Ц.Сүхбаатар: Сурах бичиг алдаатай байхад суралцагч, багш хоёр ямар байхыг асуултгүй

“Соён гэгээрлийн цуврал” булангийн энэ удаагийн зочноор МУБИС-ийн Монгол судлалын сургуулийн доктор Ц.Сүхбаатарыг урьж  эх хэлний боловсролын талаар ярилцлаа.

-Хүүхэд, залуусын   эх хэлний боловсрол дутмаг, монгол хэлээрээ утга төгөлдөр зөв ярьж, бичиж чадахгүй байна гэсэн шүүмжлэл их гардаг. Энэ бүхэн юутай холбоотой юм бол. Та юу гэж бодож байна?

-Боловсролын яам болон Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газраас хоёр жилийн өмнө сурагчдаас монгол хэлний төвшин тогтоох шалгалт авахад эх хэлний боловсролын стандартын нарийвчлал 33 хувьтай гарсан байдаг. Монгол хэлээрээ зөв оновчтой ярих, цээжилж тогтоох, бодол санаагаа зөв оновчтой илэрхийлж ярьж хэлэх чадвар  хүүхэд залууст дутмаг байгааг энэ дүн харуулж байна.

Нөгөө талаар монгол хэл, уран зохиолын хичээлийн чанар агуулга, стандарт өнөөгийн нөхцөл шаардлагыг хангахгүй байгаагийн илрэл гэж салбарынхан дүгнэсэн талаар сонин  хэвлэлд гарч байсан. Үүний учир шалтгааныг ухаж бодвол ерөөс монгол хэл, уран зохиолын хичээлийн заалт, тэдгээрийн стандартын агуулгыг өөрчилж баяжуулах, шинэчлэх шаардлага байгааг харуулж байна.

-Муу найруулах, муу ярьж  бичихийн шалтгаан нь юунд байна вэ?

- Эх хэлнийхээ сайхныг мэдрээгүй, яруу найруулгын амт шимтийг мэдэрч аваагүй учраас хэлний амтанд орох, түүнийг сонирхох сонирхол төрөхгүй байна. Сайхныг нь мэдрэхгүй юм чинь   түүнд дурлах гэж байхгүй. Тиймээс хэлний сайхныг, хэлний баялгийг, найруулгын сайхныг, хүүхэд залууст мэдрүүлэх талаар их зүйл хийх хэрэгтэй. Хамгийн чухал   нь боловсролынхоо агуулгыг шинэчлэх учиртай юм. Энд хоёр санааг хэлье. Хэлний сайн сайхныг мэдрэхэд, зөв сайхан ярьж, яруу сайхан найруулахад хэлний дүрслэх хэрэглүүр чухал үүрэгтэйг хэн хүнгүй мэддэг. Гэвч  манайхан хэлний дүрслэх хэрэглүүрийн талаар мөчиг тачиг мэдлэгтэй, тэдгээрийг хольж хутгаж буруу зөв тайлбарлах явдал Ерөнхий сайдын хэлж байсанчлан хавтгай байна. эрдэмтэн мэргэдийн дунд ч, их дээд сургуулийн багш нар дотор ч, ерөнхий  боловсролын сургуулийн багш нарт ч байна. Багш нарт нь байгаа юм чинь сурагч, оюутнуудад нь байх нь мэдээж хэрэг. Тэгэхээр алдаа мадаг бол бүх нийтийн оюун тархинд байгаа андуурал болжээ гэж хэлэх байна.

-Энэ талаар ямар жишээ баримтууд байна?

