“Дундажийн халаасыг биш баячуудын “алтан уул”-ыг ухаач”

Ард түмэн тэглээ, ингэлээ. Ард түмэн та нарыг өршөөхгүй дээ гэх мэт чамин үгсийг улстөрчид зурагтаар гарахдаа, хэвлэлд ярилцлага өгөхдөө их ашигладаг.  Энэ мэт “Болор цом”-д оруулчихмаар уран үгсийн чуулганыг  сонсоод байх нь ээ улстөрчид биднийг өөрсдөөс минь илүү хайрладаг юм шиг л санагддаг юм.  Гэтэл ард түмэн бидэндээ дурлаж, дурлалдаа шатаад байгаа улстөрчид цаагуураа дундажийнхаа халаас руу гараа “шургуулаад” л сууж байна.

Сүүлийн үед гарч байгаа бүхий л хууль, дүрэм, журам  бүгд  дундажийн халаасыг нимгэлэх, арай гэж олж байгаа хэдэн төгрөгнөөс нь яаж ийж байгаад “хумслах” зорилготой байх шиг. Өршөөлийн хууль батлагдахтай зэрэгцээд иргэдийн халааснаас 10 гаруй мянган төгрөгийг нь сугалах зорилготой нэгэн  дүрэм, журам гарсан нь ил боллоо.  Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийн дагуу захиргааны хариуцлагын улмаас жолоодох эрхээ хасуулсан жолооч нарын эрхийг сэргээж  эхэлсэн нь эл журам ил болоход түлхэц боллоо.  Мэдээж энэ талаар эрхээ сэргээлгэж байгаа жолооч нар мэдэж л байсан байх.

Харин олон нийт ийм тушаал, журам гарсан талаар огт мэдээгүй байсан.  Ер нь бол 2014 оны есдүгээр сарын 22-нд тухайн үед Хууль зүйн сайд байсан Х.Тэмүүжин  А158 дугаар тушаал гаргасан юм билээ. Түүнд нь ”Зөрчил гаргасан жолоочийн үнэмлэхийг хэргийн материалд хавсаргах” тухай заалт  орж, өнгөрсөн жилийн аравдугаар сарын 1-нээс эхлэн хэрэгжиж.  Энэ бол тэр чигээрээ иргэдийн халааснаас мөнгө гаргах гэсэн зорилготой журам. Ингэж харахаас өөр арга алга. Хэргийн материалд үнэмлэх хавсаргаж ер нь яана аа. Эрхээ хасуулсан жолооч нарын 98 хувь нь согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсон гэсэн тоо баримт байгаа.

Тэд бүгдээрээ л шал согтуу тээврийн хэрэгсэл жолоодоод явж байгаагүй нь тодорхой. Ихэнх нь үнэртүүлчихсэн явж байгаад л эрхээ хасуулсан.  За тэгээд үлдсэн хоёр хувь нь дүрэм зөрчсөн, цагдаатай маргасан л хүмүүс байгаа шүү дээ. Түүнийг нь хэргийн материал гэж үзээд, дээрээс нь  үнэмлэхийг нь хавсаргадаг ямар учир юм. Ямар хүн хутгалаад хөнөөчихсөн онц ноцтой хэрэг байгаад, зэвсгийг нь хэргийн материалтай хавсаргах гэж байгаа биш дээ. Тэртээ тэргүй эрхээ хасуулсан жолоочийн тухай мэдээлэл цахимаар, цаасаар хангалттай хадгалагдаж байгаа. Замын цагдаа нар цахим төхөөрөмж аваад явж байгаа шүү дээ.

