С.Дамдин: Сураад төгсчихдөг мэргэжил жүжигчин биш

Тайз дэлгэцийн олон сайхан дүрээр үзэгчдийн сэтгэлд хоногшиж, “Хөх чоно” хэмээн хүндлэгдсэн Монгол Улсын гавьяат жүжигчин С.Дамдинтай ярилцлаа.

-Таныг хэдэн жилийн өмнө “зодог тайллаа” гэж байсан. Гэтэл та өнөөдөр ч драмын жүжигт тоглосон хэвээр байна. Тэр үед яагаад тийм шийдвэр гаргасан юм бэ?

-Уг нь би 60 насандаа тэтгэврээ тогтоолгосон юм. Тэгсэн Д.Цэрэнсамбуу захирал, дэд захирал Н.Сувдаа нар намайг “Та тэтгэвэртээ гарах болоогүй. Театртаа ажилла” гэсэн. Түүнээс хойш 10 жил өнгөрчээ.

Нас 70 хүрч театраасаа гарах хүсэлтээ хэлж, албан ёсоор тэтгэвэртээ гарсан. Үлдсэн цаг хугацаагаа Монгол орныхоо очиж үзээгүй газраар явж, агаар салхинд явж байгаад бурханы оронд очъё гэж бодсон учраас театраасаа чөлөө гуйж, гавьяандаа суух гэсэнд урлагийнхан маань надад зориулж хүндэтгэлийн тоглолт хийж өгсөн.

Түүнээс хойш театрт миний тоглож байсан жүжгийг тавих болохоор урилгаар ирж тоглодог юм. Одоо хажуугаар нь хааяа нэг зар сурталчилгаа, кинонд тоглож байна даа.

-Таны амьдралаар кино хийнэ гэж дуулсан. Энэ талаар дэлгэрэнгүй ярина уу?

-Би эртнээс ээждээ зориулж кино хийе гэж бодож явсан юм. Тэгээд өөрийнхөө амьдралаас сэдэвлэн кино хийе гэж бодоод нэг зохиол бичсэн. Би чинь ээжтэйгээ хоёулхнаа өссөн бутач хүний хүү. Тиймээс надад ээжээс минь үнэтэй зүйл байхгүй.

Кинондоо бидний амьдралд их тус болж, ээжтэй минь хамт 10 жил амьдарсан нэг хүний тухай бас өгүүлэх болно. Мөн хул морь, баатар нохойныхоо тухай өгүүлнэ. Мэдээж миний дүрд өөр хүн тоглоно. Кино зохиолыг М.Энхдалай гэж залуу бичиж байгаа.

Манай театрын найруулагч Ч.Найдандорж, Б.Баатар хоёр уншиж үзээд кино хийе гэсэн санал анх тавьсан. Бас Ч.Найдандорж найруулагч “Монодрам болгож тавьж болох юм” гээд Ш.Гүрбазартай хамтран зохиол дээр ажиллаж байгаа. Гэхдээ надад кино хийх мөнгө алга.

Ард түмэн намайг хүндэлж, хайрлаж явдаг. Миний хийж бүтээсэн ажлыг дэмждэг. Жишээлбэл, Би Баяннамсрай бурханыг Непаль руу захиалж бүтээлгэн Амарбаясгалант хийдэд залсан. Тэр үед олон компаниар орж, хандив асуусан.

Танилын нүүр халуун гэгчээр надад мөнгө хандивлаж, бурхан бүтээх ажлыг дэмжсэн хүн олон. Үүнээсээ урам аваад ээждээ зориулж Ногоон дарь эхийг 21 дарь эхтэй хамт “Түвдэнпэлжээлин” хийдэд залсан. Энэ мэтчилэн ард түмэн намайг их дэмждэг юм.

Жишээлбэл, их аварга Д.Дагвадорж хүртэл тусламж болгон сая төгрөг өгч байсан. Бас “Авзага трейд” компанийн П.Мэндбаяр сая төгрөг өгч байлаа. Тиймээс кино бүтээх саналыг минь ч дэмжинэ гэдэгт итгэлтэй байна. Хамгийн айхавтар нь өнгөрсөн жил машинтайгаа явж байгаад нэг үнэтэй машинтай мөргөлдчихсөн.

Тэр нь Дэнжийн мянгын “Хүчит шонхор” захын боссын машин байсан юм. Би жолоочийн хариуцлагын даатгалтай болохоор тэр хүнд таван сая төгрөг гаргаж өгсөн юм даг. Үлдсэн таван сая төгрөгийг миний амьдралыг мэдэх учраас тэр хүн надаас аваагүй.