-Эх хэлний алдаа мадгууд  ужиг холоос эхтэй юм. Адаглаад адилтгал, зүйрлэл хоёро ялгахгүй, зөвхөн тэр ч биш ерөөс дүрслэх хэрэглүүрийг хольж хутгах явдал 50-60 жил үргэлжилж ирснийг  судлаачид тэмдэглэсэн байна. Саяхны жишээ гэхэд л, өнгөрсөн оны төгсөгчдөөс авсан ерөнхий эрдмийн шалгалтын монгол хэлний шалгалтын материалд “зөв хариултыг харгалзуулна уу” гэсэн дасгал  оржээ. Тэр дотор “Хөвөн цагаан үүл, уул шиг түшигтэй эр, далан хүн даадаггүй далай цагаан шаазан, хөдөөд хөх тохом, энх улирал” гэсэн таван хэллэгийг тавиад ард нь хэтрүүлэл, багасгал, адилтгал, чимэг үг, зүйрлэлийн алин болохыг ялга гээд дүрслэх хэрэглүүрүүдийг жагсаасан байгаа юм. Шалгалтын хариуг харахад буруу зөрүү зүйл олон харагдана. Тухайлбал, тэнд хөвөн үүл гэхийг адилтгал, уул шиг түшигтэй эр гэдгийг зүйрлэл гэсэн байна. Хөвөн цагаан үүл гэдэг бол бидний үздэгээр бол зүйрлэл. Судлаачдын үзэж байгаагаар зүйрлэл нь холбоостой байж болно, холбоосгүй байж бас болно гэсэн байдаг. Тэгэхээр хөвөн цагаан үүл гэсэн үг бол шиг, мэт гэсэн холбоос аваагүй, өөрөөр хэлбэл холбоосгүй /холбоос нь хураагдсан/  зүйрлэл  юм.  Гэтэл холбоосгүй учраас адилтгал гэж үзсэн байна. Уул шиг түшигтэй эр гэсэн үгийг  шиг гэсэн холбоостой учраас зүйрлэл гэж үзсэн байх жишээтэй. Эндээс нөгөөх олон жилийн урхагтай явж ирсэн адилтгал, зүйрлэл хоёр шиг, мэт гэхмэтчилэн холбоосуудаараа ялгардаг гэж үздэг хуучны үзэл санаа яваад байгаа учраас түүндээ баригдаж буруу харгалзуулсан байгаа юм. Цаашилбал, энх улирал гэдгийг чимэг үг гэж үзсэн байна. Гэтэл энэ бол чимэг үг бус адилтгал шүү дээ.

-Та ямар ном, сурах бичиг эсвэл судалгаанд  түшиглэж энэ  дүгнэлтийг хийж байна?

-Үүнийг би сүүлийн үеийн судлаачдын үзэл баримтлалд үндэслэж хэлж байгаа юм.  Хэрэв дээр өгүүлсэн  “энх улирал” гэдэг үг  чимэг  юм бол түүний чимүүлж байгаа үг, хавсралт  нь хаана байна вэ гэсэн асуулт гарна. Ингэж нэхэхээр тийм энх улирал гэсэн юм алга. Зохиолчийнх нь үгээр аваад үзвэл, “…Энх улирал ханхлахад”  гэж байдаг. Үүнийг ердийн  үгээр ойлгоход “хавар болоход, хаврын урь ороход” гэсэн утгаар хэлж болно. Тэгэхээр энэ үгээр хаврыг хэлж байна. хэлэхдээ энх улирал гэх холбоо үгээр адилтгаж хэлсэн байна. Магадгүй энх гэдэг үг нь улирал гэдэг үгээ чимж байгаа юм гэвэл улирал болоход гэдгийг хэн ч хавар болоход гэж ойлгохгүй. Тиймээс холбоо үгээр хавар гэсэн утга илэрхийлэгджээ.Ер нь уран дүрслүүрийн үг хэллэгийг ялгаж хэлэхэд хоорондоо ойролцоо ч нарийн ялгамжтай. Зарим газар хоёр гурван дүрслэх хэрэглүүр давхардаж орсон байх нь ч бий.  Энэ мэтчилэн тайлбарлаад байвал шалгалтын материалд ч  алдаа мадагтай зүйл орсон жишээ, баримт цөөнгүй. Дунд сургуулийн сурах бичгүүдэд ч байдал ялгаагүй байна.

-Тэгэхээр дунд сургуулийн сурах бичгүүдэд    хэлний дүрслэх хэрэглүүрийг алдаатай оруулсан  байна гэсэн үг үү?