Түүнд нь эрхээ хасуулсан жолооч нарын мэдээллээс гадна тийм дугаартай машин ямар хүний нэр дээр бүртгэлтэй байгаа нь ч хадгалаастай байгаа. Ийм байхад жолооны үнэмлэхийг хадгалж байгаад, эрхээ сэргээлгэх үед нь өгчихөд болохгүй юм байхгүй. Гэтэл хэргийн материалтай хавсаргана ч гэх шиг. Энэ журам гарснаас хойш жолооны үнэмлэхийг хадгалахгүй зүгээр л устгалд оруулж байгаа гэсэн мэдээлэл бий.  Ингэж байгаагийн шалтгаан нь танил талаараа дамжуулаад жолооны үнэмлэхээ авчихаад байгаатай холбоотой юм байх аа. Хэлчихээд зогсч байхад сайхан л шалтаг. Ингэж л уран арга хэрэглэж, ард түмний халааснаас мөнгө гаргаж байна. Өршөөлийн хууль гарсантай холбогдуулж эрхээ хасуулсан 81 мянган хүн жолоо барих эрхтэй болно. Гэхдээ тэд бараг л бүгдээрээ 12500 төгрөгөөр шинэ үнэмлэх захиалах болчихоод байгаа. Ингэснээр жолооны үнэмлэх хэвлэж байгаа компанид тэрбум төгрөг орно гэсэн үг.  Ийм л журам хэрэгжиж байна. Одоо жаахан өөр жишээ татъя. УИХ-ын эрхэм гишүүн Г.Батхүүгийн санаачлан батлуулсан Замын хөдөлгөөний тухай хууль байна. Тэр чигээрээ ард түмний халаас руу давшилсан шинжтэй хууль.

Энэ хуулийг хоёрхон үгээр дүгнэхэд,  “Ерөөсөө л торгоно”. Хүн бүр л жолооч нарт даруулга хэрэгтэй, одоо бид дүрэм журмаараа явах цаг болсон гэдэг. Тэр нь ч зөв. Гэхдээ манайд хууль, журам илүүдсэн үү гэхээс дутаагүй.  Замын хөдөлгөөний дүрэм гэж байгаа. Бид түүнийгээ дагаж мөрдөхгүй л байсан болохоос биш муу хууль биш. Зарим хүмүүс торгууль нь бага байгаа учраас биелүүлэхгүй байна гэж үзсэн бололтой юм. Дээрээс нь өндөр хөгжилтэй орнуудад тэдэн төгрөгөөр торгодог гэж ирээд л жишнэ. Өнөөдөр бид ямар амьдралтай, цалинтай, орлоготой байгаа билээ.

Торгууль багадна гэж юу байх вэ дээ. Хэн ч тав, арван төгрөгөөр зүгээр л хүнд өгөөд байхыг хүсэхгүй.  Хамгийн гол нь иргэдийн ухамсрыг дээшлүүлэх, зуршлыг өөрчлөх талаас нь юу ч хийхгүй байна. Торгуулийн хэмжээг нэмнэ гэдэг зүгээр л улсад оруулж байгаа мөнгөний тоог өсгөх, дундажийн халаасыг хоослох л арга шүү дээ.  Тэгж л их шинэ хууль хэрэгтэй байсан бол ердөө л согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсон хүмүүст ногдуулах торгууль, шийтгэлийг л нэмэхэд хангалттай байсан.  Түүнээс биш гарцаар гараагүй бол торгоно энэ тэр гэдэг илүү хэрэг. Өнөөдөр хэн ажлаа амжуулах гээд яарч, сандарч гүйж байгаа билээ. Дундаж амьдралтай л иргэд. Баячууд нь гарцан дээр хүн мөргөөд л давхиад байгаа.