-Таны хийх кинонд ээжтэйгээ өнгөрүүлсэн сайхан мөчүүд гарах байх. Эргээд ээжтэйгээ байсан хамгийн сайхан мөчөө дурсвал?

-Тэгэлгүй яахав. Олон сайхан мөч бий. Тэр дундаас сэтгэлд тод үлдсэн нь намайг Улсын багшийн сургуульд суралцахаар ирсний дараа ээж минь хотод ирж байлаа. Нэг өдөр хичээлээ тараад явж байтал баганы хажууд үнэгэн лоовуузтай, хөх дээлтэй хүн зогсч байх юм. Юу билээ гээд харсан чинь ээж маань ирчихсэн байж билээ.

Тэр үед ямар автобус байх биш задгай тэвштэй машин дээр суугаад, хот байтугай аймаг ч орж үзээгүй ээж маань надад хоёр шуудай өвлийн идэш аваад ирж байв. Би ч ээжийгээ тэвэрч уйлаад жигтэйхэн байлаа. Харин ээж минь “Миний хүү, ийм том болчихоод уйлдаггүй юм” гэж толгойг минь илж байсан сан.

Тэр үед “Ээдрээ” жүжгийн Сүхбаатарт тоглож байгаагаа ээждээ үзүүллээ. Тайзны ард даавуун дээр Гандангийн зураг зураад хадчихсаныг хараад ээж маань “Өө, энэ театр чинь цаашаагаа нэвт юм байна. Цаана нь Гандан харагдаж байна” гэж олон хүнийг инээлгэж байсан. Өвөл нь би ээжийгээ онгоцоор буцаалаа.

Онгоцонд ерөөсөө сууж үзээгүй болохоор ээж наана нь очоод барьж явсан чемоданаа газар тавьчихаад, дах дэгтийгээ өмсөөд наана нь зогсоод л байлаа. Тэгэхэд “Энэ урт юман дээр морь шиг унаж явах нь. Юу ч гэсэн дах, дэгтийгээ өмсөөд авъя” гэж бодсон гэдэг. Энэ хэсэг кинонд орно. Миний ээж чинь царай зүс сайтай, том биетэй сайхан бүсгүй байсан. Театрт ажиллаж байсан О.Энхтуултай адилхан гэж хэлж болно доо.

-Та хамгийн сүүлд төрсөн нутагтаа хэзээ очсон бэ?

-Жил бүр очно шүү дээ. Өнгөрсөн зун ч очоод ирсэн. -Энэ жил Монгол Улсад кино урлаг үүсч хөгжсөний 80 жилийн ой тохиож байна. Та энэ урлагтай холбогдоод хэдэн жил болж байна вэ? – “Өндөр ээж” кинонд 1968 онд анх тоглосон. Энэ цагаас хойш кино урлагтай холбогдож “Улаандарцаг”, “Их замын эхэнд” зэрэг кинонд дүр бүтээж байв. “Өндөр ээж” кинонд тоглосныг ээж минь үзсэн юм.

Манай сумын төвд гарч л дээ. Кино механикч очоод “Баасанжав гуай хүү тань сайхан кинонд тоглосон байна. Та очиж үз” гэж. Тэгсэн ээж яаж тоглосон байна гэхээр нь “Байлдаж байгаад үхсэн” гэхэд “Тэгээд бүр үхчихсэн үү” гээд гайхсан гэсэн. “Үгүй ээ тоглоод үхэхгүй юү” гэж хэлээд үзүүлж л дээ.

Тэгсэн ээж механикчаас “Үхэх дөхөхөөр нь хэлээрэй” гэж. Анх яриад л үзээд байсан гэсэн. Тэгээд л цэрэгт яваад дайн болохоор нь хэлтэл манай ээж год үсрээд гараад явчихсан гэсэн. Хүүгээ үхэхийг харж чадахгүй л байсан юм байлгүй.

-Тэгвэл Драмын театрын тайзан дээр анх ямар жүжгээр гарч байсан бэ?

-Драмын театрт 1967 оны долдугаар сарын 1-нд орсон. “Буутай хүн” жүжгээр анх тайзнаа гарсан. Миний амьдрал драмын театрын энэ ягаан байранд өнгөрсөн гэж хэлж болно.

Сурсан дөрвөн жилээ оролцуулбал 50 гаруй жил энэ театрын тайзан дээр гарлаа. Энэ хугацаанд тоолоход 200 гаруй жүжигт дүр бүтээсэн байдаг юм. Би драмын театрын тайзнаа таван өөр жүжгийн таван өөр Сүхбаатарын дүрд тоглож байлаа.

-Тэр олон жүжгээс бүтээхэд хэцүү ямар дүр байсан бэ?

