх хотын Засаг лам Содномданзан.
71. Хөх хотын Да лам Лувсандамбаран.
72. Хөх хотын Да лам Гунгаадаваа.
73. Хөх хотын Да лам Ишсоном.
74. Хөх хотын Да лам Лувсангэлцэг.
75. Хөх хотын Да лам Рагбабалдан.
76. Хөх хотын Засаг лам Ёндон.
77. Хөх хотын Да лам Шаравдорж.
78. Хөх хотын Засаг лам Дэмчигбалжир.
79. Хөх хотын Да лам Жамцанням.
80. Хөх хотын Да лам Ишдамба.
81. Хөх хотын Да лам Гончигжамц.
82. Хөх хотын Да лам Равжаа.
83. Хөх хотын Да лам Лувсандондог.
84. Хөх хотын Да лам Гунгаадэлэг.
85. Хөх хотын Да лам Сангижав.
86. Хөх хотын Засаг лам Лувсансамдан.
87. Хөх хотын Да лам Лувсанбалдан.
88. Хөх хотын Да лам Ринчинжамц.
89. Хөх хотын Да лам Жигмэдсамдан.
90. Хөх хотын Да лам Намхайбалдан.
91. Хөх хотын Да лам Өлзий.
92. Жирэмийн ноён хутагт Ишжалцан. 24 насандаа нас барсан.
93. Жирэмийн Багш лам Мижиддорж. 38 нас.
94. Жирэмийн Засаг да лам Наваанравжаа. 67 нас.
95. Жирэмийн Да лам Гомпил. 65 нас.
96. Жирэмийн Да лам Санзай.
97. Жирэмийн Да лам Дамбажалсан. 42 нас.
98. Жирэмийн Да лам Чойжамц. 70 нас.
99. Горлосын Шаврин хувилгаан Манижав. 47 нас.
100. Горлосын Да лам Аминдаваа. 41 нас.
101. Горлосын Да лам тойн Өлзий даш рагба (Энэ дуудлага гаргагдахгүй байна) 60 нас.
102. Горлосын Да лам тойн Санжаажав. 61 нас.
103. Горлосын Да лам Иш рагба. 40 нас.
104. Горлосын Да лам Лувсандамцаг. 80 нас.
105. Горлосын Да лам Санрэндорж. 85 нас.
106. Горлосын Да лам Одсэр. 95 нас
107. Горлосын Да лам Лоцой. 88 нас.
108. Горлосын Да лам Чойрог. 80 нас.
109. Горлосын Да лам Базай. 88 нас.
110. Горлосын Да лам Чойрог. 74 нас.
111. Горлосын Да лам Дэлэг. 74 нас.
112. Горлосын Да лам Лувсанмолом. 57 нас.
113. Горлосын Да лам Яшцугдан. 52 нас.
114. Горлосын Да лам Бунирэнцэн. 46 нас.
115. Горлосын Да лам Чой-Одсэр. 25 нас.
116. Горлосын Да лам Наваан-Юндэн. 40 нас.
117. Горлосын Да лам Дансайням. 48 нас.
118. Горлосын Да лам Сулжим. 61 нас
119. Горлосын Да лам Чагдар –Үржин. 50 нас.
120. Горлосын Да лам Гомборинчин. 48 нас.
121. Горлосын Да лам Ламгу. 64 нас
122. Горлосын Да лам Лувсанраш. 50 нас.
123. Горлосын Да лам Дүлзэнбалдансамба. 42 нас.
124. Горлосын Да лам Пирлай. 37 нас.
125. Горлосын Да лам Наваангалсан. 35 нас.
126. Горлосын Да лам Өлзийбадар. 31 нас.
127. Горлосын Да лам Галсаншарав. 63 нас.
128. Горлосын Да лам Наваанданзан. 62 нас. Өвчтэй.
129. Горлосын Да лам Ашук.
130. Жалайдын Да лам Лэгчид. 65 нас.
131. Жалайдын Да лам Баньжав. 72 нас.
132. Жалайдын Да лам Товууч. 59 нас.
133. Жалайдын Да лам Банди. 62 нас.
134. Жалайдын Да лам Сампил. 82 нас.
135. Жалайдын Да лам Жав. 43 нас.
136. Жалайдын Да лам Чойринчин. 70 нас.
137. Жалайдын Да лам Санзайрэнцэн. 65 нас.
138. Жалайдын Да лам Чуань. 62 нас.
139. Жалайдын Да лам Хуваргун. 41 нас.
140. Жалайдын Да лам Энхээ. Нас барсан.
141. Дүрвэд Далай лам Баяндүүрэн. 46 нас.
142. Дүрвэд Далай лам Рааш. 61 нас.
143. Дүрвэд Далай лам Номундэлгэр. 46 нас.
144. Дүрвэд Далай лам Баянхишиг. 72 нас.

Одоо А.М.Позднеевын Шанзубдагийн яамнаас авч гаргасан Халхын хутагт хувилгаадын жагсаалт: (Энэ жагсаалт өмнөх жагсаалтын дутууг гүйцээх зорилготой байсан байх.)