Дээдсүүд нь зам чөлөөлөөд том жийптэй давхилдаж байна. Гарцаар гараагүй гээд торговол халааснаасаа 10 мянган төгрөг гаргаад өгөх нь дундаж амьдралтай иргэд л байна. Түүнээс биш тэнүүлчид, архичид юугаа өгөх юм. Хоёр чих ч байхгүй байж магадгүй.  Ингээд бодохоор Г.Батхүү гишүүн дундажийн халааснаас мөнгө сугалах тун нарийн арга хэрэглэсэн л байгаа юм. Уг нь тэгж ч торгоно, ингэж ч баривчилна гэхийн оронд согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсон нөхдүүд ямар осол гаргасан жишээг үзүүлээд, ой тойнд ортол ухааруулах ажлыг л хиймээр байна.  Өнөөдөр шинэ хууль гарлаа гээд мөрдөөд байгаа хүн хэд байгаа билээ. Ганц гайгүй нөлөөлж байгаа согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодох хүний тоо буурч байна. Түүнээс биш жижиг сажиг дүрэм зөрчигсөд хэвээрээ л байгаа. Ухамсарыг нь өөрчлөөгүй, торгуулийн мөнгөө нэмсэн юм чинь аргагүй шүү дээ.  Энэ хуулийн эцсийн зорилго нь торгуулийн мөнгийг нэмэх л байж.

Өөр нэг дундажийн халаас руу довтолсон журам энэ жил гарлаа. Тэр нь нийтийн тээврийн шинэчлэл нэрийн дор хийгдсэн ажлууд.  Энэ шинэчлэлийг тэр хийсэн гэсэн автор зүүгээд яахав. Ерөнхийдөө л олон байгууллага хамтарч хийж байгаа.  Нийтийн тээврийн шинэчлэл хийх цаг нь болсон байсан. Үүнийг эсэргүүцэж байгаа юм биш.  Жолооч, тасалбар түгээгч хоёр орлогынхоо мөнгөнөөс “цавчиж”, ёстой л нөгөө баяжих шахаж гэдэг шиг юм болдгийг болиуллаа.

Ууртай тасалбар түгээгчтэй хэрэлдэж, зодолдох дээрээ тулдаг нийгмийн үзэгдэл байхгүй боллоо.  Иргэд бэлэн мөнгө биш цахим карт авч явдаг болж, төлбөр тооцооны систем ч амар болсон. Сайн тал байгаа, байгаа. Үгүйсгэх аргагүй. Харин энэ шинэчлэлийг хийж байхтай зэрэгцээд сэлгэн суулт үнэгүй гэж ард түмнийг хуурч, автобусны чиглэлийг өөрчилж, богино эргэлттэй болгосон нь цэвэрхэн хийсэн “луйвар” байлаа. Авсан хэдийгээ амьдралдаа хүргэх гэж яваа ард түмнийхээ халааснаас хэдэн төгрөгийг цэвэрхэн сугалах нарийн арга байгаа биз дээ. Өмнө хоёр аргаас нэг их дутахааргүй. Өнөөдөр сэлгэн суулт үнэтэй, автобусны чиглэл хэцүүхэн, богино эргэлттэй болчихлоо. Өдөртөө 1000 төгрөгөөр ирж, очдог байсан хүмүүс 2000-2500 төгрөг зарцуулах боллоо.  Хотын захаас явж байгаа хүн бүхэн үгээ хэлж, үсээ зулгааж байна.

Ингэж шинэчлэл нэрийн дор ард түмний халаас руу дайрч болохгүй биз дээ.  Дундаж амьдралтай иргэдийнхээ халаасыг биш аагаа багтааж ядаж байгаа баячуудынхаа “алтан уул”-ыг ухвал арай дээр юм биш үү.  Гэтэл баячуудад ээлтэй хууль, эрхзүйн тогтолцоог бүрдүүлээд, арай ядан амьдарч байгаа иргэд рүүгээ дайрсаар л. Татвараар хүртэл өршөөл үзүүлж баячуудаа энэрээд л. Өнөөдөр Монголд 50, 60-аар тоологдох олон байртай, түүнийгээ түрээслээд л хэвтэж байдаг задарчихсан баячууд байгаа. УИХ-аар олон байртай хүнээс өндөр татвар авах хууль батлуулах гэхээр унагачихаж байгаа юм.  Энэ мэтээр баячуудын толгойг илээд, дундажийн хүчийг шавхсаар л, энэ төр засаг.

Н.Пунцагболд