-Айхавтар тулгамдуу гарсан жүжиг бол Н.Мирошниченкогийн “Сэргэлт” юм. Энэ жүжигт би Л.И.Брежневийн дүрд тоглосон. Жүжгийн цээжлэх эх бичвэр нь их зузаан дэвтэр зохиол болж байсан юм. Тэр үед би Ардын жүжигчин Г.Мягмарнарантай дублер байсан юм.

Би ч анхандаа Г.Мягмарнаранг л тоглуулах юм байна гэж бодож байлаа. Жүжгийн найруулагчаар Буриадын найруулагч Захир ажилласан. Тэгээд хяналтад өгөхөөс 10 хоногийн өмнө Л.И.Брежневийн дүрд намайг тоглуулахаар болж, би ч тэр зузаан дэвтэр зохиолыг цээжлэх гэж нэлээн тэвдсэн шүү. Тэр жилдээ би Л.И.Брежневийн дүрээр тухайн үеийн Соёлын яамны “Шилдэг уран бүтээлч”-ийн шагнал хүртсэн.

-Та нэгэн ярилцлагадаа “Би жүжигчин болоогүй байна” гэж хэлсэн. Таны бодлоор ямар хүнийг жүжигчин гэж хэлэх вэ?

-Мэдэхгүй юм. Одооны оддыг л жүжигчин гэж хэлэх байлгүй. Би мэргэжлээрээ суралцсаар байгаад дуусч байна. Би өөрийгөө жүжигчин болж чадаагүй гэж үздэг. Энэ бол сураад төгсчихдөг мэргэжил биш.

Сурсаар байгаад дуусах мэргэжил. Зарим нь “боллоо” гээд өөрсдийгөө од гээд байх юм. Мөнхийн эрэл хайгуул дунд явдаг мэргэжил. Болчихсон, бүтчихсэн гэж бодож болдоггүй юм. Надад дээд сургуульд багшлах санал тавьж байлаа. Өөрөө бүрэн сураагүй байж хүүхдүүдэд юу заах билээ гээд татгалзсан.

-Жүжигчний мэргэжлийг ямар хүмүүстэй хамт эзэмшиж байсан бэ?

-Булган аймгаас Багшийн дээд сур гуулийн зургийн ангийн хуваарьтай хотод ирсэн. Зургийн ангидаа шалгуулж явтал олон хүн дугаарласан байлаа. Очоод юунд дугаарласныг нь асуухад кино драмын ангийн элсэлт явж байна гэнэ. Юу шалгах юм гэсэн бүжиглүүлж, дуулуулж, шүлэг уншуулж байна л гэлээ. Дунд сургуульдаа хошин шүлэг уншдаг байсан болохоор шалгуулаад үзэхээр шийдсэн хэрэг.

Ингээд шалгуулах гээд ортол урдаас буржгар үстэй, том алаг нүдтэй хүн хараад сууж байна. Балетмейстер Раднаа байсан юм билээ. Намайг “Дуу дуул” гэлээ. Дууллаа. Шүлэг уншлаа. Би жаахан бөгтгөр байхгүй юу.

Одоо ч гэсэн. Тайзан дээр гарахаараа жаахан тэгшилчихдэг л болохоос. Тэгсэн надаас “Чи бүжиг хийдэг үү” гэж байна. Хийдэг гэсэн чинь “Ямар” гэж байна. Тэгэхээр нь нийтийн бүжиг гэсэн чинь “За тэгвэл амаараа аялаад бүжиглэ” гэхээр нь хос алга байна гээд хэлчихсэн чинь “Наад сандлаа аваад бүжиглэ” гэдэг юм байна.

Нөгөө модон сандлыг нь тэврээд, амаараа вальс аялаад бүжиглэж өглөө шүү. Тэгээд л шалгалтдаа тэнцэж, 1963 онд Улсын багшийн сургуулийн Кино драмын ангид орж байлаа. Энэ ангийн хоёр дахь төгсөлт болж төгссөн. Анхных нь төгсөлтөөр Ардын жүжигчин Д.Мэндбаяр, жүжигчин Х.Нарантуяа, Ж.Лхамхүү нар төгсч байсан гэдэг.

Тэдний дараа Д.Цэрэндарьзав, Т.Латиф, З.Жарантав, Ц.Уртнасан нарын сайхан жүжигчидтэй хамт төгссөн юм. Бид чинь 23-уулаа төгсч байлаа.

-Та оюутан байхдаа хочтой байсан уу?

-Байхгүй. Харин сүүлийн үед Дамдин Баавай л гэж дуудуулах боллоо доо.

Г.Нямсүрэн

Эх сурвалж: “Монголын үнэн” сонин