-ЕБС-ийн уран зохиол, монгол хэлний зарим сурах бичигт хэлний уран дүрслэлийн хэрэглүүрүүдийг ихээхэн  маапаантай ашигласан тохиолдол цөөнгүй  байна. Гарын доорх сурах бичгүүдийг сөхөөд харахад л ийм жишээ олон. Аравдугаар ангийн монгол хэлний сурах бичиг /2012 он/-ийн   24 дүгээр талд “Арслан уул” гэсэн үгийг тайлбарлахдаа “Арслан мэт сүрлэг дүртэй уул гэж адилтгажээ” гэсэн байна. Энд чухамдаа уулыг арслантай адилтгаагүй, зүйрлэсэн байгаа юм. Уг нь сурах бичиг зохиож байгаа нөхөр “Энэ бол зүйрлэл юм” гээд зүйрлэл бүтдэг зүй тогтлыг тайлбарлан таниулах учиртай байлаа. Зүйрлэл нь обьект, субьект, зүйрлэлийн үндэс гурваас бүтдэг. “Ус шиг цэнхэр торго” гэхэд торго нь обьект, ус нь субьект, цэнхэр нь зүйрлэлийн үндэс юм. Үүнтэй л адил “Арслан уул” гэдэг нь “Арслан шиг сүрлэг уул” гэдгийн зүйрлэлийн үндэс, зүйрлэлийн холбоос хоёр нь хураагдсан, өөрөөр хэлбэл хураангуй хэлбэр л дээ. Ингээд зүйрлэлд гурван гишүүнийх нь нэг буюу үндэс хураагдаж болдог, бас зүйрлэлийн холбоос хураагдаж болдгийг сурагчдад таниулах хэрэгтэй. Харамсалтай нь адилтгал, зүйрлэл хоёроо ялгаагүйгээс хүүхдүүдэд тэс өөр буруу ойлголт тархинд нь суулгачихаж байгаа юм.

-Өөр ямар  сурах бичгүүдэд алдаа мадаг  байна?

-Аравдугаар ангийн “Монгол хэлний сурах бичиг” номын  гучдугаар талд “Д.Нацагдоржийн “Шувуун саарал” хэмээх өгүүллэгийн нэр нь адилтгал, төлөөлөл хоёроос бүтсэн гэсэн байна. Гэтэл энэ нь зүйрлэх аргаар бүтсэн утгазүйжсэн холбоо үг шүү дээ. Саарал морины хурдыг шувууныхтай зүйрлэж “шиг” гэсэн холбоосыг нь хураасан байхгүй юу.“Буган халиун” гэхэд  мөн л шиг гэдэг холбоосыг хураасан байна.  Монгол хэлэнд тооны нэр болон тэмдэг нэр арынхаа жинхэнэ нэрийн утгыг шингээж нэрших үзэгдэл түгээмэл. Ялангуяа морь малын зүс заасан тэмдэг нэр зонхидоо нэршдэг. Өөрөөр хэлбэл “саарал” гэдэгт “морь” гэсэн утга шингээстэй байгаа гэсэн үг мөн биз. Дээрхи зүйрлэл нь “Шувуу шиг хурдан саарал морь” гэхийн оронд хэлний зүй тогтлын дагуу хураангуйлагдсан зүйрлэл байгаа юм.

-Энэ  гажуудлыг  яаж засч залруулах вэ. Өмнө нь анхаарч байсан зүйлүүд байна уу?

-Энэ бүхнийг засч залруулж, нэг зүг чигт  оруулсан судалгааны бүтээлүүд бий. Жишээ нь, 2011 онд докторын зэрэг  хамгаалсан аман зохиол судлаач С.Ганцэцэгийн “Монгол оньсогын ангилал, туурвилзүйн онцлог” гэсэн бүтээл байна. тэр дотор адилтгал, зүйрлэл хоёрын ялгааг гаргаж, анх удаа ялгамжаалсан гэж үзэж болохоор зүйлүүд байна. Ер нь тэнд  ганц адилтгал, зүйрлэлийн тухай ч биш, бүх дүрслэх хэрэглүүрийн илрэх хэлбэрийг тоочин гаргасан нарийн судалгаа юм. Ийм зүйлүүдийг сургалтад ашиглахгүй байгаа нь хачирхалтай. Сургуулийн удирдах ажилтнууд “Судалгааны нээлтэд тулгуурласан  сургалт явуулна” гэж их ярьдаг. Тэгэхээр судалгааны ийм нээлтэд тулгуурлахгүй өөр ямар нээлтэд тулгуурлах вэ гэж асуумаар байгаа юм. Мөн шинэчлэлийн Засгийн газар боловсролын салбарт боловсролын агуулгад шинэчлэл хийхгүйгээр өөр ямар шинэчлэл хийх гэсэн юм бэ гэмээр байна. үүнийг яагаад ноцтойгоор хэлж байна вэ гэвэл, ийм ном гарчээ, байдал ийм байна гээд Багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх институт дээр очоод хэлэхэд нэг мэргэжилтнийхээ нэрийг хэлээд уулз гэж байгаа юм. Тэр мэргэжилтэнтэй нь  уулзаад “Энэ чиглэлээр лекц уншиж болох уу” гэхээр болно гээд чимээгүй алга болчих жишээтэй.