1. Шашныг мандуулагч, амьтныг жаргуулагч Жавзандамба хутагт хувилгаан.
2. Ачит Номун хан Дүйнхэр хутагтын хувилгаан
3. Ялгуулсан хутагт, Хамба номун хан Жамбалдоржийн хувилгаан.
4. Эрдэнэ мэргэн хутагт Лувсангэлэгийн хувилгаан.
5. Эрдэнэ мэргэн Бандид номун хан Цэвээндоржийн хувилгаан.
6. Мэргэн хамба номун хан Жанзавдоржийн хувилгаан.
7. Эрдэнэ мэргэн бандид, цорж хамба, номун хан Лувсанпэрэнлэйдандарын хувилгаан.
8. Бамбарын хувилгаан.
9. Шашныг тодруулагч Эрдэнэ Зая Бандидын хувилгаан. (Энгийн хэллэгт Зая бандид буюу Зая гэгээн гэдэг. Түүний хүрээ хийд Сайн ноён хан аймгийн нутагт байдаг ба өмнөх жагсаалтын 61-д буй Хөх хотын ижил нэрт хувилгаантай андуурч болохгүй.)
10. Эрдэнэ бандид хутагт, хамба номун хан. (Энгийн хэллэгт Номун хан Лам гэдэг. Түүний өргөө Сэцэн хан аймагт байдаг.)
11. Чин сүжигт номун хан, Эрдэнэ хамба хутагт. (Энгийн хэллэгт Чин сүжигт лам гэдэг.)
12. Эрдэнэ мэргэн бандид Цэцэн номын хан. (Энгийн хэллэгт Эрдэнэ хамба хутагт гэдэг.)
13. Номч мэргэн хамба, Эрдэнэ бандид Жалханц хутагт.
14. Соёлыг бадруулагч сүмийн хамба Нарванчин хутагт. (Энгийн хэллэгт Нарванчин гэгээн гэдэг.)
15. Эрдэнэ Ялгуулсан Хутагтын хувилгаан. (Энгийн хэллэгт Лха Бээсийн Ялгуулсан гэдэг.)
16. Егүзэр ачит Эрдэнэ мэргэн сэцэн хамбын хувилгаан.
17. Зарлигаар Их Хутагт цол шагнагдсан Цорж хутагт Эрдэнэ хамба, эрх цэцэн тойн. (Энгийн хэллэгт Мэргэн вангийн тойн хамба гэдэг. Хот хүрээ нь нь Түшээт хан аймгийн Мэргэн вангийн хошуунд байдаг.)
18. Ялгуулсан хамба, Сайн ерөөлт ширээт номч, номун хан. (Энгийн хэллэгт Хавчиг хувилгаан гэдэг.)
19. Хувилгаан цорж, номч Эрдэнэ бишрэлт. (Энгийн хэллэгт Ноён лам гэх бөгөөд хот хүрээ нь Баруун хүрээнээс холгүй Пунцагдаржаалан хийдэд буй.)
20. Эрдэнэ ялгуулсан ширээт, билэгт гавж хувилгаан. (Энгийн хэллэгт Шавийн Галсан ширээт гэдэг.)
21. Шашныг тодруулагч, сайн ерөөлт, номч мэргэн хамба, цэцэн ширээт Дарва бандид хутагтын хувилгаан.
22. Хувилгаан Галсан ширээт.(Энгийн хэллэгт Хатгиний Галсан ширээт гэдэг.)
23. Шашныг тодруулагч, Эрдэнэ мэргэн ноён хутагт. (Энгийн хэллэгт Сайн ноёны дүүгийн хувилгаан буюу Сайн ноёны дүү хувилгаан гэдэг. Хот хүрээ нь Сайн ноён хан аймагт байдаг.)
24. Тойн хамба хувилгаан, Үлэмж сайн номч мэргэн.
25. Тойн хамба хувилгаан, Үлэмж сайн номч мэргэн. (Энэ хоёр ижил нэр, цолтныг ялгах гэж Лха бээсийн тойн гэдэг. Харин албан бүртгэлд зөвхөн хошуугаар нь ялгажээ.)
26. Цорж хувилгаан Дамбажунай.
27. Шашныг тодруулагч, Эрдэнэ мэргэн ноён хутагт. (Өмнөх ижил нэр цолтой Сайн ноёны дүүгээс ялгахын тулд Говийн ноён хутагт гэдэг.)
28. Эрдэнэ мэргэн ширээт. (Энгийн хэллэгт Лха бээсийн ширээт гэдэг.)
29. Хувилгаан дархан цорж Лувсандамбажалцангийн хувилгаан.
30. Ялгуулсан хутагт ноён номун хан.
31. Аймаг савыг баригч, ачит номун хан эрдэнэ Манзушир Дүйнхэр хутагт. (Халхад сүм хийдтэй ч одоо Долнуурын орчимд Цахарын нутагт байнга суудаг. Энэ хутагтыг Өргөөгөөс холгүй амьдардаг Жавзандамба хутагтын мэдлийн Дүйнхэр Манзушир хутагтаас ялган үзэх хэрэгтэй.)
32. Мэргэн хамба номун хан хувилгаан.
33.Эрдэнэ мэргэн бандид номын ханы хувилгаан.
34. Мэргэн хутагт.
35. Эрдэнэ хувилгаан.
36. Эрдэнэ цогт хутагт. (Энгийн хэллэгт Арын хувилгаан гэх ба Засагт хан аймгийн нутагт амьдардаг.)
37. Хувилгаан гүүш, Дондов номч билэгт.
38. Тойн цоржийн хувилгаан.
39. Номч номун хан.
40. Гунгаабандидын хувилгаан.
41. Засаг да лам, Оромбо хутагтын хувилгаан.
42. Эрдэнэ бандид ламын хутагт. (Энгийн хэллэгээр Ламын гэгээн гэх ба Сайн ноён хан аймагт байдаг.)
43. Мэргэн хамба Хүүхэн хутагтын хувилгаан. (Энгийн хэллэгээр Хүүхэн хутагт гэх ба орон хүрээ нь Сэцэн хан аймагт байдаг.)
44. Ялгуулсан хамба Ганжуурын гэгээн. (Сэцэн хан аймагт байдаг.)

Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
2017 оны 04 дүгээр сарын 25.