-Уран зохиолын сурах бичгүүд алдаатай байгааг та түрүүнд хэлсэн. Монгол хэлний сурах бичгүүд мөн адил уу?

-Уран зохиолын хичээлийн сурах бичгүүд дэх алдаа их юм. Олон сурах бичиг ийм байна. Монгол хэлний сурах бичгүүд ч ялгаагүй. Тухайлбал, “Монгол хэлний гарын авлага” 2008  ном онд гарсан.  Түүний 88 дугаар талд “Дөрвөн ойрад зарааны үс, хөрөөний шүд болж, бат дөрвөлжин байнга цуг байна” гэснийг адилтгал гэсэн байна. Энэ бол зүйрлэл гэж үзүүштэй.  Профессор М.Гаадамба “Утга зохиолын онолын товч”-доо “Монгол хэлэнд “болох” гэдэг үйл үгийн тусламжтайгаар зүйрлэл бүтээдэг ёс байдаг бололтой” гэсэн байдаг. Тэгэхээр дээрх  хэллэг зүйрлэх аргаар бүтсэн байгаа юм. Зарим судлаач, тухайлбал судлаач С.Ганцэцэг Зүйрлэх оньсого”-оор үүнийг нотолсон нь бий. “Жангар” туулийг уншихад ч ийм жишээ цөөнгүй тааралддаг. Үнэхээр “болох” гэдэг үг зүйрлэж бүтээх арга болдогийг тэндээс харж болно. Мөн тодорхойлол, жишээ хоёр зөрсөн алдаанууд сурах бичигт ч, эрдэм шинжилгээний бүтээлүүдэд ч байсаар байна.

-Тэгэхээр сурах бичгийг сонгон шалгаруулалт нэрийн доор “халтуурдан” мөнгө угааж байгаа яам, мэргэжлийн байгууллага, хариуцсан газрынханд нь хандаж  та юу хэлмээр байна?

-Дүрслэх хэрэглүүрийн талаар Монголын утга зохиол шинжлэл шинжлэх ухааны үндэслэл, тогтолцоо цэгцгүй, нэгдмэл ойлголтгүй явж иржээ. Үүнээс үүдээд бүх шатны сургуулийн уран зохиол, монгол хэлний сурах бичигт эндүү ташаа, зөрүү буруу зүйл гарч, үе үеийн сурагч оюутан, багш нарыг өнөөдрийг хүртэл төөрөгдүүлсээр байна. Байдал ийм байхад уран зохиолын дүр, дүрслэл, уран сайхныг бүрэн утгаар нь таниулж мэдүүлэх боломжгүй. Суралцагчид, багш нарын төдийгүй бүх нийтийн уран сайхны сэтгэлгээ болон эх хэлний боловсролд сөргөөр нөлөөлөөд зогсохгүй монгол хэл уран зохиолын хичээлийн сургалтад бэрхшээл учруулж, суралцагчдын шинжлэх ухаанд үндэслэсэн мэдлэг олж авах эрхийг ноцтой зөрчиж байна. Үүнийг яагаад ярьж байна гэвэл, Боловсролын яам, түүний харъяа газрууд, монгол хэл уран зохиолын багш бэлтгэдэг хувь, хувьсгалын их, дээд сургуулийн багш нар үүнийг анхаарч, ажилдаа тусгах боломж байдаггүй юм болов уу. Нөгөөтэйгүүр, ажилдаа тусгах боломжгүй байдаг бол яагаад гэдгийг асуумаар байгаа юм.

Ч.ҮЛ-ОЛДОХ

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин